HÁN VIỆT DỊCH SỬ LƯỢC

GS Nguyễn Hữu Quang

Nguyên Giảng Viên Vật Lý Chuyên về Cơ Học Định Đề
(Axiomatic Mechanics, a branch of Theoretical Physics)
tại Đại Học Khoa Học Sài Gòn trước năm 1975

CHƯƠNG 18

TOÀN VIỆT-DỊCH THÔNG-KHẢO

全 越 易 通 考

 (Tiếp theo Kỳ 144) 
 

PHỤ-LỤC

平    吳   大   誥

Bình Ngô Đại Cáo

Nguyên Văn

代 天 行 化 皇上 若 曰。

蓋 聞 ﹕

仁 義之 舉, 要 在 安 民,

弔伐 之 師 莫 先 去 暴 。

惟 我 大 越 之 國,

實 為文 獻 之 邦 。

山 川 之 封域 既 殊,

南 北 之 風 俗亦 異 。

自 趙 丁 李 陳 之肇 造 我 國,

與 漢 唐 宋元 而 各 帝 一 方 。

雖 強弱 時 有 不 同

而 豪 傑 世未 常 乏 。

故 劉 龔 貪 功以 取 敗,

而 趙 禼 好 大 以 促 亡 。

唆 都 既 擒 於 鹹 子 關 ，

烏 馬 又 殪 於 白 藤 海 。

嵇 諸 往 古,

厥 有 明 徵。

頃 因 胡 政 之 煩 苛 。

至 使 人 心 之 怨 叛 。

狂明 伺 隙, 因 以 毒 我 民；

惡 黨 懷 奸, 竟 以 賣我 國 。

焮 蒼 生 於 虐 焰，

陷 赤 子 於 禍 坑 。

欺天 罔 民, 詭 計 蓋 千 萬狀;

連 兵 結 釁 稔 惡 殆二 十 年 。

敗 義 傷 仁 ，乾 坤 幾 乎 欲 息;

重 科厚 歛, 山 澤 靡 有 孑 遺。

開 金 場 塞 冒 嵐 瘴 而斧 山 淘 沙,

採 明 珠 則觸 蛟 龍 而 緪 腰 汆 海 。

擾 民 設 玄 鹿 之 陷 阱 ，

殄 物 織 翠 禽 之 網 羅 。

昆 虫 草 木 皆 不 得 以 遂其 生,

鰥 寡 顛 連 俱 不獲 以 安 其 所 。

浚 生 靈之 血 以 潤 桀 黠 之 吻 牙；

極 土 木 之 功 以 崇 公私 之 廨 宇 。

州 里 之 征徭 重 困,

閭 閻 之 杼 柚皆 空 。

決 東 海 之 水 不足 以 濯 其 污,

罄 南 山之 竹 不 足 以 書 其 惡 。

神 民 之 所 共 憤,

天 地之 所 不 容 。

予

奮 跡 藍山,

棲 身 荒 野 。

念 世讎 豈 可 共 戴,

誓 逆 賊難 與 俱 生 。

痛 心 疾 首者 垂 十 餘 年,

嘗 膽 臥薪 者 蓋 非 一 日 。

發 憤忘 食, 每 研 覃 韜 略 之書,

即 古 驗 今, 細 推究 興 亡 之 理 。

圖 回 之志

寤 寐 不 忘 。

當 義 旗初 起 之 時,

正 賊 勢 方張 之 日 。

奈 以 ﹕

人 才秋 葉,

俊 傑 晨 星 。

奔走 先 後 者 既 乏 其 人 ，

謀 謨 帷 幄 者 又 寡 其 助。

特 以 救 民 之 念, 每鬱 鬱 而 欲 東;

故 於 待 賢 之 車, 常 汲 汲 已 虛 左 。

然 其

得 人 之 效 茫若 望 洋,

由 己 之 誠 甚於 拯 溺 。

憤 兇 徒 之 未滅,

念 國 步 之 遭 迍 。

靈 山 之 食 盡 兼 旬,

瑰縣 之 眾 無 一 旅 。

蓋 天欲 困 我 以 降 厥 任,

故與 益 勵 志 以 濟 于 難 。

揭 竿 為 旗, 氓 隸 之 徒四 集

投 醪 饗 士, 父 子 之 兵 一 心 。

以 弱 制 彊， 或 攻 人 之 不 備;

以寡 敵 眾 常 設 伏 以 出 奇。

卒 能

以 大 義 而 勝 兇殘,

以 至 仁 而 易 彊 暴。

蒲 藤 之 霆 驅 電 掣 ，

茶 麟 之 竹 破 灰 飛 。

士氣 以 之 益 增,

軍 聲 以之 大 振 。

陳 智 山 壽 聞風 而; 褫 魄，

李 安 方 政 假 息 以 偷生 。

乘 勝 長 驅, 西 京既 為 我 有；

選 兵 進 取， 東 都 盡 復 舊 疆 。

寧橋 之 血 成 川, 流 腥 萬里;

窣 洞 之 屍 積 野 ，遺 臭 千 年 。

陳 洽 賊 之腹 心, 既 梟 其 首;

