NHỮNG DÒNG KỶ NIỆM
GS Tiến Sĩ Tô Đồng

Khoa trưởng
trường Đại Học Dược Khoa Sài Gòn
1974-1975.

CHƯƠNG 5

Kỳ 6 :         

Tháng Ngày ở Thượng Phú

             Vào đầu tháng 8 năm 1949, tôi rời tỉnh Hưng Yên để sang Thái Bình theo học ban tú tài trường trung học Lê Quí Ðôn làng Thượng Phú. Thu đang trở về với cái se lạnh mênh mông, và cảnh vật hiện ra thật mờ ảo, lẫn chút vẻ trong sáng trời chiều của một bức tranh thủy mạc. Lòng nặng trĩu nỗi lo âu của một học sinh nhỏ tuổi thời chinh chiến, tôi đeo ba lô độc hành trên đường ruộng, xuyên qua những cánh đồng thơm mùa lúa chín. Bước chân lặng lẽ mà vẫn làm kinh động những đàn cào cào, châu chấu, chúng vụt bay rồi đáp xuống rào rào như những chiếc lá vàng rơi rụng sau một cơn gió lốc xoáy lên cao. Tới một bến đò thì trời đã xế chiều, tôi tạt vào một quán nước nghỉ chân, ăn uống qua loa và đợi trời tối thì xuống đò dọc để sang chợ Ðống Năm, Thái Bình. Cũng như Chợ Ðại, Cống Thần, Ðống Năm là một địa danh được nhiều dân tản cư vùng Khu Ba biết tới trong những năm đầu kháng chiến. Tại nơi này, hàng quán la liệt, ngoài các món ăn nhậu khoái khẩu của địa phương, còn có đủ các vật dụng xa xỉ mang từ Hà Nội ra, bằng những đường dây buôn lậu.

             Ðò dọc chỉ đi ban đêm để tránh phi cơ giặc bắn phá, là những con thuyền chở chừng hai ba chục hành khách, chạy men theo các sông lạch. Thuyền có một người cầm sào để khi cần thì đẩy thuyền ra giữa dòng hay điều khiển hướng đi, và được kéo bởi hai người đàn ông lực lưỡng đi kèm hai bên bờ, vai đeo dây chão cột vào phía trước thuyền. Hành khách nằm ngổn ngang trong khoang thuyền trải chiếu, có mui tre che ở giữa. Tôi đắp một chăn dạ mỏng, nằm dựa đầu lên chiếc ba lô, trong chứa lỉnh kỉnh đủ thứ, từ quần áo, dầu con hổ và thuốc cảm cúm, khăn mặt, bàn chải và thuốc đánh răng, đến sách vở và những quyển tập học trò. Tuy rằng trên sông về đêm trời trở lạnh, tôi vẫn cảm thấy đủ ấm áp, vì có mặc trên mình một chiếc áo trấn thủ mẹ tôi đặt may bằng vải chúc bâu đen, nhồi bông và máy theo hình quả trám. Nằm ngủ gà ngủ vịt với tiếng sóng vỗ đều đều và nhè nhẹ vào mạn thuyền, thỉnh thoảng tôi lại giật mình nghĩ đến những chuyện đâu đâu, như nếu đau bụng bất tử lúc này, hay nếu có người giật mất cái chăn đang đắp thì phải làm sao? Và lại nghĩ đến các câu chuyện đò dọc đủ vẻ hỉ nộ ai lạc, thường được kể trong giới buôn bán nơi bến nước sông hồ. Một bàn tay anh chị lợi dụng đêm khuya để mò mẫm đã trở thành đề tài câu chuyện chiếc đồng hồ dạ quang biết bò...Rồi liên tưởng đến bài hát Bình Hồ một đêm trăng, một làng trù phú mà tôi có dịp tá túc mấy ngày trên đường tản cư:  

Ánh trăng mùa ngập hồn chinh biên,

Gió xóm quê gửi lời lưu luyến.

Buông mái chèo khuấy dòng tâm tư,

Lá rơi rơi về bến đâu xưa.

Tha phương từng đoàn thuyền xuôi đêm,

Vốn liếng trơn chỉ còn niềm tin....

             Phải, chỉ còn một niềm tin đem lại ý nghĩa của cuộc sống hôm nay, để mơ mộng đến Những hình bóng qua mà tôi được nghe tại huyện Ân Thi, Hưng Yên. Dạo ấy, tôi còn học ở trường trung học Tiền Phong làng Bình Lăng với giáo sư Nguyễn Văn Ðỉnh, và thi ở trường trung học Nguyễn Thiện Thuật làng Bích Tràng mà hiệu trưởng là giáo sư Chu Duy Khánh. Bài hát có những câu sau:  

Ðàn thu trầm dâng khúc ca sông hồ,

Mấy đường tơ biếc rung lời năm xưa.

