HÁN VIỆT DỊCH SỬ LƯỢC

GS Nguyễn Hữu Quang

Nguyên Giảng Viên Vật Lý Chuyên về Cơ Học Định Đề
(Axiomatic Mechanics, a branch of Theoretical Physics)
tại Đại Học Khoa Học Sài Gòn trước năm 1975

CHƯƠNG 07

DỊCH NGOẠI-HÀM

易 外 函

(Tiếp theo Kỳ 93)

BÀNG-THÔNG

旁 通

Đoan-Mộc Quốc-Hồ gọi Bàng-thông (1’s complement) là loại-quái và cho là chúng dễ nhận diện như kiền-khôn loại, chấn-tốn loại, cấn-đoài loại, khảm-ly loại. Đây, kia đồng-thanh, đồng-khí, đồng-tâm. Loại nào ứng theo loại nấy, quẻ nào ứng theo quẻ nấy, hào nào ứng theo hào nấy. Như Thái tứ, sơ là chấn-tốn hào: Ích từ trên đi xuống dưới, trời đi xuống đất là Thái vậy. Thượng, tam là đoài-cấn hào: 'Hàm vãng lai = Hàm qua lại'  'Bằng tùng = bạn theo cái ý' (Hào-từ cửu-tứ quẻ Hàm) là 'vị quang đại dã = là chưa sáng suả to lớn vậy' (Tượng-từ hào lục-tam quẻ Thái). 'Thái vãng lai = Thái qua lại' (Thoán-từ quẻ Thái) là 'Bằng vong = Không thiên-vị bè đảng' (Hào-từ cửu-nhị quẻ Thái), là 'dĩ quang-đại dã = vì  sáng suốt to lớn vậy' (Tượng-từ hào lục-tam quẻ Thái). Như Bĩ tứ, sơ là chấn-tốn hào: 'Hằng thừa chi tu = Hằng, có khi bị xấu-hổ' (Hào-từ cửu-tam quẻ Hằng), 'Bao thừa = Bao-dung sự vâng thuận' (Bĩ lục-nhị), 'Bao tu = Chứa đựng sự xấu hổ' (Bĩ lục-tam) chính là Bĩ vậy. Thượng, tam là cấn-đoài hào: 'Tổn kỳ tật, sử thuyên hữu hỉ = Bớt cái tật cuả mình, khiến cho đi mau, có mừng' (hào-từ lục-tứ quẻ Tổn), 'Tiên Bĩ hậu hỉ = Trước bĩ, sau mừng' (hào-từ thượng-cửu quẻ Bĩ). Như Ký-tế tứ, sơ là chấn-tốn hào: 'Ích, mộc đạo nãi hành = Ích, mộc-đạo có thể thi-hành được' (Thoán-từ quẻ Ích) chính là 'tế' vậy. Thượng, tam là đoài-cấn hào: 'Hàm, hư thụ = Hư không tiếp-đãi' (Đại-tượng quẻ hàm) là 'thụ phúc dã = chiụ phúc vậy' (Tiểu-tượng hào cửu-ngũ quẻ Khổn) vậy. Như Vị-tế tứ. sơ là chấn-tốn hào:  'Hằng, lập bất dịch phương = giữ vững lập-trường, không đổi phương-hướng' (Đại-tượng quẻ Hằng) là  'Vị-tế, cư phương = Vi-tế, ở riêng ra từng nơi thích-hợp với nó' (Tượng-từ quẻ Vị-tế). Thượng, tam là cấn-đoài hào: phản sơ 'Chước tổn chi = châm chưóc sự tốn kém' (hào-từ sơ-cửu quẻ Tổn) chỉ là 'Chước nãi ẩm tửu = chuốc rượu' (hào-từ thượng-cửu quẻ Vị-tế) mà thôi. Cho nên trong loại-quái, ba hào tứ-sơ-thượng cũng là tạp-hào. Hào có đẳng-cấp, tạp không vượt, mà chỉ theo loại cuả nó mà thôi. Phải chăng 'Tạp mà không vượt' là kể loại cuả nó, gợi ý suy-thế cuả nó? Loại-quái kiểu ấy, mỗi quẻ đều có, cát hung ràng buộc lấy nhau, nên tìm hiểu đến nơi đến chốn.

