Kỳ 8:

 

 

II 

 

 

Trong cuộc sống hàng ngày, tự do của con người, theo Jean Paul Sartre bị giới hạn vì sự bất lực của con người. Jean Paul Sartre viết¹⁶:

Je ne suis « libre » ni d’echapper au sort de ma classe, de ma nation, de ma famille, ni même d’édifier ma puissance ou ma forrtune [...] Encore faut-il « obéir à la nature pour la commander », c’est à dire insérer mon action dans les mailles du déterminisme.

Tiếp theo Jean Paul Sartre đưa ra ẩn dụ¹⁷:

Le coefficient d’adversitivité des choses, en particulier, ne saurait être un argument contre notre liberté, car c’est par nous, c’est à dire par la position préalable d’une fin, que surgit ce coefficient d’adversité. Tel rocher, qui manifeste une résistance profonde si je veux le déplacer, sera, au contraire, une aide précieuse si je veux l’escalader pour contempler le paysage.

Trở lại thơ Hồ Xuân Hương, người đọc thấy dưòng như để nối tiếp tinh thần vị tha hằng có trong văn học Việt Nam của Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều nói ra nỗi cô đơn của người cung nữ trong cuốn Cung Oán Ngâm Khúc, cũng như Chinh Phụ Ngâm của Đặng Trần Côn và bản dịch của

Đoàn Thị Điểm, kể tâm sự của người vợ lính thởi chinh chiến, Hồ Xuân Hương viết bài :

 

Đồng Tiền Hoẻn

 

Cũng lò cũng bễ cũng cùng than

Mở mặt vuông tròn với thế gian

Kém cạnh cho nên mang tiếng hoẻn

Đủ dồng ắt củng đáng nên quan

 

để nói lên cảnh đáng thương của ngưới con gái nghèo. Bài thơ như cùng một đề tài với áng thơ Bần Nữ Thán quen thuộc trong văn học đại chúng.

Rồi tới bài:

 

Thân Phận Người Đàn Bà

 

Hỡi chị em ơi có biết không

Một bên con khóc một bên chồng

Bố cu lổm ngổm bò trên bụng

Thằng bé hu hơ khóc dưới hông

Tất cả chỉ là thu với vén

Vội vàng nào những bế cùng bồng

Chồng con cái nợ là như thế

Hỡi chị em ơi có biết không.

 

Bài thơ trình bày cảnh làm vợ và làm mẹ. Người chồng giành phần chồng, con giành phần con. Người vợ chỉ còn cách thu với vén, người mẹ chỉ còn việc bế với bồng. Người đàn bà làm vợ và làm mẹ trong bài thơ không còn

tự do cho chính mình.

 

Đằng khác hình ảnh chồng con trong bài thơ của Hồ Xuân Hương gợi cho người đọc câu ca dao quen thuộc¹⁸:

 

Đương khi bếp tắt cơm sôi

Con ngồi khóc đói chồng đòi tòm tem

Bây giờ bếp đã cháy lên

Cơm đà sắp chín tòm tem thì tòm.

 

và phải chăng chính vì những hình ảnh trong câu ca dao này mà người đọc thơ thấy là cảnh chồng con đối với người thơ mà chỉ là những thực cảnh trong đời sống hàng ngày cũng vẫn còn những giở phút đáng vui sống Hồ Xuân Hương còn viết về thân phận người đàn bà trong cảnh :

 

Làm Lẽ

 

Chém cha cái kiếp lấy chồng chung

Kẻ đáp chăn bông kẻ lạnh lùng

Năm thì mười họa nên chăng chớ

Một tháng đôi lần có cũng không

Cố đấm ăn xôi xôi lại hẩm

Cầm bằng làm muớn mướn không công

Thân này ví biết dường này nhỉ

Thà trước thôi đành ở vậy xong.

 

Bài thơ dường như chỉ muốn mô tả cảnh làm lẽ. Cả sáu câu đầu đều mô tả cảnh làm lẽ, hai câu cuối cùng tỏ ý tự trách mình trước khi đi làm lẽ đã không biết tới nỗi cơ cực của người làm lẽ, để ngày nay không còn cách nào khác cứu vãn một quyết định trong quá khứ, ngoài việc than vãn. Bài thơ không có một lời cho hay ý định của ngưởi làm lẽ trước hiện cảnh sẽ xử sự ra sao, ngoài lời chửi bới cảnh làm lẽ trong câu thứ hai.