Mùa trăng, hàng dương liễu xanh đôi bờ,

Ai về tôi nhắn một vài ý thơ....

Tà áo nhuốm bao mầu thời gian,

Buồn xa vắng nghe chiều than van.

Từng đôi mắt nụ cười vương hương,

Trên bến đời xanh thắm muôn dường....

Năm xưa nhắc nhớ lá vàng cuốn muôn phương,

Một trời thắm gió.

Tới năm nay,

Ðường đời đầy gót phong sương,

Bao lần, mơ tìm theo bóng ai...

             Cũng có thể chỉ có hình bóng thôi, tìm đâu ra người thật mà mơ với mộng? Nhưng với tiếng đàn của Nguyễn Thế Thâu hay Bùi Xuân Lân thuở ấy, ai nghe mà không mơ?

             Vào tảng sáng thì thuyền tới Ðống Năm. Ở đây có trường Quang Trung là trường tư có ban chuyên khoa. Bác tôi, giáo sư Nguyễn Tường Phượng, người đã truyền cho tôi môn Việt văn, và một người bạn thân của gia đình, giáo sư triết học Trần Mộng Chu, đang dậy ở trường này. Tôi vào một quán chợ ăn sáng và uống cà phê, nơi đây có phở tái, phở xào, phở áp chảo và đủ thức điểm tâm. Thực khách có nhiều người hút thuốc, ngoài thuốc lá ngoại quốc như Camel, Philip Morris, còn có thuốc lá nội hóa Bắc Lệ, mà khói mang theo mùi va ni đặc biệt. Sau này có đôi lần tôi đang ăn phải ù té bỏ chạy khỏi chợ, vì tầu bay địch sà xuống. May mà không bị ăn bom đạn lần nào. Nhớ khi còn ở Gạo Nam, trông thấy chợ Thi gần đấy bị ném bom, làm cả trăm người chết hay bị thương, và những cáng tải thương lầm lũi chạy trên đường quê, để nhỏ xuống mặt đất những giọt máu đỏ đặc loang lổ, tôi thực sợ hãi không bút nào tả xiết.

             Từ Ðống Năm đi bộ chừng một tiếng thì về phủ Thái Ninh, rồi tới làng Thượng Phú, là nơi mà đình làng được đặt làm trường trung học Lê Quí Ðôn. Ðình có nhiều gian, mỗi gian có thể ngăn thành những lớp học bằng các phên liếp. Tại Liên Khu Ba hồi đó, Lê Quí Ðôn là trường trung học công, có ban chuyên khoa. Ban giảng huấn rất nổi danh và có nhiều con cái theo học tại trường. Hiệu trưởng là giáo sư Vũ Chứ, có các anh Vũ Ðạm, Vũ Hoạt, chị Vũ Xuân Chiêm.

             Giáo sư Tăng Xuân An dậy môn Pháp văn, con thầy là chị Tăng Thị Tuyết. Giáo sư Vũ Ngô Xán có các chị Vũ Nhất Thanh, Vũ Nhị Thủy. Ðược tiếng là đẹp và nhiều chàng trai mơ tưởng là các chị Tăng Thị Tuyết, Vũ Nhị Thủy...

             Học trò có thể ở trọ tại phố phủ hay tại làng, vì từ phủ vào làng chỉ độ một hai cây số. Tôi và mấy người bạn, My, Bình, Mạnh, ở trọ tại nhà một học sinh cùng lớp của làng này và đã có gia đình. Làng Thượng Phú là một làng giầu có, rất nhiều nhà gạch lợp ngói, và đường trong làng đều lát gạch đỏ từ đầu đến cuối ngõ. Xế nhà chúng tôi trọ học là nhà ông phán Phụng, có gia đình giáo sư Tăng Xuân An ở nhờ. Anh Phạm Công Lăng, một người bạn thân cùng lớp, cũng ở nhà này thì phải.