Nếu đọc đoạn này chưa hiểu ngay, xin mời quý-thức-giả kiên-nhẫn đọc tiếp đoạn bên dưới cuả Tiêu-Tuần bàn về Bàng-thông-đồ, sáng suả hơn nhiều.

Văn-Ngôn quẻ Kiền nói: "Lục hào phát-huy, bàng-thông tình dã = Sáu hào phát-huy ra được, là nói mọi tình-tiết cuả sự-vật vậy". Phàm hào đã định, ắt để hào chưa định bất-động. Trong bản-quái, đổi chỗ sơ và tứ, nhị và ngũ, tam và thượng (swap bits). Bản-quái không biến đổi được, ắt phải bàng thông với quẻ khác. Tương-tự, sơ thông với tứ, nhị thông với ngũ, tam thông với thượng để thành vật. Cho nên hào ấy động để thành chính, ắt hào nọ cũng động để thành chính. Chưa hề thấy hào nào chi để tự-chính mà không chính nhân vậy. Uổng công mình không chính được người. Cho nên đó đây đổi chỗ để cả hai thành chính. Chưa từng thấy biến hào chính cuả mình thành bất chính để nhận lãnh hào bất chính cuả người. Thuyết "Tam Biến thụ thượng" cuả Ngu-Phiên trái đạo lắm thay! Sơ tất chi tứ, nhị tất chi ngũ, tam tất chi thượng, hào nào cặp nấy. Sơ không chi tứ, nhị không chi ngũ, tam không chi thượng, mà chi xé lẻ, ắt giao không đúng cặp vậy. Ngu-Phiên bảo "Quá dĩ Tương Dữ" là sơ và ngũ ứng, nhị và thượng ứng là vô nghiã rồi. Quẻ bắt đầu từ Kiền, Khôn: sơ và sơ sách để thành chấn-tốn, nhị và nhị sách để thành khảm-ly, tam và tam sách để thành cấn-đoài. Đó là kiền-khôn dàn hàng. Ví bằng kiền-khôn chồng lên nhau để thành Bĩ-Thái, ắt Bĩ tứ chi sơ tức là nhất-sách. Thái nhị chi ngũ tức là tái-sách. Bĩ thượng chi tam tức là tam-sách. Nhược bằng kiền và kiền chồng lên khôn và khôn, ắt Kiền tứ chi khôn sơ, tức là Bĩ tứ chi sơ rồi. Kiền nhị chi Khôn ngũ tức Thái nhị chi ngũ rồi. Kiền thượng chi khôn tam tức Bĩ thượng chi tam rồi. Cho nên nghiã cuả bàng-thông chính là do nghiã cuả nhất-sách, tái-sách, tam-sách mà suy ra. Sách tức ma (mài) vậy. Ma cuả "Cương nhu tương ma = Cúng mềm mài cọ nhau" (Hệ-Thượng I/2) tức mi cuả "Ngô dữ nhĩ mi chi = ta cùng ngươi chia nhau" (hào-từ cửu-nhị quẻ Trung-phu), để nhất-quán vậy. Phàm bàng-thông là một hào âm, một hào dương tương-phu (= tin nhau) (Phàm Dịch nói phu hay hữu-phu đều là đề-cập bàng-thông cả). Kể 12 hào, có 6 hào tĩnh, tất có 6 hào động. Ký-tế 6 hào đều định, ắt Vị-tế 6 hào đều bất-định. "Lục hào phát-huy, lục vị thời thành" là nói đến 6 hào trong 12 hào ấy vậy.  