李亮 賊 之 奸 蠹, 又 暴 厥屍 。

王 通 理 亂 而 焚 者益 焚,

馬 瑛 救 鬥 而 怒者 益 怒 。

彼 智 窮 而 力盡, 束 手 待 亡;

我 謀伐 而 心 攻, 不 戰 自 屈。

謂 彼 必 易 心 而 改 慮，

豈 意 復 作 孽 以 速 辜。

執 一 己 之 見 以 嫁 禍於 他 人,

貪 一 時 之 功以 貽 笑 於 天 下 。

遂 靈 宣 德 之 狡 童, 黷 兵 無厭;

仍 命 晟 昇 之 懦 將， 以 油 救 焚 。

丁 未 九月 柳 昇 遂 引 兵 猶 邱 溫而 進,

本 年 十 月 木 晟又 分 途 自 雲 南 而 來 。

予 前 既 選 兵 塞 險 以 摧其 鋒,

予 後 再 調 兵 截路 以 斷 其 食 。

本 月 十八 日 柳 昇 為 我 軍 所 攻， 計 墜 於 支 稜 之 野 ；

本 月 二 十 日 柳 昇 又 為我 軍 所 敗, 身 死 於 馬鞍 之 山 。

二 十 五 日 保定 伯 梁 銘 陣 陷 而 喪 軀，

二 十 八 日 尚 書 李 慶計 窮 而 刎 首 。

我 遂 迎刃 而 解,

彼 自 倒 戈 相攻 。

繼 而 四 面 添 兵 以包 圍,

期 以 十 月 中 旬而 殄 滅 。

爰 選 貔 貅 之士,

申 命 爪 牙 之 臣 。

飲 象 而 河 水 乾,

磨 刀而 山 石 鈌 。

一 鼓 而 黥刳 鱷 斷,

再 鼓 而 鳥 散麇 驚 。

決 潰 蟻 於 崩 堤，

振 剛 風 於 稿 葉 。

都督 崔 聚 膝 行 而 送 款 ，

尚 書 黃 福 面 縛 以 就 擒。

僵 屍 塞 諒 江 諒 山 之途,

戰 血 赤 昌 江 平 灘之 水 。

風 雲 為 之 變 色，

日 月 慘 以 無 光 。

其 雲 南 兵 為 我 軍 所 扼 於梨 花 ，自 恫 疑 虛 喝 而先 以 破 腑;

其 沐 晟 眾聞 柳 昇 為 我 軍 所 敗 於芹 站, 遂 躪 藉 奔 潰 而僅 得 脫 身 。

冷 溝 之 血杵 漂, 江 水 為 之 嗚 咽；

丹 舍 之 屍 山 積, 野草 為 之 殷 紅 。

兩 路 救兵 既 不 旋 踵 而 俱 敗 ，

各 城 窮 寇 亦 將 解 甲 以 出 降 。

賊 首 成 擒, 彼 既 掉 餓 虎 乞 憐 之 尾 ；

神 武 不 殺, 予 亦 體 上帝 孝 生 之 心 。

參 將 方政, 內 官 馬 騏, 先 給艦 五 百 餘 艘, 既 渡 海而 猶 且 魂 飛 魄 散;

總兵 王 通, 參 政 馬 瑛 ，又 給 馬 數 千 餘 匹, 已還 國 而 益 自 股 慄 心 驚。

彼 既 畏 死 貪 生, 而修 好 有 誠;

予 以 全 軍為 上, 而 欲 民 之 得 息。

非 惟 謀 計 之 極 其 深遠,

蓋 亦 古 今 之 所 未見 聞 。

社 稷 以 之 奠安,

山 川 以 之 改 觀 。

乾 坤 既 否 而 復 泰,

日月 既 晦 而 復 明 。

于 以開 萬 世 太 平 之 基,

于以 雪 天 地 無 窮 之 恥 。

是 由 天 地 祖 宗 之 靈 有

以 默 相 陰 佑 而 致 然 也 !

於 戲 !

一戎 大 定, 迄 成 無 兢 之功;

四 海 永 清, 誕 布維 新 之 誥 。

播 告 遐 邇，

咸 使 聞 知 。

阮 廌

Xuất-xứ: Hoàng Việt Văn-tuyển 皇越文選 do Tồn-am Bùi Huy Bích 存庵裴輝璧tuyển chọn. 

Chuyển âm Hán Việt 

Đại thiên hành hóa hoàng thượng nhược viết:

Cái văn:

Nhân nghĩa chi cử, yếu tại an dân,

Điếu phạt chi sư, mạc tiên khử bạo.

Duy ngã Đại Việt chi quốc,

Thực vi văn hiến chi bang.

Sơn xuyên chi phong vực ký thù,

Nam bắc chi phong tục diệc dị.

Tự Triệu Đinh Lý Trần chi triệu tạo ngã quốc,

Dữ Hán Đường Tống Nguyên nhi các đế nhất phương.

Tuy cường nhược thì hữu bất đồng,

Nhi hào kiệt thế vị thường phạp.

Cố Lưu Cung tham công dĩ thủ bại,

Nhi Triệu Tiết hiếu đại dĩ xúc vong.

Toa Đô ký cầm ư Hàm Tử quan,

Ô Mã hựu ế ư Bạch Đằng hải.

Kê chư vãng cổ,

Quyết hữu minh trưng.