             Tôi học môn lý hóa với giáo sư Vũ Lai Chương. Thầy là một nhà mô phạm hiếm có, giảng bài kỹ lưỡng, viết trên bảng đen thật rõ ràng những công thức vật lý hay phản ứng hóa học. Tôi thường được thầy gọi lên làm một vài con tính lý hóa. Thầy Ðính dậy toán học. Tôi không nhớ những gì đã được học, tuy toán là môn tôi sở trường. Thầy An dậy văn phạm và văn chương tiếng Pháp, là một giáo sư giỏi, tính tình rất hiền hậu. Tôi đã học được ở thầy biết bao nhiêu kiến thức về thi, văn, tuồng, kịch...Pháp văn là môn tôi vốn ưa thích, mà cũng là môn tôi thừa hưởng nhiều sự dậy dỗ của bố tôi. Có những bài luận tôi viết được thầy mang đọc cho cả lớp nghe, như bài tả tết trung thu tại Thượng Phú. Tôi không nhớ được những ý và cảnh gì tôi đã diễn tả, khi mà nơi đây, đang thời kháng chiến, sự thiếu thốn cái mặc, nơi ăn, chốn ở đã thành cùng cực. Ðâu còn những con giống đủ loại đủ mầu đủ sắc? Ðâu còn ông tiến sĩ giấy xinh xinh, con thỏ ngọc làm bằng trái bưởi phủ đính bông gòn, chiếc tầu thủy chạy bằng dầu hay nến trong chậu nước? Và nhất là đâu còn những chiếc bánh dẻo, bánh nướng của một tiệm Tầu nơi thành phố? Nhưng vào mùa cưới này, mùa của cốm thơm và hồng mềm nơi trần thế, các trẻ em vẫn dung dăng dung dẻ, họp đàn vui chơi hồn nhiên, chẳng cần biết khói lửa đang tràn ngập quê hương. Mà trăng rằm tháng tám như những ngày xửa ngày xưa, vẫn hiện ra thật tròn và tuyệt đẹp, đi lững thững trên bầu trời trong vắt, tỏa ánh sáng êm dịu tràn ngập không gian. Chú cuội còn ngồi thơ thẩn dưới gốc đa, biết đâu chả đang mơ mộng được nhập đoàn với tuổi trẻ vô tư đất Việt, để rước những đèn xếp, đèn kéo quân, đèn ông sao, đèn tầu bay và để ca những bài hát líu lo về chị Hằng?

             Lớp đệ tam chuyên khoa chúng tôi gần năm chục học sinh. Tôi còn nhớ các bạn Phạm Công Lăng, Phạm Xuân My, Phạm Gia Chung, Nguyễn Văn Mạnh, Trần Xuân Soạn, Bình nhỏ, Bình lớn, Bá, Thơm, Tính, Tình, Quý, Triết...Bình nhỏ giỏi Pháp văn, chắc vì anh thông thạo tiếng La tinh. Chung thì học rất gạo, không bỏ sót một bài nào. Lăng thì tài tử, vừa học vừa chơi. Bá và Thơm trong giờ học còn liếc xuống lớp dưới, vẽ chân dung các nữ sinh mình yêu trộm nhớ thầm. My là người bạn thân nhất của tôi thời đó, người nhỏ nhắn, trắng trẻo, tiếng nói rất thanh, khôn ngoan và từng trải việc đời. Sau này, về lại Hà Nội, My trở thành một sĩ quan quốc gia, thường gửi cho tôi những bức ảnh mái tranh, thôn xóm, cây cỏ, sông lạch, chụp từ miền trăng nước Ðồng Nai.

             Cơm tại nhà trọ thật là thanh đạm. Thịt cá rất ít, thường thịt heo thì già, dai và khó nuốt. Món ăn chỉ nhiều rau đậu, mà rau muống vùng này đỏ quạch, quả chấp được dùng thay chanh thì vị lại đắng. Vào những ngày sáng trăng, sau bữa tối, chúng tôi hay tản bộ ra phố phủ, để ăn xôi chè, uống cà phê, trứng đường. Ở đây có một quán giải khát, nghe nói là nơi đã xẩy ra câu chuyện làm đề tài cho Lá ngọc cành vàng của Nguyễn Công Hoan. Phủ Thái Ninh, nếu như vậy, cũng là nơi có ông phủ cấm cô con gái yêu lấy người học trò nghèo con một bà góa bán xôi chè, đến nỗi nàng có mang với chàng mà còn bị ép uống thuốc phá thai rồi chết. Nguyễn Công Hoan là một nhà văn hiện thực nổi danh thời tiền chiến, với Lệ Dung, Cô giáo Minh, Tắt lửa lòng, Thanh đạm..., người cùng quê với tôi ở Xuân Cầu. Ông là một người từng tham gia Quốc Dân Ðảng của Nguyễn Thái Học, rồi sau gia nhập cộng sản. Từ đó về sau, ông cũng chẳng sáng tác được gì hay ho trong một xã hội viết lách rập khuôn. Và hình như ngày xa xưa, Thái Ninh còn có tên là Thanh Quan, mà bà Huyện đã để lại cho đời sau những bài thơ hoài cổ tuyệt tác?