Bàng-thông do Ngu-Phiên (164-233) sáng nghĩ, nhưng phải đợi đến Tiêu-Tuần (1763-1820) mới cắt nghiã được luận-lý bên trong. Dưới đây chữ "chi" có nghiã là hào này đi đến và đổi chỗ với hào kia.

A Kiền :          nhị chi khôn ngũ, tứ chi khôn sơ, thượng chi khôn tam.

B Khôn :          ngũ chi kiền nhị, sơ chi kiền tứ, tam chi kiền thượng.

s Chấn :         ngũ chi tốn nhị, tứ chi tốn sơ, thượng chi tốn tam.

y Tốn :           nhị chi chấn ngũ, sơ chi chấn tứ, tam chi chấn thượng.

] Khảm :          nhị chi ly ngũ, sơ chi ly tứ, tam chi ly thượng.

^ Ly :             ngũ chi khảm nhị, tứ chi khảm sơ, thượng chi khảm tam.

t Cấn :             ngũ chi đoài nhị, sơ chi đoài tứ, thượng chi đoài tam.

z Đoài :            nhị chi cấn ngũ, tứ chi cấn sơ, tam chi cấn thượng.

M Đồng-nhân :   tứ chi Sư sơ, thượng chi Sư tam.

G Sư :               nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi Đồng-nhân tứ, tam chi Đồng-nhân thượng.

H Tỷ :               sơ chi Đại-hữu tứ, tam chi Đại-hữu thượng.

N Đại-hữu :    nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, tứ chi Tỷ sơ, thượng chi Tỷ tam.

Q Tùy :             tứ chi Cổ sơ, tam chi Cổ tượng.

R Cổ :             nhị chi nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi Tùy tứ, thượng chi Tùy tam.

u Tiệm :           sơ chi Quy-muội tứ, thượng chi Quy-muội tam.

v Quy-muội:     nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, tứ chi Tiệm sơ, tam chi Tiệm
                           thượng.

C Truân :          tam chi Đỉnh thượng.

r Đỉnh :           nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ, thượng chi Truân tam.

e Gia-nhân :      thượng chi thượng chi Giải tam.

h Giải :             nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ, tam chi Gia-nhân thượng.

q Cách :            tứ chi Mông sơ.

D Mông :           nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi Cách tứ, tam chi thượng, thượng chi tam.

g Kiển :            sơ chi Khuê tứ.

f Khuê :           nhị chi nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, tứ chi Kiển sơ, tam chi thượng, thượng chi tam.

I Tiểu-súc:        nhị chi Dự ngũ, thượng chi Dự tam.

P Dự :              ngũ chi Tiểu-súc nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ, tam chi Tiểu-súc thượng.

X Phục :            ngũ chi Cấu nhị, tam chi Cấu thượng.

l Cấu :      nhị chi Phục ngũ, sơ chi tứ, tứ chi sơ, thượng chi Phục tam.

k Quyết :          nhị chi Bác ngũ, tứ chi Bác sơ.

W Bác :             ngũ chi Ngũ chi Quyết nhị, sơ chi Quyết tứ, tam chi thượng, thượng chi tam.

O Khiêm :          ngũ chi Lý nhị, sơ chi Lý tứ.

J Lý :               nhị chi Khiêm ngũ, tứ chi Khiêm sơ, thượng chi tam, tam chi thượng.

| Tiết :             nhị chi Lữ ngũ, tam chi Lữ thượng.

x Lữ :          ngũ chi Tiết nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ, thượng chi Tiết tam.

V Bí :                ngũ chi Khổn nhị, thượng chi Khổn tam.

o Khốn :           nhị chi Bí ngũ, sơ chi tứ, tứ chi sơ, tam chi Bí thượng.

w Phong :          ngũ chi Hoán nhị, tứ chi Hoán sơ.

{ Hoán :           nhị chi Phong ngũ, sơ chi Phong tứ, tam chi thượng, thượng chi tam.

p Tỉnh :             nhị chi Phệ-hạp ngũ, sơ chi Phệ-hạp tứ.