Khoảnh nhân Hồ chính chi phiền hà,

Trí sử nhân tâm chi oán bạn.

Cuồng Minh tứ khích, nhân dĩ độc ngã dân;

Nguỵ đảng hoài gian, cánh dĩ mãi ngã quốc.

Hân thương sinh ư ngược diệm,

Hãm xích tử ư họa khanh.

Khi thiên võng dân, quỷ kế cái thiên vạn trạng;

Liên binh kết hấn, nẫm ác đãi nhị thập niên.

Bại nghĩa thương nhân, Kiền Khôn ky hồ dục tức;

Trọng khoa hậu liễm, sơn trạch mỹ hữu kiết di.

Khai kim trường, tắc mạo lam chướng nhi phủ sơn đào sa,

Thái minh châu, tắc xúc giao long nhi hoàn yêu thộn hải.

Nhiễu dân thiết huyền lộc chi hãm tịnh,

Điễn vật chức thúy cầm chi võng la.

Côn trùng thảo mộc giai bất đắc dĩ toại kỳ sinh,

Quan quả điên liên câu bất hoạch dĩ an kỳ sở.

Tuấn sinh dân chi huyết dĩ nhuận kiệt hiệt chi vẫn nha;

Cực thổ mộc chi công dĩ sùng công tư chi giải vũ.

Châu lý chi chinh dao trọng khốn,

Lư diêm chi trữ trục giai không.

Quyết Đông Hải chi thủy bất túc dĩ trạc kỳ ô,

Khánh Nam Sơn chi trúc bất túc dĩ thư kỳ ác.

Thần dân chi sở cộng phẫn,

Thiên địa chi sở bất dung.

Dư:

Phấn tích Lam Sơn,

Thê thân hoang dã.

Niệm thế thù khởi khả cộng đái,

Thệ nghịch tặc nan dữ câu sinh.

Thống tâm tật thủ giả thùy thập dư niên,

Thường đảm ngọa tân giả cái phi nhất nhật.

Phát phẫn vong thực, mỗi nghiên đàm thao lược chi thư,

Tức cổ nghiệm kim, tế suy cứu hưng vong chi lý.

Đồ hồi chi chí

Ngộ mị bất vong.

Đương nghĩa kỳ sơ khởi chi thì,

Chính tặc thế phương trương chi nhật.

Nại dĩ:

Nhân tài thu diệp,

Tuấn kiệt thần tinh.

Bôn tẩu tiền hậu giả ký phạp kỳ nhân,

Mưu mô duy ác giả hựu quả kỳ trợ.

Đặc dĩ cứu dân chi niệm, mỗi uất uất nhi dục đông;

Cố ư đãi hiền chi xa, thường cấp cấp dĩ hư tả.

Nhiên kỳ:

Đắc nhân chi hiệu mang nhược vọng dương,

Do kỉ chi thành thậm ư chửng nịch.

Phẫn hung đồ chi vị diệt,

Niệm quốc bộ chi tao truân.

Linh Sơn chi thực tận kiêm tuần,

Khôi Huyện chi chúng vô nhất lữ.

Cái thiên dục khốn ngã dĩ giáng quyết nhiệm,

Cố dữ ích lệ chí dĩ tế vu nan.

Yết can vi kỳ, manh lệ chi đồ tứ tập;

Đầu giao hưởng sĩ, phụ tử chi binh nhất tâm.

Dĩ nhược chế cường, hoặc công nhân chi bất bị;

Dĩ quả địch chúng, thường thiết phục dĩ xuất kỳ.

Tốt năng:

Dĩ đại nghĩa nhi thắng hung tàn,

Dĩ chí nhân nhi dịch cường bạo.

Bồ Đằng chi đình khu điện xế,

Trà Lân chi trúc phá khôi phi.

Sĩ khí dĩ chi ích tăng,

Quân thanh dĩ chi đại chấn.

Trần Trí, Sơn Thọ văn phong nhi sỉ phách,

Lý An, Phương Chính giả tức dĩ thâu sinh.

Thừa thắng trường khu, Tây Kinh ký vị ngã hữu;

Tuyển binh tiến thủ, Đông Đô tận phục cựu cương.

Ninh Kiều chi huyết thành xuyên, lưu tinh vạn lý;

Tốt Động chi thi tích dã, di xú thiên niên.

Trần Hiệp tặc chi phúc tâm, ký kiêu kỳ thủ;

Lý Lượng tặc chi gian đố, hựu bạo quyết thi.

Vương Thông lý loạn nhi phần giả ích phần,

Mã Anh cứu đấu nhi nộ giả ích nộ.

Bỉ trí cùng nhi lực tận, thúc thủ đãi vong;

Ngã mưu phạt nhi tâm công, bất chiến tự khuất.

Vị bỉ tất dị tâm nhi cải lự,

Khởi ý phục tác nghiệt dĩ tốc cô.

Chấp nhất kỷ chi kiến, dĩ giá họa ư tha nhân,

Tham nhất thì chi công, dĩ di tiếu ư thiên hạ.

Toại linh Tuyên Đức chi giảo đồng, độc binh vô yếm;

Nhưng mệnh Thạnh Thăng chi nọa tướng, dĩ du cứu phần.

