N

hiều bệnh do thức ăn nước uống có thể làm cuộc sống ta kém vui. Chúng gây tiêu chảy, đau bụng, đầy hơi, ăn không ngon miệng, có khi ói mửa, nóng sốt. Đa số những trường hợp tiêu chảy gây do siêu vi (virus), hoặc vi trùng (bacteria) hiền, sẽ mau chóng thuyên giảm trong vòng vài ngày, khi các siêu vi, vi trùng gây bệnh, cùng độc tố (toxins: chất độc do chúng tạo ra) của chúng ra khỏi đường tiêu hoá của ta. Nhưng cũng có khi bệnh nặng, khiến ta khổ sở, có thể còn phải đi vào nhà thương nữa.

Hai câu hỏi giúp ta lượng định thế nào để biết bệnh nhẹ hay nặng:

-         Các triệu chứng mau chóng thuyên giảm trong vòng 1-2 ngày?

-         Có máu trong phân, hoặc có nóng sốt, đau bụng nhiều, còn buồn nôn, ói mửa, và có dấu hiệu cơ thể thiếu nước (dehydration)?

Nếu triệu chứng mau chóng thuyên giảm trong vòng 1-2 ngày, trong phân không có máu, không nóng sốt, đau bụng vừa phải, không buồn nôn hoặc ói mửa nhiều, trông còn hồng hào, như vậy chẳng phải lo lắng gì. Cần nghỉ ngơi, ăn uống nhẹ, dùng ít thuốc đau bụng, tiêu chảy, hoặc thuốc chống ói nếu cần. Đa phần, viêm đường tiêu hoá do nhiễm trùng sẽ chào từ giã bạn sau vài ngày. Còn nếu triệu chứng nặng hoặc dây dưa, ta sẽ phải tìm hiểu, truy lùng nguyên nhân gây rối.

I-                 TRUY LÙNG NGUYÊN NHÂN

Nếu triệu chứng trở nặng, dây dưa nhiều ngày không bớt?

1-   Buồn nôn và ói mửa, có khi tiêu chảy, trong vòng 6 tiếng sau khi ăn thường do trúng độc gây bởi vi trùng Staphylococcus aureus. Bạn có thể khó chịu dữ lắm, nhưng rồi sẽ bớt dần. Bệnh thường chỉ trong vòng 12 tiếng đồng hồ, rất hiếm khi trở nặng, gây những biến chứng nguy hiểm. Vi trùng Staphylococcus aureus hiện diện khắp nơi, nhất là những thức ăn hư thối.

2-   Đau bụng, tiêu chảy 8-16 tiếng sau khi ăn thức ăn nhiễm độc, thường do những vi trùng như Clostridium, hoặc Bacillus cereus. Những con này chậm chạp, vào đường tiêu hóa của ta một thời gian, mới sinh sôi nẩy nở và tạo ra các độc tố. Ít khi chúng hành ta quá 24 tiếng đồng hồ.

3-   Hiểm độc hơn, các vi trùng như Salmonella, Shigella, Campylobacter, và Fibrio parahaemolyticus gây những triệu chứng nặng, thường kèm nóng sốt, sau khi chúng âm thầm phục kích trong đường tiêu hóa của ta đến 16-48 tiếng, kể từ khi ta ăn phải những thực phẩm có chúng. Sau 16-48 tiếng, chúng mới bắt đầu tấn công và gây ra các triệu chứng. Cuộc chiến chúng gây ra cũng kéo dài lâu hơn. Chúng xâm nhập và tấn công ruột, nên trong phân có ít máu.

4-   Nhưng nếu máu trong phân nhiều quá, có lẽ thủ phạm lại là E. coli, dòng gây chảy máu (hemorrhagic strain).

5-   Một bệnh sử du lịch cần lưu ý. Bạn từ Việt Nam trở về vài ngày, và hôm nay bị tiêu chảy? Vậy thì nhiều thứ tranh nhau gây chứng tiêu chảy của bạn lắm. Ngoài các siêu vi, vi trùng, còn các ký sinh trùng (như giun kim, giun đủa, ký sinh trùng kiết lỵ, ký sinh trùng Giardia, Cyclospora, . . .) có thể làm phiền bạn. Rất nhiều thức ăn ở Việt Nam, kể cả các rau trái, chứa những thứ này. Nước đá (ice) ở đấy cũng có thể gây bệnh. Nước dùng làm nước đá không được sạch. Chỉ nên uống nước đã đun sôi đủ 5 phút, hoặc uống nước sạch chế sẫn đóng chai (bottled water). Ngay tại Mỹ, ký sinh trùng Giardia cũng có, sẵn sàng tấn công những người đi cấm trại rồi uống nước suối cho mát, hoặc dùng nước suối súc miệng đánh răng cho tiện.