U Phệ-hạp :       ngũ chi Tỉnh nhị, tứ chi Tỉnh sơ, tam chi thượng,
                             thượng chi tam.

S Lâm :            nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, tam chi Độn thượng.

a Độn :             sơ chi tứ, tứ chi sơ, thượng chi Lâm tam.

n Thăng :          nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi Vô-võng tứ.

Y Vô-võng :       tứ chi Thăng sơ, tam chi thượng, thượng chi tam.

Z Đại-súc :                nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, thượng chi Tụy tam.

m Tụy :             sơ chi  tứ, tứ chi sơ, tam chi Đại-súc thượng.

b Đại-tráng :      nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, tứ chi Quan sơ.

T Quan :           sơ chi Đại-tráng tứ, tam chi thượng, thượng chi tam.

E Nhu :             nhị chi Tấn ngũ.

c Tấn :             ngũ chi Nhu nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ, tam chi thượng, thượng chi tam.

d Minh-di :        ngũ chi Tụng nhị.

F Tụng :            nhị chi Minh-di ngũ, sơ chi tứ, tứ chi sơ, tam chi thượng, thượng chi tam.

K Thái :             nhị chi ngũ, ngũ chi nhị.

L Bĩ :                sơ chi tứ, tứ chi sơ, tam chi thượng, thượng chi tam.

i Tổn :          nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, tam chi thượng, thượng chi tam.

_ Hàm :            sơ chi tứ, tứ chi sơ.

` Hằng :           nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ.

j Ích :              tam chi thượng, thượng chi tam.

} Trung-phu :    nhị chi Tiểu-quá ngũ, tam chi thượng, thượng chi tam.

~ Tiểu-quá :      ngũ chi Trung-phu nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ.

\ Đại-quá :        nhị chi Di ngũ, sơ chi tứ, tứ chi sơ.

[ Di :                ngũ chi Đại-quá nhị, tam chi thượng, thượng chi tam.

%,Ký-tế:         Tất cả sáu hào cuả Ký-tế đã chính rồi nên không cần
                             đổi nữa.

+&Vị-tế :          nhị chi ngũ, ngũ chi nhị, sơ chi tứ, tứ chi sơ, tam chi thượng, thượng chi tam.�

Bảng 7.7 Bàng-Thông Đồ cuả Tiêu-Tuần

Tuân Sảng có sáng nghĩ ra thuyết "Thăng-Giáng", nhưng ông chỉ áp-dụng cho hai quẻ Kiền-Khôn mà thôi. Còn Ngu-Phiên giải Dịch chỉ biết bàng-thông mà không biết Thăng-giáng. Nghĩ cho cùng, thăng-giáng cuả Kiền-Khôn chính là bàng-thông cuả Kiền-Khôn, mà thăng-giáng cuả các quẻ chẳng qua chỉ là bàng-thông cuả các quẻ.

Ta thử tìm chứng-cớ trong Kinh Văn.  Lời buộc Bản Kinh toàn-chú bàng-thông, nay xin mai-cử 30 trường-hợp để làm dẫn-chứng. Xin quý thức-giả theo dõi cẩn-thận lập-luận bàng-thông sau đây cuả Tiêu-Tuần (248, tr. 1162-1165):

1) Hào-từ cửu-ngũ quẻ Đồng-nhân nói: "Đại-sư khắc tương ngộ = Dùng đại-quân để thắng, mới cùng gặp nhau". Nếu Đồng-nhân và Sư không bàng-thông thì làm sao có sư tương-khắc, tương-ngộ được?   

2) Hào-từ lục-nhị quẻ Cấn: "Bất chửng kỳ tùy = Chẳng cứu được cái đi theo". Đoài z nhị chi Cấn t ngũ, Đoài biến thành Tùy Q tức là cứu được Tùy thành chính. Nếu Cấn Đoài không bàng-thông thì cứu làm sao được?