Đinh vị cửu nguyệt Liễu Thăng toại dẫn binh do Khâu Ôn nhi tiến,

Bản niên thập nguyệt Mộc Thạnh hựu phân đồ tự Vân Nam nhi lai.

Dư tiền ký tuyển binh tái hiểm dĩ tồi kỳ phong,

Dư hậu tái điều binh tiệt lộ dĩ đoạn kỳ thực.

Bản nguyệt thập bát nhật Liễu Thăng vị ngã quân sở công, kế trụy ư Chi Lăng chi dã;

Bản nguyệt nhị thập nhật Liễu Thăng hựu vị ngã quân sở bại, thân tử ư Mã Yên chi sơn.

Nhị thập ngũ nhật Bảo Định bá Lương Minh trận hãm nhi táng khu,

Nhị thập bát nhật Thượng thư Lý Khánh kế cùng nhi vẫn thủ.

Ngã toại nghênh nhận nhi giải,

Bỉ tự đảo qua tương công.

Kế nhi tứ diện thiêm binh dĩ bao vi,

Kỳ dĩ thập nguyệt trung tuần nhi điễn diệt.

Viên tuyển tỳ hưu chi sĩ,

Thân mệnh trảo nha chi thần.

Ẩm tượng nhi hà thủy càn,

Ma đao nhi sơn thạch khuyết.

Nhất cổ nhi kình khô ngạc đoạn,

Tái cổ nhi điểu tán quân kinh.

Quyết hội nghĩ ư băng đê,

Chấn cương phong ư cảo diệp.

Đô đốc Thôi Tụ tất hành nhi tống khoản,

Thượng thư Hoàng Phúc diện phược dĩ tựu cầm.

Cương thi tái Lạng Giang, Lạng Sơn chi đồ,

Chiến huyết xích Xương Giang, Bình Than chi thủy.

Phong vân vị chi biến sắc,

Nhật nguyệt thảm dĩ vô quang.

Kỳ Vân Nam binh vị ngã quân sở ách ư Lê Hoa, tự đỗng nghi hư hạt nhi tiên dĩ phá phủ;

Kỳ Mộc Thạnh chúng văn Liễu Thăng đại bại ư Cần Trạm, toại lận tạ bôn hội nhi cận đắc thoát thân.

Lãnh Câu chi huyết chử phiêu, giang thủy vị chi ô yết;

Đan Xá chi thi sơn tích, dã thảo vị chi ân hồng.

Lưỡng lộ cứu binh, ký bất toàn chủng nhi câu bại,

Các thành cùng khấu, diệc tương giải giáp dĩ xuất hàng.

Tặc thủ thành cầm, bỉ ký trạo ngạ hổ khất liên chi vĩ;

Thần võ bất sát, dư diệc thể thượng đế hiếu sinh chi tâm.

Tham tướng Phương Chính, Nội quan Mã Kỳ, tiên cấp hạm ngũ bách dư sưu, ký độ hải nhi do thả hồn phi phách tán;

Tổng binh Vương Thông, Tham chính Mã Anh, hựu cấp mã sổ thiên dư thất, dĩ hoàn quốc nhi ích tự cổ lật tâm kinh.

Bỉ ký uý tử tham sinh, nhi tu hảo hữu thành;

Dư dĩ toàn quân vi thượng, nhi dục dân chi đắc tức.

Phi duy mưu kế chi cực kỳ thâm viễn,

Cái diệc cổ kim chi sở vị kiến văn.

Xã tắc dĩ chi điện an,

Sơn xuyên dĩ chi cải quán.

Càn khôn ký bĩ nhi phục thái,

Nhật nguyệt ký hối nhi phục minh.

Vu dĩ khai vạn thế thái bình chi cơ,

Vu dĩ tuyết thiên cổ vô cùng chi sỉ.

Thị do thiên địa tổ tông chi linh, hữu dĩ mặc tương âm hựu, nhi trí nhiên dã.

Ô hô!

Nhất nhung đại định, ngật thành vô cạnh chi công;

Tứ hải vĩnh thanh, đản bố duy tân chi cáo.

Bá cáo hà nhĩ,

Hàm sử văn tri.

Nguyễn Trãi

Bản dịch của Cụ Bùi Kỷ

(Quốc Văn Cụ-Thể, Tân Việt-Nam thư-xã, Hà-nội)

Tượng mảng:

Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân,

Quân điếu phạt chỉ vì khử bạo.

Như nước Việt ta từ trước,

Vốn xưng văn hiến đã lâu,

Sơn hà cương vực đã chia,

Phong tục bắc nam cũng khác.

Từ Triệu, Ðinh, Lý, Trần, gây nền độc lập,

Cùng Hán, Ðường, Tống, Nguyên, hùng cứ một phương.

Dẫu cường nhược có lúc khác nhau,

Song hào kiệt đời nào cũng có.

Vậy nên:

Lưu Cung sợ uy mất vía,

Triệu Tiết nghe tiếng giật mình.

Cửa Hàm Tử bắt sống Toa Ðô,

Sông Bạch Ðằng giết tươi Ô Mã.

Xét xem cổ tích,

Đã có minh trưng.

Vừa rồi:

Vì họ Hồ chính sự phiền hà

Để trong nước nhân dân oán hận.