             Thời đó phố phủ có nhiều sinh hoạt văn nghệ. Ban Kim Chung với Phụng Khánh, Bích Hợp trình diễn thường đêm, lúc nào rạp cũng chật ních khán giả. Cô Mai, em gái ông phán Phụng, mà tôi coi như một bà chị, hay phải đến lấy vé vào trước để giữ cho tôi được chỗ ngồi tốt. Ngoài những kịch, tuồng, còn có những màn ca hát. Khán giả đặc biệt ưa thích những bài hát trữ tình của Ngọc Bích như Mộng Chiều Xuân, của Phạm Duy như Bên Cầu Biên Giới, của Tô Hải như Nụ Cười Sơn Cước, của Tô Vũ như Tạ Từ, Em Ðến Thăm Anh Một Chiều Mưa, của Tử Phác như Tiếng Hát Quay Tơ, của Việt Lang như Tình Quê Hương, Ðoàn Quân Ði... Nhất là được nghe Ngọc Dậu, một đào thương tuổi chừng mười ba, mười bốn, hát lên những lời bay bướm sau đây:  

Nhà em ở tận nẻo xa,

Có cây bên suối,

Có nhà sàn bương.

Quanh co độ mấy thôi đường,

Men rừng, men núi, men nương, men đồi...

Hôm qua anh đến nhà em,

Thấy đôi mắt đẹp,

Anh thèm muốn xin...

Hay là:

Ðêm qua gió lọt song đào

Ðể cho

Ðể cho hương ấm

Lọt vào phòng em...

             Có một chiều chủ nhật, người ta xử bắn một tên Việt gian tại sân vận động phủ Thái Ninh. Vì tò mò, tôi cùng mấy người bạn rủ nhau đi xem. Dân chúng kéo đến đầy sân vận động, có chừng năm sáu trăm người. Nơi thường dùng làm khán đài, được đặt một chiếc bàn với mấy cái ghế cho các viên chức xử án, xa xa là cây cột gỗ chôn xuống đất, cạnh bên một cái quan tài bằng gỗ mộc. Tội nhân, một thanh niên có vẻ trí thức, mặc áo khoác đen, được dẫn ra pháp trường, bị bịt mắt và trói vào cột. Ông tòa đọc bản án qua chiếc loa phóng thanh. Rồi tiếng lên đạn của một tiểu đội hành quyết dàn hàng ngang, tiếp theo là những tiếng nổ chát chúa từ các khẩu súng trường. Và người tử tội rùng mình, đầu nghẹo sang một bên. Sau tiếng súng đặc ân của người đội trưởng, không hiểu vì lý do gì, đám người đi xem bỗng tràn lên phía trước. Chúng tôi đang ngơ ngác không biết có nên theo lên xem không thì có một vài người hô to mấy tiếng máy bay, máy bay. Mọi người không ai bảo ai tranh nhau chạy thoát thân khỏi sân vận động. Thật là tài tình, nghe dọa, đám đông chưa thấy máy bay đã tự giải tán dễ dàng vì sợ hãi. Nghe đâu theo yêu cầu, người tử tội được ăn một bữa cơm tầu và được nghe Bích Hợp hát trước khi thọ hình. Thật là một câu chuyện quá buồn. Trở về một quán nước để ăn xôi chè đêm đó, một anh học sinh cùng lớp đã nhận lời thách thức, dám ra sân vận động tìm mang về sợi dây thừng dùng để cột người tử tù cho chúng bạn xem. Người xưa đã nói đúng, nhất quỷ nhì ma, thứ ba học trò.

             Ôi, trong thời buổi loạn lạc và nhiễu nhương hiện tại, những bản án tử hình như trên có sự có mặt của công lý hay không? Tôi không tin là có. Nhưng hồi đó, luật sư Nguyễn Mạnh Tường thường xuất hiện để bào chữa cho bị can tại các phiên tòa dân sự Liên Khu Ba ở phủ Thái Ninh. Luật sư Tường đã nổi danh trong nước vì đậu cả hai bằng Tiến sĩ Luật lẫn Văn Chương tại Pháp lúc mới 22 tuổi. Thông thường nếu có dịp, chúng tôi cũng rủ nhau đi nghe những lời biện hộ của ông. Với những vụ án đủ loại, tôi lấy làm thích thú được nghe những lý luận đanh thép và tài hùng biện có một không hai của ông. Sau này, khi di cư vào Nam, tôi được biết ông liên hệ đến nhóm Nhân Văn - Giai Phẩm, và bài Những sai lầm trong chính sách cải cách ruộng đất đã làm tôi tâm phục ông hơn. Ông thật là một kẻ sĩ đáng kính trọng của Việt Nam. Gần đây, đọc quyển Un excommunié của ông, tôi còn cảm thấy xót xa cho một nhân vật sáng giá của đất nước..