 

Có một thời nhiều người đã căn cứ vào ba bài thơ trích dẫn trên đây để kết luận là Hồ Xuân Hương là người tranh đấu cho nữ quyền hay, xa hơn nữa, muốn đả phá tệ đoan đa thê. Nhưng nếu nhìn theo quan điểm tự do của Jean Paul Sartre, người đọc thơ chỉ thấy nội dung ba bài trích dẫn trên đây dường như gợi lên cái thế bất lực của người trong thơ không còn cách nào làm thay đồi hoàn cảnh của mình hay thay đổi chính bản thân mình. Trở lại ba bài thơ trích dẫn trên đây, không có lời nào bày tỏ ý muốn cũng như hành động của người trong cuộc muốn ra khỏi cảnh kém cạnh của Đồng tiền Hoẻn, cảnh những thu cùng vén, những bế cùng bồng của cảnh làm vợ làm mẹ và cảnh làm lẽ ăn xôi hẩm và làm mướn không công. Phải chăng, trong những hoàn cảnh của người thơ trong ba bài trích dẫn trên đây, tự do lựa chọn với người thơ chỉ còn tự do than thở? Người thơ viết thành thơ còn có người nghe, người đọc. Phải chăng, cảnh đó còn hơn cảnh người lính thú trong bài ca dao Lính Thú Đời Xưa:

 

Những giang cùng nứa biết lấy ai bạn cùng.

 

Phải chăng trong hoàn cảnh của người tự ví mình với Đồng Tiền Hoẻn, người sống trong Thân Phận Người Đàn Bà và trong cảnh Làm Lẽ, chữ tự do quả khác với lời Jean Paul Sartre ¹⁹:

« Être libre » ne signifie pas « obtenir ce qu’on a voulu », mais « se déterminer à vouloir (au sens large du mot) par soi-même ».

Giới nghiên cứu thường dẫn chứng một câu mà Jean Paul Satre viết trên báo Les Lettres Francaises số phát hành vào tháng chín năm 1944, do ông cùng Louis Aragon và Jean Paulhan chủ trương, như sau ²⁰:

Jamais nous n’avons été plus libres que sous l’occupation allemande.

Trong cuốn L’Être et Le Néant, ông tự hỏi²¹:

Ôtez la défense de circuler dans les rues après le couvre-feu et que pourra bien signifier pour moi la liberté (qui m’est confiée par exemple, par un sauf conduit) de me promener la nuit?

Như vậy, hoàn cảnh không đóng khung được tự do; hoàn cảnh cho thấy giới hạn mà khi vượt qua giới hạn đó là có tự do. Đó là sự tự do chọn lựa và tự do thực hiện điều mình lựa chọn.

 

Trong sự tự do lựa chọn và hành động này, Jean Paul Sartre nhấn mạnh là sự lựa chọn phải đồng nhất với hành động và như vậy có sự khác biệt giữa ý đồ và hành động. Jean Paul Sartre đưa ra thí dụ một tù nhân. Tù nhân không đuợc tự do ra khỏi khám, cũng như không phải lúc nào cũng có thể vượt ngục được. Nhưng tù nhân có thể luôn luôn nghĩ tới và thực hiện mọi mưu toan để được ân xá hoặc phóng thích.

 

Trở lại ba bài thơ trích dẫn của Hồ Xuân Hương, thở than cùng người đã giúp cho kẻ sống trong cảnh kém cạnh của Đồng Tiền Hoẻn, thấy mình nhìn lên thì chẳng bằng ai, nhìn xuống cũng chẳng có ai bằng mình, để người sống với những vất vả của Thân Phận Đàn Bà cũng không nản lòng chiều chồng thương con, và người sống trong cảnh Làm Lẽ cũng có lúc thấy mình không phải là tấm phản gỗ long đanh? Phải chăng than thở như vậy giúp cho người trong cảnh Đồng Tiền Hoẻn, trong cảnh làm vợ làm mẹ, hay trong cảnh làm lẽ thấy kiếp sống bớt nặng nề. Nhưng phải chăng cả ba người không ai có ý đồ cũng như không ai có hành động đi ra khỏi cảnh sống trói buộc? Như vậy, phải chăng cả ba người cùng không sống tự do, theo định nghĩa chữ tự do của Jean paul Sartre?

 

Đằng khác, thời Hồ Xuân Hương, thời Lê mạt Nguyển sơ, thời chưa có những phong trào xuống đường, hô khẩu hiệu, đả đảo, ủng hộ, một người nữ làm thơ nói lên tình cảnh của giới phụ nữ, dầu chỉ để thở than cho vợi nỗi buồn, phải chăng đó đã là hành động đáng khâm phục của một người yêu chuộng tự do và dám hành động tự do?

 

---

 

16 Jean Paul Sartre, L’Être et le Néant, sách đã dẫn, p. 526

17 Jean Paul Sartre, L’Être et le Néant, sách đã dẫn, p. 327

18 Nguyễn Văn Ngọc, Tục Ngữ Ca Dao, quyển 2, Cơ Sở Xuất Bản Sống Mói, tái bản tại Hoa Kỳ, 1997, tr. 96.

19 Jean Paul Sartre, L’Être et le Néant, sách đã dẫn, p. 528.

20 Jean Paul Sartre, Situation III, Gallimard, Paris, 1949, p.11

21 Jean Paul Sartre, L’Être et le Néant, sách đã dẫn, p. 531

 

Xem Kỳ 9