Quân cuồng Minh đã thừa cơ tứ ngược,

Bọn gian tà còn bán nước cầu vinh.

Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn,

Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ.

Chước dối đủ muôn nghìn khóe,

Ác chứa ngót hai mươi năm.

Bại nhân nghĩa, nát cả càn khôn,

Nặng khoá liễm vét không sơn trạch.

Nào lên rừng đào mỏ,

Nào xuống bể mò châu,

Nào hố bẫy hươu đen,

Nào lưới dò chim sả.

Tàn hại cả côn trùng thảo mộc,

Nheo nhóc thay quan quả điên liên.

Kẻ há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy no nê chưa chán.

Nay xây nhà, mai đắp đất, chân tay nào phục dịch cho vừa.

Nặng nề về những nỗi phu phen,

Bắt bớ mất cả nghề canh cửi.

Ðộc ác thay! Trúc rừng không ghi hết tội,

Dơ bẩn thay! Nước bể không rửa sạch mùi.

Lẽ nào trời đất tha cho,

Ai bảo thần nhân nhịn được.

Ta đây:

Núi Lam Sơn dấy nghĩa,

Chốn hoang dã nương mình.

Ngắm non sông căm nỗi thế thù,

Thề sống chết cùng quân nghịch tặc.

Ðau lòng nhức óc, chốc là mười mấy nắng mưa,

Nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối.

Quên ăn vì giận, sách lược thao suy xét đã tính;

Ngẫm trước đến nay, lẽ hưng phế đắn đo càng kỹ.

Những trằn trọc trong cơn mộng mị,

Chỉ băn khoăn một nỗi đồ hồi.

Vừa khi cờ nghĩa dấy lên,

Chính lúc quân thù đang mạnh.

Lại ngặt vì:

Tuấn kiệt như sao buổi sớm,

Nhân tài như lá mùa thu.

Việc bôn tẩu thiếu kẻ đỡ đần,

Nơi duy ác hiếm người bàn bạc.

Ðôi phen vùng vẫy, vẫn đăm đăm con mắt dục đông,

Mấy thủa đợi chờ, luống đằng đẵng cỗ xe hư tả.

Thế mà trông người, người càng vắng ngắt, vẫn mịt mờ như kẻ vọng dương.

Thế mà tự ta, ta phải lo toan, thêm vội vã như khi chửng nịch.

Phần thì giận hung đồ ngang dọc,

Phần thì lo quốc bộ khó khăn.

Khi Linh sơn lương hết mấy tuần,

Khi Khôi huyện quân không một lữ.

Có lẽ trời muốn trao cho gánh nặng, bắt trải qua bách chiếc thiên ma,

Cho nên ta cố gắng gan bền, chấp hết cả nhất sinh thập tử.

Múa đầu gậy, ngọn cờ phất phới, ngóng vân nghê bốn cõi đan hồ.

Mở tiệc quân, chén rượu ngọt ngào, khắp tướng sĩ một lòng phụ tử.

Thế giặc mạnh, ta yếu mà ta địch nổi,

Quân giặc nhiều, ta ít mà ta được luôn.

Dọn hay:

Ðem đại nghĩa để thắng hung tàn,

Lấy chí nhân mà thay cường bạo.

Trận Bồ Ðằng sấm vang sét dậy,

Miền Trà Lân trúc phá tro baỵ.

Sĩ khí đã hăng,

Quân thanh càng mạnh.

Trần Trí, Sơn Thọ mất vía chạy tan,

Phương Chính, Lý An tìm đường trốn tránh.

Ðánh Tây Kinh phá tan thế giặc,

Lấy Ðông Ðô thu lại cõi xưa.

Dưới Ninh Kiều máu chảy thành sông,

Bến Tuỵ Ðộng xác đầy ngoài nội.

Trần Hiệp đã thiệt mạng,

Lý Lượng phải phơi thây.

Vương Thông hết cấp lo lường,

Mã Anh khôn đường cứu đỡ.

Nó đã trí cùng lực kiệt, bó tay không biết tính sao,

Ta đây mưu phạt tâm công, chẳng đánh mà người chịu khuất.

Tưởng nó phải thay lòng đổi dạ, hiểu lẽ tới lui,

Ngờ đâu còn kiếm kế tìm phương, gây mầm tội nghiệp.

Cậy mình là phải, chỉ quen đổ vạ cho người,

Tham công một thời, chẳng bỏ bày trò dơ duốc.

Ðến nỗi đứa trẻ ranh như Tuyên Đức, nhàm võ không thôi;

Lại sai đồ nhút nhát như Thạnh, Thăng, đem dầu chữa cháy.

Năm Ðinh Mùi tháng chín, Liễu Thăng từ Khâu Ôn tiến sang

Lại năm nay tháng mười, Mộc Thạnh tự Vân Nam kéo đến.

Ta đã điều binh giữ hiểm để ngăn lối Bắc quân,

Ta lại sai tướng chẹn ngang để tuyệt đường lương đạo.

Mười tám, Liễu Thăng thua ở Chi Lăng,

Hai mươi, Liễu Thăng chết ở Mã Yên.

Hai mươi lăm, Lương Minh trận vong,

Hai mươi tám, Lý Khánh tự vẫn.