             Tại Thượng Phú, tôi còn có một kỷ niệm thật đẹp, một chuyện kỳ ngộ. Tôi không hiểu tại sao, và vì lý do gì, tôi được quen thân với bác sĩ Phạm Ngọc Thạch. Tôi được biết tiếng ông như một thủ lãnh của Thanh Niên Tiền Phong, một chủ tịch Ủy Ban Hành Chính Kháng Chiến Nam Bộ, hay một Bộ Trưởng Y tế. Lúc đó, ông có nhiệm vụ giảng dậy về chính trị cho các sĩ quan cao cấp cộng sản tại đây. Ông thường đi với bà vợ người Việt gốc Hoa, và một sĩ quan phụ tá mang quân hàm Trung tá. Ông coi tôi như một người bạn tuổi nhỏ, nhưng gần như chưa bao giờ chúng tôi bàn tán hay nói đến những chuyện về chính trị, hoặc về gia đình. Ông bà bác sĩ Thạch hay rủ tôi đi ăn chè, uống cà phê, xem kịch...Có lúc cả buổi chúng tôi ngồi nói chuyện trên trời dưới biển, để quên đi những nỗi nhọc nhằn thời tao loạn, mà không một ai không bị ràng buộc vào. Tôi thì gia đình nay phân tán ở nhiều nơi, lâu lắm mới có chút ít tin tức. Chị Xuân Nhân của tôi, một nữ sinh xuất sắc của trường Ðồng Khánh Hà Nội, đã ra đi công tác ở Việt Bắc từ ngày đầu kháng chiến. Bố tôi còn làm việc tại Hưng Yên, có hai đứa em trai đi theo. Mẹ tôi và bốn đứa em nhỏ tá túc nơi quê ngoại Kim Ngưu, nay đã trở thành vùng bị tạm chiếm.

             Bác sĩ Thạch một hôm nói với tôi:

             -“Chú học giỏi thì chỉ nên chú tâm vào việc học, chuyện chính trị có nhiều điều bẩn lắm”.

             Tôi không có khiếu mà cũng chẳng ưa gì những công việc về chính trị. Tuy nhiên, từ hồi còn trẻ, tôi đã mê đọc loại sách tiểu thuyết lịch sử ký sự, như Ðông Chu Liệt Quốc, Hán Sở Tranh Hùng, và các tài tử thư của Trung Hoa như Tam Quốc Chí, Thủy Hử.. để xem cách người xưa xử thế ra sao với những sự biến chuyển khó lường trước được của dòng đời. Một đôi lần tôi được theo đi dự lớp bác sĩ Thạch giảng dậy. Tôi thực sự đã bị thu hút bởi tài diễn thuyết của ông, với lời nói tâm huyết và đanh thép, với lối lý luận khoa học, mang theo những ý tưởng thật cao đẹp. Ðến bây giờ, tôi vẫn còn ngưỡng mộ ông, một kẻ sĩ đáng kính mến và hiếm có của đất nước. Vào tháng 11 năm 1968, trong khi đang đi thăm viếng các đại học Hoa Kỳ, tôi bàng hoàng và xúc động khi nghe tin ông bị tử nạn trên chiến trường miền Nam vì B52. Một bác sĩ tài năng và đức độ của Việt Nam đã nằm xuống...

             Trung tá phụ tá bác sĩ Thạch là một người ít nói. Ông còn trẻ mà tóc đã muối tiêu. Ông tâm sự với tôi ông là một đảng viên Quốc Dân Ðảng, từng mang tiền sang Tầu để tìm cách mua máy bay cho Vệ quốc quân. Ông có vợ và một đứa con nhỏ mà đã mấy năm không gặp mặt. Thỉnh thoảng, lúc buồn, ông lại ngâm cho tôi nghe vài câu thơ:

Cất bước ra đi chiều năm xưa,

Bụi đường trường chinh pha mái tóc...

             Phải, trên đường dài kháng chiến, nhiều người con dân đành quên cả đường về...