3) Hoán { sơ chi Phong w tứ, Phong thành Minh-di d. Nên hào-từ cửu-tứ quẻ Phong nói: "Ngộ kỳ di-chủ = Gặp được chủ cùng loài với mình", kháp hợp với hào-từ lục-tứ cuả Hoán: "Phỉ di sở tư = Không phải người dưng có thể nghĩ tới được". Nếu Phong, Hoán không bàng-thông, thì làm sao giải-thích được chữ di 夷 xuất-hiện tại ba quẻ xa lắc xa lơ nhau thế này. 

4) Hào-từ cửu-ngũ quẻ Truân: "Truân Kỳ cao = Bằng như ơn-huệ mình bị gian truân" tức cao cuả "Trĩ cao bất thực = Đồ ăn ngon như mỡ chim trĩ mà không ăn đựợc" (hào cửu-tam quẻ Đỉnh). Truân và Đỉnh bàng-thông.

5) "Nhu bất Tấn dã. Tấn giả tiến dã" (Tạp-quái-truyện). Duy Nhu, Tấn bàng-thông, nên tiến, chẳng tiến tương-phản.       

6) Hào-từ thượng-lục quẻ Giải h nói: "Xạ chuẩn vu cao dung chi thượng = Bắn con chim cắt đậu trên tường đất cao", bởi lẽ lục-tam bàng-thông nơi Gia-nhân e, Gia-nhân thượng tốn là  "tường đất cao", Đồng-nhân tứ chi Sư G sơ thành Gia-nhân, mà hào cửu-tứ quẻ Đồng-nhân M cũng nói: "Thừa kỳ dung = cỡi trên tường đất". Chià khoá lý-giải là Gia-nhân và Giải bàng-thông.      

7) Phệ-hạp U là ăn (cắn).  Hào-từ sơ-lục quẻ Tỉnh nói: "Tỉnh nê bất thực =Giếng bùn lầy chẳng ăn được" ; hào-từ cửu-tam quẻ Tỉnh p cũng nói: "Tỉnh tiết bất thực = Giếng sạch chẳng ăn". Giếng bùn bẩn thiủ không ăn thì phải lẽ, còn giếng sạch uống tốt lắm chứ, sao lại chẳng ăn ? Bởi chưng Tỉnh chưa bàng-thông với Phệ-hạp.

8) Tạp-quái-truyện quẻ Truân C nói: "Truân hiện nhi bất thất kỳ cư = Truân hiện rõ được mà chẳng mất chỗ ở". Hào-từ lục-tứ quẻ Cổ R nói: "Vãng kiến = Đi thì thấy", bởi chưng sơ-lục bàng-thông nơi hào lục-tứ quẻ Tùy Q, tức thành Truân, ấy là Tuỳ Cổ bàng-thông. Chữ Nho 見 trong Tạp-quái-truyện quẻ Truân phải đọc là 'hiện', còn  trong hào-từ lục-tứ quẻ Cổ vẫn đọc là 'kiến' như thường-lệ. 

9) Hào-từ cửu-tam quẻ Đồng-nhân M nói: "Thăng kỳ cao-lăng = Đi lên ở đồi cao". Hào thượng-cửu quẻ này thông với quẻ Sư G. Quẻ Sư thành Thăng n. Đồng-nhân và Thăng bàng-thông.

10) Hào-từ lục-ngũ quẻ Minh-di d nói: "Cơ-tử chi Minh-di = Ánh sáng cuả ông Cơ-tử bị tổn-hại". 'Cơ-tử' đọc từa tựa 'kỳ tử'. Hào-từ cửu-nhị quẻ Trung-phu } nói: "Minh hạc tại âm, kỳ tử hoạ chi = Chim hạc kêu trong bóng mát, con nó hoạ theo". Bảo là cửu-nhị quẻ Trung-phu bàng-thông với lục-ngũ quẻ Tiểu-quá  ~. Duy Tiểu-quá lục-ngũ không hoạ theo Trung-phu cửu-nhị mà để tứ chi sơ thành Minh-di. Nên bảo:

"Cơ-tử chi Minh-di". Nếu 'kỳ tử' với 'minh hạc' tương hoà, ắt minh không tổn thương di, bởi vì Trung-phu và Tiểu-quá bàng-thông.           