Lưỡi dao ta đang sắc,

Ngọn giáo giặc phải lùi.

Lại thêm quân bốn mặt vây thành,

Hẹn đến rằm tháng mười diệt tặc.

Sĩ tốt ra oai tì hổ,

Thần thứ đủ mặt trảo nha.

Gươm mài đá, đá núi cũng mòn,

Voi uống nước, nước sông phải cạn.

Ðánh một trận sạch không kình ngạc,

Ðánh hai trận tan nát chim muông.

Cơn gió to trút sạch lá khô,

Tổ kiến hổng sụt toang đê cũ.

Thôi Tụ phải quỳ mà xin lỗi,

Hoàng Phúc tự trói để ra hàng.

Lạng Giang, Lạng Sơn thây chất đầy đường,

Xương Giang, Bình Than máu trôi đỏ nước.

Gớm ghê thay! Sắc phong vân cũng đổi,

Thảm đạm thay! Sáng nhật nguyệt phải mờ.

Binh Vân Nam nghẽn ở Lê Hoa, sợ mà mất mật;

Quân Mộc Thạnh tan chưng Cầu Trạm, chạy để thoát thân.

Suối máu Lãnh Câu, nước sông rền rĩ,

Thành xương Ðan Xá, cỏ nội đầm đìa.

Hai mặt cứu binh, cắm đầu trốn chạy;

Các thành cùng khấu, cởi giáp xuống đầu.

Bắt tướng giặc mang về, nó đã vẫy đuôi phục tội;

Thể lòng trời bất sát, ta cũng mở đường hiếu sinh.

Mã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến bể chưa thôi

  trống ngực.

Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến Tàu còn đổ mồ hôi.

Nó đã sợ chết cầu hòa, ngỏ lòng thú phục,

Ta muốn toàn quân là cốt, cả nước nghỉ ngơi.

Thế mới là mưu kế thật khôn,

Vả lại suốt xưa nay chưa có.

Giang sơn từ đây mở mặt,

Xã tắc từ nay vững nền.

Nhật nguyệt hối mà lại minh,

Càn khôn bĩ mà lại thái.

Nền vạn thế xây nên chăn chắn,

Thẹn nghìn thu rửa sạch lầu lầu.

Thế là nhờ trời đất tổ tông khôn thiêng che chở, giúp đỡ cho nước ta vậy.

Than ôi!

Vẫy vùng một mảng nhung y, nên công đại định,

Phẳng lặng bốn bề thái vũ, mở hội vĩnh thanh.

Bá cáo xa gần,

Ngỏ cùng nghe biết.

Xuất-xứ: 1) Dương Quảng Hàm, Việt Nam văn học sử yếu, tr. 273-245, Bộ Giáo dục, Trung tâm Học liệu xuất bản, in lần thứ mười, Sài Gòn, 1968.

            2) Trần Trọng Kim, Việt-Nam Sử-lược, Bộ Giáo dục, tr. 242-245, Trung tâm Học liệu xuất bản, in lần thứ nhất, Sài Gòn, 1971.

Bản dịch của Cụ Ngô Tất Tố 

Thay trời hành hoá, hoàng thượng truyền rằng:  

Từng nghe:

Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân,

Quân điếu phạt trước lo trừ bạo.

Như nước Đại Việt ta từ trước,

Vốn xưng nền văn hiến đã lâu.

Núi sông bờ cõi đã chia,

Phong tục Bắc Nam cũng khác.

Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời xây nền độc lập;

Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên hùng cứ một phương.

Tuy mạnh yếu có lúc khác nhau,

Song hào kiệt thời nào cũng có.

Cho nên:

Lưu Cung tham công nên thất bại;

Triệu Tiết thích lớn phải tiêu vong;

Cửa Hàm tử bắt sống Toa Đô;

Sông Bạch Đằng giết tươi Ô Mã.

Việc xưa xem xét, chứng cứ còn ghi.

Vừa rồi:

Nhân họ Hồ chính sự phiền hà

Để trong nước lòng dân oán hận.

Quân cuồng Minh thừa cơ gây hoạ,

Bọn gian tà còn bán nước cầu vinh.

Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn,

Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ.

Dối trời lừa dân đủ muôn ngàn kế,

Gây thù kết oán trải mấy mươi năm.

Bại nhân nghĩa nát cả đất trời.

Nặng thuế khoá sạch không đầm núi.

Người bị ép xuống biển dòng lưng mò ngọc, ngán thay cá mập thuồng luồng.

Kẻ bị đem vào núi đãi cát tìm vàng, khốn nỗi rừng sâu nước độc.

Vét sản vật, bắt dò chim sả, chốn chốn lưới chăng.

Nhiễu nhân dân, bắt bẫy hươu đen, nơi nơi cạm đặt.

Tàn hại cả giống côn trùng cây cỏ,

Nheo nhóc thay kẻ goá bụa khốn cùng.

Thằng há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy no nê chưa chán,

Nay xây nhà, mai đắp đất, chân tay nào phục dịch cho vừa?

Nặng nề những nổi phu phen,

Tan tác cả nghề canh cửi. .

Độc ác thay, trúc Nam Sơn không ghi hết tội,

Dơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi !

Lẽ nào trời đất dung tha? Ai bảo thần dân chịu được?