6-   Còn một vấn đề nữa, gần đây bạn có dùng trụ sinh không? Trong ruột ta, có nhiều vi trùng, bạn và thù, sống chung hoà bình, kiềm chế lẫn nhau. Các trụ sinh, kể cả Ampicillin, có thể giết bớt những vi trùng bạn, khiến những vi trùng thù không ai kiềm chế, thừa cơ tung hoành. Trong cái đám giặc nổi lên như vậy, nguy hiểm nhất là con Clostridium difficile, có khi làm bạn đau bụng, tiêu chảy, nóng sốt đến lúc bạn phải vào nhà thương. Nhận diện được con này và diệt nó bằng thuốc trụ sinh Vancomycin hoặc Flagyl. Như vậy, nếu dùng trụ sinh bừa bãi theo thói quen, chỉ có hại….

 Thêm nữa, bạn có thường dùng những thuốc chống axít (antacids) như Maalox, Mylanta, Tumbs, . .? Thuốc chống axít có thể gây tiêu chảy, và đường tiêu hóa của ngưiời dùng thuốc chống axít lâu ngày cũng dễ bị các vi trùng phục sẵn trong thức ăn tấn công. 

Nói tóm lại, với các triệu chứng tiêu chảy, đau bụng buồn nôn, ói mửa, . . . nhẹ do nhiễm trùng đường tiêu hóa vào mùa hè, ta không cần làm trắc nghiệm, và thử, cấy phân để cố truy nguyên kẻ thù phá phách làm gì. Thế nào rồi bạn cũng sẽ mau chóng thuyên giảm trong vòng vài ngày. Nhưng nếu trong trường hợp bạn bị nặng, trông bạn quá yếu, hoặc bạn đang mang thêm trong người những bệnh hoặc dùng những thuốc khiến sức đề kháng suy giảm, việc làm trắc nghiệm và thử, cấy phân là cần thiết, để ta còn định liệu việc chữa trị.

Về mặt chữa trị, dù bạn bị tiêu chảy nhẹ thôi, bạn cũng chỉ nên dùng các thức ăn lỏng (clear fluids) như nước cháo, nước 7-up, Kool-Aid, Popsicles, Gatorade, Jello, trà đường (weak tea with sugar), không nên ăn thức ăn đặc.

Nếu bạn bị nặng, bắt đầu đi tiểu ít đi, hoặc xuống cân, mất hơn 5% sức nặng cơ thể, bạn cần được chữa với những dung dịch đặc biệt, như Pedialyte, để bù nước lại cho cơ thể và các chất điện giải đã mất. Ta cũng có thể tự chế lấy một dung dịch để dùng bằng cách pha 1 muỗng cà-phê muối, 1 muỗng cà-phê nước baking soda, 4 muỗng cà-phê đường vào 1 quart nước uống (1 quart tương đương với gần 1 lít). Trường hợp bạn bị nặng quá, nhất là cứ ăn uống vào, lại ói ra, bạn cần phải vào nhà thương để được truyền các dung dịch cần thiết qua đường tĩnh mạch (intravenous fluids).

Các thuốc cầm tiêu chảy như Imodium, Pepto-Bismol dùng được trong những trường hợp nhẹ. Những trường hợp nặng, thuốc cầm tiêu chảy giữ các độc tố lại lâu trong đường tiêu hóa, khiến bệnh thêm nguy hiểm. Chất subsalicylate trong thuốc Pepto-Bismol còn làm sự nhận diện vi trùng trong phân thêm khó khăn.

Một câu hỏi đặc ra: Trụ sinh có cần hay không? Nếu triệu chứng nhẹ, ta không cần đến trụ sinh. Những trường hợp nặng, chúng ta hãy dùng trụ sinh Cipro để chữa, và bác sĩ sẽ cho thử, cấy trùng phân cho bạn hầu truy tìm nguyên nhân. Khi có kết quả thử phân, tùy nguyên nhân gây bệnh tìm ra, ta sẽ đổi thuốc hoặc tiếp tục dùng Cipro. Cipro cũng là thuốc rất tốt để dùng khi bị tiêu chảy trong lúc đi du lịch ở những vùng nhiệt đới, cũng như lúc về Việt Nam thăm gia đình.