             Mùa đông lại đến nơi này, đồng ruộng có chỗ đất khô nứt nẻ, đây đó còn trơ trọi một vài cọng rạ. Lác đác cũng có vài đám cỏ dại, bụi rau muối vị mặn, khóm rau khúc xanh để làm bánh. Thường nhiều ngày đẹp, bầu trời trong nhẹ, điểm vài áng mây trắng như bông gòn bay lờ lững. Ðôi lúc trời mưa phùn, có những làn gió lạnh buốt xương chợt đến, nhẹ nhàng luồn qua các khóm cây im vắng bóng chim xanh và các rặng tre đầy cò trắng đậu ủ rũ. Có ngày mây đen kéo đến thật dầy đặc, phủ kín một vùng từ làn ngang thẳng tắp xuống tận chân trời như một trường thành xám ngắt, làm bầu trời trông tưởng như sa xuống thấp. Tin hay không thì mây thành đó đã báo hiệu những cảnh ly loạn liên tục sẽ lan đến vùng này. Bên Tầu, cộng sản mới thắng lợi, đẩy phe quốc gia ra khỏi lục địa. Có thể vì thế, Việt Nam hy vọng sắp sửa được Trung cộng tăng viện để đẩy kháng chiến đến thành công rồi chăng? Chúng tôi vừa thi xong đệ nhất lục cá nguyệt, và lớp học đã sửa soạn làm bích báo mùa xuân. Tôi có linh cảm tình hình không ổn, không khí chiến tranh như bao phủ nơi hậu phương này, nên chẳng tha thiết gì đến việc thi cử. Tuy từng đậu thủ khoa kỳ thi Sơ học Bổ túc tỉnh Hải Dương, thủ khoa kỳ thi Trung học Phổ thông tỉnh Hưng Yên, tôi đã bỏ không thi rất nhiều môn học, mà chỉ thi có Pháp văn, Toán, Lý Hóa là những môn ưa thích. Tôi không được xếp thứ hạng trong đệ nhất lục cá nguyệt, nhưng định bụng rồi ra sẽ học hành cẩn thận. Nhà trường thời gian này bỗng nhộn nhịp những sinh hoạt tuyên truyền của đoàn Văn công Hồng quân Trung Hoa, của đoàn Văn nghệ Liên Khu Ba. Tối nào cũng có trình diễn ca vũ nhạc kịch, và đôi khi chúng tôi cũng được hát những bản hợp ca ba bè như Trường Ca Sông Lô của Văn Cao, Người Du Kích Sông Thao của Ðỗ Nhuận. Ðặc biệt là bài Tiến về Hà Nội mang theo bao ước vọng:  

Năm cửa ô đón mừng đoàn quân tiến về,

Như loài hoa đón chào

Mà năm cánh đào chảy dòng sương sớm long lanh.

Chúng ta ươm lại hoa,

Sắc không phai ngày xa,

Ôi phố phường Hà Nội xưa yêu dấu...

             Mỗi đêm khi nghe bài Tiến quân ca sắt máu mở đầu buổi sinh hoạt văn nghệ, chúng tôi như bị kích động, lòng sôi sục muốn xông ngay ra xa trường. Tin nhà trường phải tạm đóng cửa, học sinh các lớp chuyên khoa sẽ được theo học lớp lục quân Trần Quốc Tuấn, đã được loan ra. Phong trào xung phong tòng quân được cổ võ và vận động từ đấy.

             Là một học sinh nhỏ tuổi nhất trong lớp, tôi băn khoăn lo lắng làm sao đủ sức khỏe để học tập quân sự tại Việt Bắc. Tôi nên làm gì bây giờ? Tôi tìm gặp bác sĩ Thạch và ông bảo tôi:

             -“Chú khỏi phải xin xung phong tòng quân. Ðể anh giới thiệu chú vào làm giáo sư trường Thiếu sinh quân Liên Khu Ba, rồi ra chú có thì giờ học thêm”.

             Trở về nhà trọ, Bình thấy tôi có giấy giới thiệu cũng muốn tôi xin cho anh đi cùng. Tôi lại được bác sĩ Thạch chấp thuận cho Bình cùng đi, để chúng tôi đỡ lẻ loi. Lúc này, người ta bắt đầu lập danh sách những học sinh xung phong tòng quân. Trong một buổi họp, vài người lớp tôi dơ tay xung phong, dần dần kéo theo cả lớp. Những học sinh ra đi chỉ có mấy ngày sửa soạn rồi phải lên đường. Ai nấy sự âu lo hiện ra nét mặt. Phạm Gia Chung mà gia đình hình như đã hồi cư về Hà Nội, sợ đến mất ăn mất ngủ. Tôi đã gửi gấm mấy dân buôn lậu quen biết để dẫn Chung theo về tề. Chung vội vã ra đi ngay trong đêm, bỏ lại cả những sách vở mà anh thường giữ như bảo vật. Rồi mấy hôm sau tới buổi lễ tiễn đưa, mỗi chiến binh tương lai mang theo một khăn tay do nữ sinh của trường thêu tặng làm kỷ niệm. Tôi không dám đi dự cảnh chia tay bịn rịn này. Cảnh biệt ly mà từ đây kẻ ở lại buồn tủi, người ra đi có mong chi ngày về...

             Trường Thiếu sinh quân Liên Khu Ba nằm trong một làng cách Thượng Phú chừng hơn chục cây số. Vào một buổi chiều nhạt nắng, Bình và tôi đến trình diện vị chỉ huy là Trung tá Xuân, một sĩ quan cao, gầy, da ngăm ngăm đen. Chúng tôi được nhận làm giáo sư toán lý hóa, mang phù hiệu cấp úy, ngoài việc ăn mặc do trường lo liệu, sẽ có tiền tiêu vặt hàng tháng. Rồi chúng tôi được Trung tá Xuân đưa đi thăm trường. Chỗ nào cũng ngăn nắp, trật tự, kỷ luật như một trại lính. Có cả ngàn thiếu sinh, nhiều em tuổi chắc không kém tôi là bao. Có lớp các em đang học, có lớp các em đang ca hát, có chỗ các em làm bếp, giặt giũ, vui vẻ chơi đùa nhộn nhịp. Tôi như đi lạc vào một thế giới khác lạ. Chúng tôi ra về, hẹn tuần sau sẽ đến nhận việc.