Ta đây:

Núi Lam sơn dấy nghĩa,

Chốn hoang dã nương mình.

Ngẫm thù lớn há đội trời chung,

Căm giặc nước thề không cùng sống.

Đau lòng nhức óc, chốc đà mười mấy năm trời;

Nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối.

Quên ăn vì giận, sách lược thao suy xét đã tinh,

Ngẫm trước đến nay, lẽ hưng phế đắn đo càng kỹ.

Những trằn trọc trong cơn mộng mị,

Chỉ băn khoăn một nỗi đồ hồi.

Vừa khi cờ nghĩa dấy lên,

Chính lúc quân thù đang mạnh.

 Lại ngặt vì:

Tuấn kiệt như sao buổi sớm,

Nhân tài như lá mùa thu.

Việc bôn tẩu thiếu kẻ đỡ đần,

Nơi duy ác hiếm người bàn bạc.

Tấm lòng cứu nước, vẫn đăm đăm muốn tiến về Đông,

Cỗ xe cầu hiền, thường chăm chắm còn dành phía tả.

 Thế mà:  

Trông người, người càng vắng bóng, mịt mù như nhìn chốn bể khơi.

Tự ta, ta phải dốc lòng, vội vã hơn cứu người chết đuối.

Phần vì giận quân thù ngang dọc,

Phần vì lo vận nước khó khăn,

Khi Linh Sơn lương hết mấy tuần,

Lúc Khôi Huyện quân không một đội.

Trời thử lòng trao cho mệnh lớn

Ta gắng trí khắc phục gian nan.

Nhân dân bốn cõi một nhà, dựng cần trúc ngọn cờ phấp phới;

Tướng sĩ một lòng phụ tử, hoà nước sông chén rượu ngọt ngào.

Thế trận xuất kỳ, lấy yếu chống mạnh,

Dùng quân mai phục, lấy ít địch nhiều.

Trọn hay:

Đem đại nghĩa để thắng hung tàn,

Lấy chí nhân để thay cường bạo.

Trận Bồ Đằng sấm vang chớp giật,

Miền Trà Lân trúc chẻ tro bay.

Sĩ khí đã hăng,

Quân thanh càng mạnh.

Trần Trí, Sơn Thọ nghe hơi mà mất vía,

Lý An, Phương Chính, nín thở cầu thoát thân.

Thừa thắng đuổi dài, Tây Kinh quân ta chiếm lại,

Tuyển binh tiến đánh, Đông Đô đất cũ thu về.

Ninh Kiều máu chảy thành sông, tanh trôi vạn dặm;

Tuỵ Động thây chất đầy nội, nhơ để ngàn năm.

Phúc tâm quân giặc: Trần Hiệp đã phải bêu đầu,

Mọt gian kẻ thù: Lý Lượng cũng đành bỏ mạng.

Vương Thông gỡ thế nguy, mà đám lửa cháy lại càng cháy;

Mã Anh cứu trận đánh mà quân ta hăng lại càng hăng.

Bó tay để đợi bại vong, giặc đã trí cùng lực kiệt,

Chẳng đánh mà người chịu khuất, ta đây mưu phạt tâm công.

Ngờ đâu vẫn đương mưu tính lại còn chuốc tội gây oan.

Giữ ý kiến một người, gieo vạ cho bao nhiêu kẻ khác,

Tham công danh một lúc, để cười cho tất cả thế gian.

Bởi thế:

Thằng nhãi con Tuyên Đức động binh không ngừng;

Đồ nhút nhát Thạnh, Thăng đem dầu chữa cháy.

Đinh mùi tháng chín, Liễu Thăng đem binh từ Khâu Ôn kéo lại;

Năm ấy tháng mười, Mộc Thạnh chia đường từ Vân Nam tiến sang.

Ta trước đã điều binh thủ hiểm, chặt mũi tiên phong,

Sau lại sai tướng chẹn đường, tuyệt nguồn lương thực.

Ngày mười tám, trận Chi Lăng, Liễu Thăng thất thế,

Ngày hai mươi, trận Mã Yên, Liễu Thăng cụt đầu.

Ngày hăm lăm, bá tước Lương Minh đại bại tử vong;

Ngày hăm tám, thượng thư Lý-Khánh cùng kế tự vẫn.

Thuận đà ta đưa lưỡi dao tung phá,

Bí nước giặc quay mũi giáo đánh nhau.

Lại thêm quân bốn mặt vây thành,

Hẹn đến giữa tháng mười diệt giặc,

Sĩ tốt kén người hùng hổ,

Bề tôi chọn kẻ vuốt nanh.

Gươm mài đá, đá núi cũng mòn,

Voi uống nước, nước sông phải cạn.

Đánh một trận, sạch không kình ngạc,

Đánh hai trận tan tác chim muông.

Cơn gió to trút sạch lá khô,

Tổ kiến hổng sụt toang đê vỡ.

Đô-đốc Thôi-Tụ lê gối dâng tờ tạ tội,

Thượng-thư Hoàng-Phúc trói tay để tự xin hàng.

Lạng-Giang, Lạng-Sơn, thây chất đầy đường,

Xương Giang, Bình Than, máu trôi đỏ nước.