 I I- HAMBURGER

Câu chuyện năm xưa: Năm 1993, có 4 em bé ăn Hamburger “Jack In The Box” chết vì Hamburger nướng chưa chin đủ. Thủ phạm là vi trùng E. coli O157:H7. Vi trùng này sinh sống trong ruột của bò, ra ngoài theo phân, có thể lây nhiễm, xâm nhập thịt bò trong quá trình làm hamburger. Trong vụ “Jack In The Box” năm 1993, hamburger nướng không kỹ, vi trùng không bị diệt hết trong miếng hamburger, tấn công người ăn, gây tiêu chảy ra máu đỏ và hội chứng tiêu huyết-hư thận (hemolytic-uremic syndrome: hồng huyết cầu vỡ trong máu, thận bị suy) có khi đưa đến chết người. Sau vụ này, các tiệm bán fast food đã cẩn thận hơn, nấu nướng thức ăn kỹ hơn.

Tuy thịt dễ nhiễm vi trùng E. coli, nhưng rau trái cũng có thể mang vi trùng E. coli đi gieo họa mọi nơi, nếu rau trái dính phải phân bò. Sữa bò chưa khử trùng bằng phương pháp pasteurization (unpasteurized milk) là một nguồn truyền nhiễm khác.

Đặc điểm của tiêu chảy gây do vi trùng E. coli O157:H7 là phân lỏng, đỏ lòm những máu (frank bloody diarrhea). Nếu nghi tiêu chảy do vi trùng này, ta cần thử máu tìm xem có hiện tượng tiêu huyết không-- khởi đầu bằng sự kiện số lượng tiểu cầu (platelet) trong máu suy giảm, rồi hồng huyết cầu trong máu cứ vỡ ra-- và thận có bị suy hay không?

Hiện chưa có trụ sinh nào có khả năng trị được vi trùng này, đuổi nó ra khỏi cơ thể người bệnh sớm hơn.

I I I- THỊT GÀ VÀ TRỨNG

Ở Mỹ, hàng năm có 2. 000 trường hợp nhiễm trùng tiêu hóa gây do vi trùng Salmonella. Vi trùng Salmonella có thể gây bệnh nặng với nóng sốt, ói mửa, đi tiêu ra máu. Trong nhóm này, có loại vi trùng gây hình thức bệnh thương hàn (Salmonella typhi).

Vi trùng Salmonella, dòng hay gây nhiễm trùng tiêu hóa ở Mỹ (Salmonella enteritidis) sinh sống trong ruột của gà, do vậy, lây nhiễm và nẩy nở luôn trong trứng gà.

Thích ăn gà, nhớ nấu chin thịt gà ở nhiệt độ 180 độ F (82.2 độ C). Nhồi thức gì trong gà, món nhồi cũng nên hấp nóng trước ở nhiệt độ 150 độ F. Trứng cũng phải nấu chin kỹ cả trong lẫn ngoài.

Thường không dùng trụ sinh để chữa nhiễm trùng tiêu hóa gây do vi trùng Salmonella. Các triệu chứng sẽ dần bớt khi đường tiêu hóa tự trong sạch hóa, đẩy hết vi trùng ra ngoài. Nhưng trụ sinh cần trong những trường hợp cơ thể yếu, không tự đề kháng được như ở trẻ sơ sinh, các vị cao niên, người có bệnh tim mạch, bệnh liệt kháng (AIDS), . . .

Hình thức bệnh thương hàn (do vi trùng Salmonella typhimurium) nguy hiểm hơn, vì vi trùng từ ruột có thể vào máu gây nhiễm trùng máu, cần chữa bằng trụ sinh. Bệnh thương hàn ít xảy ra ở Mỹ, song xảy ra khá thường ở Việt Nam ta. Nếu bạn mới từ Việt Nam về, cứ nóng sốt, đau bụng tiêu chảy hoài không bớt, thương hàn là một trong những bệnh ta cần nghĩ đến. Thương hàn đôi khi làm thủng ruột.

Về Việt Nam có việc, định ở lâu hơn 2 tuần, nên ngừa bệnh thương hàn bằng một mũi thuốc chích ngừa. Gần đây, mới có thuốc uống ngừa thương hàn (dùng 2 tuần trước khi đi, cứ cách ngày dùng 1 viên, tổng cộng 4 viên).