             Ngày hẹn rồi cũng đến. Ba lô trên vai, Bình và tôi lặng lẽ đi bên nhau qua mấy cánh đồng để đến nơi nhận công tác. Sáng mùa đông hôm ấy còn đầy sương móc ẩm ướt, nhưng tới trưa ánh nắng chiếu thẳng trên đỉnh đầu, trời trở nên oi bức khó chịu. Chúng tôi bảo nhau tạm nghỉ tại đầu làng, vì qua cổng là tới trường Thiếu sinh quân. Chúng tôi nằm dưới bóng mát cây đa cổ thụ, gối đầu lên những rễ cây chằng chịt bò lan mặt đất. Trời xanh trong vắt, không một đám mây, không một ngọn gió. Nhưng sao tâm tư tôi thì đầy bâng khuâng lo lắng, bao xao xuyến ngổn ngang. Tương lai mình sẽ ra sao khi bước chân qua cổng làng này? Muốn suy nghĩ mà chẳng nghĩ được gì. Không biết tại sao, lòng thương nhớ gia đình bỗng hiện ra hay là tinh thần tiểu tư sản chợt nổi dậy. Nhớ ông bố lúc nào cũng lo dậy dỗ cho tám anh chị em chúng tôi nên người. Nhớ bà mẹ sớm ngày buôn bán tần tảo để gửi cho chồng con từng cái bút máy, đồng hồ đeo tay, chai dầu tây, đôi dép cao su con hổ, hay mấy thước vải kaki. Mẹ tôi còn bắt tôi phải đeo chiếc nhẫn cưới một chỉ vàng, mở ra bấm lại được, phòng khi cần thì bán đi mà sống.

             Nhớ người chị còn phiêu bạt phương xa, nhớ các em đã bao lâu không gặp. Nhớ bà ngoại thân thương, nhớ họ hàng làng nước tại Xuân Cầu, Kim Ngưu...Tôi nói với Bình là muốn về gặp gia đình đã rồi sẽ tính sau. Bình cũng thổ lộ không muốn đi nữa, để tìm lại người nhà trước. Không ai bảo ai mà ý nghĩ như nhau. Thế là chúng tôi chia tay ra về. Cho đến nay không biết Bình và những người bạn xung phong tòng quân thời ấy trôi dạt về phương trời nào?

             Tôi trở về đến Ðống Năm kiếm gia đình bác tôi là giáo sư Nguyễn Tường Phượng, thì gặp được bố tôi và hai em tôi cũng vừa từ Hưng Yên chạy sang. Hưng Yên đang bị càn quét. Mấy gia đình chúng tôi thường cùng chạy loạn từ những ngày đầu khói lửa, nay gặp nhau mừng mừng tủi tủi. Thêm gia đình giáo sư Trần Mộng Chu nhập bọn. Bàn lên tán xuống, làm sao thoát ra khỏi Thái Bình đang bị bao vây? Thôi thì chạy vòng quanh, đàn chim đã bị vỡ tổ, về đâu mà chẳng được. Giáng sinh rồi tết Dương lịch 1950 qua lâu rồi mà không một ai để ý tới. Muốn xuống phía nam thì mới chạy đến vùng Thần Ðầu Thần Huống huyện Tiền Hải đã gặp dân chúng từ Ninh Bình kéo ra. Giặc đã tới Khu Tư. Ðành phải quay trở lại phía bắc. Ði trong đêm qua những cầu khỉ, những cống nước chảy ào ào như thác đổ của đập Trà Linh, bác Phượng gái sợ đến ríu chân bước không nổi, phải bám chặt lấy tay tôi. Muốn trở lại Hưng Yên, mà vừa tới huyện Quỳnh Côi đã bị nghẽn lối.