11) Bàng-thông từ quẻ nọ đến quẻ kia, từ gần đến xa. Cho nên lấy nghiã từ chữ 'dịch' (nhàm chán), sáu hào cuả Ký-tế đều định, không dùng bàng-thông, ắt "thủy hoả bất tương dịch = thủy hoả không nhàm chán nhau".

12) Khổn biến thành Nhu E, Bí biến thành Minh-di ắt "Hữu ngôn bất tín", lấy nhỏ cuả Bí V hợp với "Hữu ngôn" cuả Khổn o thành ra "Tiểu hữu ngôn". Nhu bàng-thông với Tấn c, Minh-di  bàng-thông với Tụng F, ắt "Tuy tiểu hữu ngôn" mà "chung cát". Cho nên Nhu, Tụng xưng "Tiểu hữu ngôn" (hào-từ cửu-nhị quẻ Nhu và hào-từ sơ-lục quẻ Tụng), Minh-di d xưng "Chủ-nhân hữu ngôn" (Hào-từ sơ-cửu).

13) Hào-từ sơ-cửu quẻ Minh-di nói: "Tam nhật bất thực = Ba ngày chẳng ăn". Minh-di d bàng-thông với Tụng F, nên hào-từ lục-tam quẻ Tụng nói: "Thực cựu đức = Hưởng cái đức xưa".    

14) Tự-quái-truyện nói: "Vật chứa góp lại rồi sau mới có lễ phép". Cho nên sau quẻ Tiểu-súc là quẻ Lý. Tế-nghiã nói: "Trọng-Ni yên cư giai dĩ lễ = Đức Khổng-tử khi ở yên một chỗ, đều dùng lễ". Lễ tức Lý. Lý J bàng-thông với Khiêm O, cho nên nói: "Khiêm dĩ chế lễ = Khiêm là để đào-chế ở điều lễ" (Hệ-Hạ VII/4).

15) Hào-từ sơ-lục quẻ Tỉnh p nói: "Tỉnh nê bất thực = Giếng bùn lầy chẳng ăn được", bỏi vì Phong w tứ chi Tỉnh sơ thành Nhu E, cho nên hào-từ cửu-tam quẻ Nhu nói: "Nhu vu nê, trí khấu chí = Đợi nơi đất bùn, vời kẻ cướp đến". Phong biến thành Minh-di d. Nhu nhị chi Minh-di ngũ là "trí khấu chí". "Tai tại ngoại" tức như Tiểu-tượng-truyện hào sơ-cửu quẻ Phong nói : "Quá tuần tai dã = Bên nọ vượt quá bên kia tức tai-hại vậy". Tức như rước kẻ cưốp vào nhà.           

16) Quái-từ quẻ Tiểu-súc I: "Mật vân bất vũ, tự ngã tây giao = Mây kín mà không mưa, tự ta phải thiên đô sang phương tây" cũng xuất-hiện nơi hào lục-ngũ quẻ Tiểu-quá ~. Tiểu-súc thượng chi Dự P tam, ắt Dự biến thành Tiểu-quá; Trung-phu }tam chi thượng, ắt biến thành Nhu E, lấy Tiểu-quá mà sánh lệ với Dự, lấy Trung-phu mà sánh lệ với Tiểu-súc. Người giải Dịch nếu không biết nghiã cuả bàng-thông thì làm sao liên-quán được cùng một tượng mà xuất-hiện tại hai quẻ cách xa nhau.

17) Quẻ Gia-nhân e được Hằng ` thượng chi tam để bàng-thông với Giải h.          

18) Tạp-quái-truyện quẻ Đại-súc Z nói: "Đại-súc thời dã = Đại-súc là thời vậy". Tùy Q tứ chi Cổ R sơ tức Đại-súc. Ấy là "Thiên-hạ tùy thời" (Thoán-từ quẻ Tùy).