I V- NƯỚC UỐNG

Ở Mỹ, các bệnh nhiễm có nguồn truyền là nước cũng đang trên đà tăng lên. Có rất nhiều thứ sinh sôi nẩy nở trong nước “ngọt” (fresh water) và nước “mặn” (salt water) chực sẵn và tấn công bạn, nếu bạn uống phải nước không được sạch hoặc ăn cá sống. Bơi tắm trong nước bẩn cũng dễ nhiễm bệnh.

Tháng 5 năm 1996, ở Los Angeles, California, có 16 người ăn hào (oysters) sống bị nhiễm trùng đường tiêu hóa, sau đó 3 người trong số này qua đời. Hào cũng như sò, nghêu rất độc hại nếu ăn sống, vì chúng chứa nhiều vi trùng gây bệnh có trong nước, có cả siêu vi trùng viêm gan A nữa.

Trong những thứ vi trùng sinh sôi nẩy nở trong nước bẩn sẵn sàng tấn công ta, có cả vi trùng Vibrio cholera, gây bệnh tả cô-lê-ra. Bệnh từng tạo những trận dịch lớn ở Việt Nam, gần đây lại hay xuất hiện. Ở Mỹ, thỉnh thoảng cũng có bệnh tả, đa số do ăn đồ biển sống. Hiện nay chưa có thuốc chích ngừa tả hữu hiệu. Nếu ta có việc cần phải về Việt Nam , cách ngừa tả chính vẫn là ăn uống cẩn thận, chỉ dùng những thức ăn đã nấu chin kỹ, nước uống đã được đun sôi hoặc dùng nước đóng chai (bottled water).

Ký sinh trùng Cyclospora cũng gây tiêu chảy, đau bụng, ăn mất ngon, đầy hơi, xuống cân, buồn nôn, ói mửa, đau nhức bắp thịt, nóng sốt, và mệt mỏi cho nhiều người, có khi thành dịch lớn. Cyclospora rất nhỏ, không nhìn thấy bằng mắt thường như giun kim, giun đủa, lây qua nước và thức ăn. Cyclospora gặp nhiều ở các nước chậm phát triển như ở Việt Nam ta, song cũng có khắp nơi trên thế giới. Tại Mỹ, Cyclospora làm loạn nhiều nhất trong khoảng Xuân và Hè, từ tháng Tư đến tháng Tám. Vào người, Cyclospora lập nghiệp ở ruột non. Cũng có vị mang nó trong người song không có triệu chứng gì. Điều trị ký sinh trùng này bằng Septra DS (hay Bactrim, Cotrim), uống ngày 2 lần, trong 7 ngày.

V- PHÒNG NGỪA

*Với Thịt:

- Mỗi khi nấu nướng thịt sống, xong việc, rửa tay với xà-bông và nước ấm.

- Nhớ lau chùi chỗ vừa nấu nướng thịt sống với các chất dùng để lau chùi (bleach). Không nên dùng cùng một chỗ, một dụng cụ làm bếp để nấu nướng nhiều thứ thịt khác nhau mà không rửa sạch chỗ nấu nướng, hoặc dụng cụ làm bếp trước khi nấu món thịt sống sau đó.

- Cẩn thận xối nước rửa gà, vịt trong ngoài sạch sẽ, trước khi nấu.

- Nấu thịt thật kỹ. Đo nhiệt độ với nhiệt kế loại đặc biệt dùng cho thịt (meat thermometer) để biết chắc thịt đã được nấu lâu đủ. Thịt gà nên nấu nóng tới 180 độ F, và nếu có nhồi thịt gì bên trong, thức nhồi bên trong cũng nên được hấp trước 150 độ F. Sau khi ăn xong, thức ăn còn thừa, để ngay vào tủ lạnh.

*Với rau quả:

- Rửa sạch trái cây và rau trước khi ăn. Hết sức thận trọng với những thứ ta sẽ ăn sống.

- Luôn luôn trữ rau quả trong tủ lạnh. Thải bỏ sớm những thứ rau quả có vẻ đã muốn hư thối. Trong tủ lạnh, không nên trữ rau quả cùng ngăn với các loại thịt.

*Với sữa và những thứ chế từ sữa:

- Chỉ nên mua sữa và những thứ chế từ sữa đã được khử trùng bằng phương pháp pasteurization.

- Luôn luôn giữ sữa và các thứ chế từ sữa trong tủ lạnh. Không nên dùng chúng khi chúng đã hết hạn.