Lúc này xuân Canh Dần cũng mới đến, mang theo thời tiết ấm áp, và đàn chim ríu rít ca trong những khóm cây đâm chồi nẩy lộc. Lại thêm mấy gia đình quen cùng tụ lại ở làng Khuốc bên sông Luộc. Mồng một qua đi như một ngày cuối năm, lo ăn, lo uống, lo chạy loạn, không ai buồn nói chuyện tết nhất. Sáng ngày mồng hai, bố tôi phái tôi đi nghe ngóng khi có tin giặc về càn quét khu này. Tôi men theo ven đê sông Luộc, qua mấy làng kế cạnh nằm im lìm, không một bóng người. Ðến một mé thấp, vừa nhô đầu lên khỏi mặt đê, tôi đã thấy ca nô giặc đang chạy dọc trên sông, tiếng súng bắt đầu nổ từng loạt. Tôi lăn vội xuống chân đê, chiếc mũ bê rê đen rơi mất lúc nào không biết. Tôi chạy về làng Khuốc báo tin để cùng mọi gia đình lùi sâu vào phía trong. Phải nhiều ngày sau mới bắt liên lạc được với người dẫn đường đưa chúng tôi qua đò về địa phận tỉnh Hưng Yên. Ðể khỏi bị bắn, hành khách được chở lặng lẽ qua sông trong đêm tối, vào khoảng giữa hai đồn giặc. Rồi loanh quanh mãi tại nơi đây chưa tìm được lối chạy tiếp, thì một hôm giặc càn quét, bắt tất cả chúng tôi lên đồn bót. Thế là mộng lên Việt Bắc tiêu tan.

             Rồi mấy gia đình được giấy thông hành tạm và xe cam nhông nhà binh chở lợn đã chở chúng tôi theo về thẳng Hà Nội và bỏ chúng tôi xuống phố Hàng Ðậu. Trời về tối đen như mực, nhưng khi xe qua cầu Long Biên, muôn ánh đèn phía Hà Nội hiện ra lấp lánh như những vì sao đẹp giải Ngân Hà. Tôi bồi hồi nhớ lại cảnh Hà Nội rực cháy nhìn từ quê nội trong đêm 19 tháng 12 năm 1946...Rồi hình ảnh kiêu hãnh của những ngày theo kháng chiến nhạt phai dần với thời gian. Tôi miệt mài theo đời thi cử tuổi thanh xuân, trong cảnh phồn hoa đô hội đất Thăng Long. Ngay tháng 6 năm đó tôi đậu tú tài một, rồi vào học lớp đệ nhất trường Nguyễn Trãi. Tôi gặp lại Phạm Gia Chung và quen thêm biết bao nhiêu bạn mới như Từ Uyên, Vũ Quí Ðài, Nguyễn Văn Phác, Tạ Văn Quang, Nguyễn Cao Ðằng...Tôi ngồi bàn nhất bên phải, cùng với Nguyễn Tuấn Ngọc, Lê Văn Kiên, Nguyễn Phú Duyệt. Bàn sau có Ðỗ Thị Nhuận, Nguyễn Hạc Hương Thư, Bùi Thị Nhu Thuận, Nguyễn Thị Hồng Loan... Tại đây, tôi cũng chỉ học được có đệ nhất lục cá nguyệt. Sau tú tài hai, thì có lệnh động viên đi khóa sĩ quan Nam Ðịnh. Một số bạn lại xếp bút nghiên theo việc đao cung, và ngay sau khi 84 Tháng Ngày ở Thượng Phú tốt nghiệp sĩ quan, lớp tôi có Nguyễn Văn Ngọc tử trận, Nguyễn Tuấn Ngọc bị thương.

             Trên nửa thế kỷ đã qua đi, nên những hình ảnh ở Thượng Phú, tuy có nhiều nét còn rõ như mới xẩy ra, cũng có nét nhạt nhòa theo thời gian. Những bạn tôi có người xung phong tòng quân phía cộng sản, có người được gọi động viên lớp sĩ quan quốc gia. Người ta ở hai chiến tuyến đối nghịch nhau, nhiều khi chỉ vì thời thế và cảnh ngộ chăng? Từ mùa thu năm 1962, tôi trở thành một giáo sư trường Dược của Sài Gòn hoa lệ, nhưng nếu thời đó không gặp gỡ bác sĩ Thạch, không có cây đa ở một đầu làng tỉnh Thái Bình, hay không bị vụ càn quét ở Hưng Yên, không biết tôi đã phiêu dạt về đâu?

             Từ thời còn học trung học, chưa bao giờ tôi tin được lý thuyết cộng sản là đúng đắn. Nhưng tại sao Việt Nam lại trở thành cộng sản? Thôi cứ cho là vì sự thô bạo của thế giới sau thế chiến thứ hai, là tại ở gần một nước cộng sản khổng lồ, hay tốt hơn hết, là tại vận nước nhà đen tối. Tự nhiên, tôi bỗng thấy mơ như lúc còn ở Thượng Phú, tới một mùa thanh bình trên quê hương yêu dấu, khi mà tự do, độc lập, hạnh phúc không phải chỉ là khẩu hiệu trống rỗng.

1 tháng 6, 2002

           Xem tiếp CHƯƠNG 6

Giáo Sư Tô Đồng
Khoa trưởng
trường Đại Học Dược Khoa Sài Gòn
1974-1975.

www.ninh-hoa.com