19) Tạp-quái-truyện quẻ Đại-quá nói: "Đại-quá điên dã = Đại quá là ngã đổ" mà Kinh-văn quẻ Đại-quá  \ không đả đống đến 'điên'. Hai hào lục-nhị và lục-tứ quẻ Di [ đều nói: "Điên di = Đảo ngược sự nuôi". Quả thực, 'điên' là 'điên thực dương hưu'.

Bảo là Di ngũ không hư (bỏ trống) nên Đại-quá nhị mới đến điền vào chỗ trống, chứ không phải là Đại-quá và Di bàng-thông. Thành thử ra, 'điên' cuả Kinh ở Di, mà Truyện cuả 'điên' lại ở Đại-quá.     

20) Hào-từ sơ-cửu và cửu-nhị quẻ Lâm S đều nói: "Hàm lâm = Cảm-ứng mà tới". Duy Độn a thượng chi Lâm tam, ắt Độn biến thành Hàm _.

21) Hào-từ cửu-ngũ quẻ Đoài nói: "Phu vu Bác = Tin vào sự vui, thì phần dương bị chia vỡ". Đoài z tam chi Cấn t thượng biến thành Quyết k. Quyết và Bác W bàng-thông. Cho nên "Phu vu Bác, hữu lệ = Tin vào sự vui, thì phần dương bị chia vỡ, thì có nguy" tức "Phu hiệu hữu lệ = Có lòng tín thành kêu gọi (hiệu-triệu) mọi người, nhưng cũng nguy" cuả Thoán-từ quẻ Quyết vậy.    

22) Hào-từ thượng-cửu quẻ Ích nói: "Lập tâm vật hằng, hung = Dựng tấm lòng chẳng thường, xấu". Hằng `, Ích j bàng-thông. 'Hữu tâm' cuả Hằng gắn bó keo sơn với 'Ích sự' cuả Ích.   

23) Đồng-nhân M tứ chi Sư G sơ, Đồng-nhân thành Gia-nhân e để thừa-gia. Đồng-nhân và Sư bàng-thông. Nói cách khác, qua trung-gian cuả Sư, Đồng-nhân đã trở thành Gia-nhân.     

24) Tạp-quái-truyện quẻ Sư G nói: "Sư chúng dã = ", tại sao lại cũng nói: "Đại-hữu vi chúng"? Sư nhị chi ngũ thành Tỷ H, Tỷ ắt bàng-thông với Đại-hữu N. Đại-hữu nhị chi ngũ thành Đồng-nhân M, Đồng-nhân ắt bàng-thông với Sư để nối vòng tay lớn.

25) Bí V thượng chi Khổn o tam, Khổn thành Đại-quá \, lấy nghiã từ Hệ-Hạ II/12: "Hậu-thế Thánh-nhân dịch chi dĩ quan-quách = Đời sau đấng Thánh-nhân thay đổi bằng cỗ áo quan và quách". Bí tam chi thượng thành Minh-di d, trung-tâm diệt-vong, nên nói: "Tử kỳ tương chí = Lúc chết sắp đến" Hệ-Hạ V/5.

26) Đại-tượng quẻ Cách q nói: "Trị lịch minh thời = Sửa sang lịch-số để làm sáng tỏ thời-vận", là làm chương-bộ lịch-pháp vậy. Hoán { nhị chi Phong w ngũ thành Cách, ngũ lai chương tứ, Phong-bộ sở dĩ trị lịch minh thời, ví thử  không biết nghiã cuả bàng-thông thì làm sao hiểu được 'phong-bộ' cuả Phong tức 'Trị lịch minh thời' cuả Cách.       

27) Kiên Văn-Ngôn nói: "Hoặc dược tại uyên, kiền-đạo nãi cách". Bảo là Kiền thành Cách q mà bàng-thông với Mông q. 'Uyên = Vực sâu' giống như 'tuyền = suối' vậy.

'Dược tại uyên' tựa như 'sơn hạ xuất tuyền' (Đại-tượng quẻ Mông) vậy.

28) Phong w tứ chi Hoán { sơ, Hoán biến thành Trung-phu }, Phong biến thành Minh-di d, Phong-Hoán bàng-thông, cho nên Minh-di lục-nhị và Hoán sơ-lục đều dùng cùng một tượng và nói: "Dụng chửng mã, tráng cát = Dùng con ngựa mạnh để cứu, thì tốt".           

29) Quyết k nhị bàng-thông với Bác W ngũ thành Quan T. Cho nên Thoán-truyện quẻ Bác mới nói: "Quan tượng = Xem tượng", bởi chưng Quyết bàng-thông với Bác.

30) Sau cùng, Tốn y nhị bàng-thông với Chấn s ngũ thành Tùy Q. Cho nên Thoán-truyện quẻ Tốn mới nói: "Tùy phong".

BÀI TẬP

1) Hãy cắt nghiã tại sao khóm từ 'nguyệt cơ vọng = trăng tleo' lại xuất hiện trong các quẻ Tiểu-súc (hào thượng-cửu), Quy-muội (hào lục-ngũ) và Trung-phu (hào lục-tứ) ?

2) Giải-thích tại sao chữ mã (ngựa) lại có mặt nơi các quẻ Khôn (Thoán, Thoán-truyện), Truân (các hào lục-nhị, lục-tứ, thượng-lục), Bí (hào lục-nhị), Đại-súc (hào cửu-tam), Tấn (Thoán, Thoán-truyện), Minh-di (hào lục-nhị), Khuê (hào sơ), Trung-phu (hào tứ).

Theo Binh-pháp và theo Lão-tử Đạo-đức-kinh, đời xưa khi đóng quân dọc đường, bao giờ cũng xoay tả-quân về phiá trước mặt và hữu-quân về phiá sau lưng. Trong mỗi quẻ hào lẻ là phiá sau lưng (quá-khứ), còn hào chẵn là phiá trước mặt (tương-lai).

3) Kiểm điểm xem chữ tả xuất-hiện trong hào-từ tiểu-tượng-từ lục-tứ quẻ Sư và lục-nhị và lục-tứ quẻ Minh-di và đại-tượng-từ quẻ Thái có đúng binh-pháp không? Hào-từ lục-tứ quẻ Sư : "Sư tả-thứ, vô-cữu = Xuất-quân rồi mà quay trở về, không lỗi".

Hào-từ lục-nhị quẻ Minh-di : "Minh-di, di vu tả cổ, dụng chửng mã, tráng cát = Như thể ánh sáng bị tổn-hại, như bị đau ở vế đùi bên trái, dùng ngựa mạnh để cứu thì tốt".

Hào-từ lục-tứ quẻ Minh-di : "Nhập vu tả phúc, hoạch Minh-di chi tâm, vu xuất môn-đình = Như thể  vào bụng bên trái chỗ u-ẩn, được tâm-ý cuả quẻ Minh-di, đi ra ngoài cổng ngõ thì thoả lòng".

4) Kiểm điểm xem chữ hữu xuất-hiện trong hào-từ cửu-tam quẻ Phong có theo đúng binh-pháp không?

Hào-từ cửu-tam quẻ Phong nói: "Phong kỳ bái, nhật trung kiến muội, chiết kỳ hữu quăng, vô-cữu = Như thể đẩy cái che kín, giữa ban ngày thấy tinh-vân (nebula), gẫy cánh tay phải, không lỗi".

Xem Kỳ 95 

GS Nguyễn Hữu Quang
Nguyên Giảng Viên Vật Lý Chuyên về Cơ Học Định Đề
(Axiomatic Mechanics, a branch of Theoretical Physics)
tại Đại Học Khoa Học Sài Gòn trước năm 1975

www.ninh-hoa.com