Ghê gớm thay! Sắc phong vân phải đổi,

Thảm đạm thay! Ánh nhật nguyệt phải mờ.

Bị ta chặn ở Lê Hoa, quân Vân Nam nghi ngờ khiếp vía mà vỡ mật!

Nghe Thăng thua ở Cần Trạm, quân Mộc Thạnh xéo lên nhau chạy để thoát

   thân.

Suối Lãnh Câu, máu chảy thành sông, nước sông nghẹn ngào tiếng khóc;

Thành Đan Xá, thây chất thành núi, cỏ nội đầm đìa máu đen.

Cứu binh hai đạo tan tành, quay gót chẳng kịp,

Quân giặc các thành khốn đốn, cởi giáp ra hàng.

Tướng giặc bị cầm tù, như hổ đói vẫy đuôi xin cứu mạng;

Thần Vũ chẳng giết hại, thể lòng trời ta mở đường hiếu sinh.

Mã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến biển mà vẫn

   hồn bay phách lạc,

Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến nước mà vẫn tim

   đập chân run.

Họ đã tham sống sợ chết mà hoà hiếu thực lòng;

Ta lấy toàn quân là hơn, để nhân dân nghỉ sức.

Chẳng những mưu kế kỳ diệu,

Cũng là chưa thấy xưa nay.

Xã tắc từ đây vững bền,

Giang sơn từ đây đổi mới.

Kiền Khôn Bĩ rồi lại Thái,

Nhật Nguyệt hối rồi lại minh.

Ngàn năm vết nhục nhã sạch làu,

Muôn thuở nền thái bình vững chắc.

Âu cũng nhờ trời đất tổ tông linh thiêng đã lặng thầm phù trợ;

Than ôi!

Một cỗ nhung y chiến-thắng,

Nên công oanh-liệt ngàn năm

Bốn phương biển cả thanh-bình,

Ban chiếu duy-tân khắp chốn.

Xa gần bá cáo,

Ai nấy đều hay.  

Bản dịch của Cụ Trúc-khê Ngô Văn Triện

Thay trời làm việc, Hoàng-thượng dạy rằng:

Việc nhân-nghĩa cốt ở yên dân,

Quân điếu-phạt trước vì khử bạo.

          Nước Đại-Việt ta,

          Nền văn-hiến cũ.

Non nước cõi bờ đã khác,

Bắc Nam phong-tục vẫn riêng.

Cơ-đồ gây dựng trải Triệu, Đinh, Lý, Trần.

Đế bá tranh-hùng cùng Hán, Đường, Nguyên, Tống.

Tuy mạnh yếu từng khi có khác,

Nhưng hào-kiệt chẳng thuở nào không.

Cho nên:

Lưu Cung tham công mà phải thua,

Triệu-Tiết muốn lớn càng mau mất.

Toa-Đô đã bị bắt ở cửa Hàm-tử,

Ô-Mã phải chết ở sông Bạch-đằng.

          Xét lại việc xưa,

          Hãy còn chứng rõ.

Gần đây nhân:

          Họ Hồ ngang-ngược,

          Lòng người căm-hờn.

Quân Minh thừa dịp hại dân,

Đảng ngụy manh lòng đem bán nước.

Hơ lũ đầu đen trên lửa bỏng,

Đẩy phường con đỏ xuống hang sâu.

Dối trời hại dân, gian-xảo đủ muôn nghìn lối,

Gây binh nhóm loạn, tàn-hại trải hơn mười năm.

Nhân-nghĩa vất đi hoài, vũ-trụ tưởng chừng muốn sập.

Thuế-má vét cho đầy, núi khe sạch nhẵn như chùi.

Kẻ bị ép xuống khơi mò ngọc, cá nuốt sóng vùi.

Bẫy dân cạm đặt khắp nơi nơi,

Vét vật lưới chăng từng chốn chốn.

Dẫu loài sâu bọ cỏ cây, khôn bề rảnh sống;

Đến kẻ goá bụa cùng khổ, khó nỗi an-thân.

Mầu mỡ dân-chúng, nay xây mai dựng.

Chốn châu lý nặng-nề sưu-dịch;

Trong xóm làng quạnh vắng cửi canh.

Múc cạn nước Đông-hải dễ mà rửa sạch tanh nhơ;

Đẵn hết trúc Nam-sơn, chẳng đủ để biên ghi tội ác.

Thần người đều căm giận,

Trời đất chẳng dong tha.

Ta phát-tích từ núi Lam-sơn,

Náu hình trong nơi hoang-dã.

Trước thù lớn làm ngơ không thể,

Cùng giặc già chung sống được sao!

Đau lòng não ruột đã ngoài muơi niên,

Nếm mật nằm gai, phải đâu một buổi!

Quên ăn, bỏ ngủ, dùi mài các sách lược-thao;

Xét xưa nghiệm nay, suy cứu mọi lẽ hưng-phế.

          Đồ hồi chí định,

          Thức ngủ không quên.

Giữa lúc quân nghĩa nổi lên,

Chính lúc thế giặc đang mạnh.

Buồn nỗi nhân-tài còn ít-ỏi,

Tuấn-kiệt còn vắng thưa.

Chạy chọt sau trước không đủ người,

Trù-hoạch mưu-mô càng thiếu kẻ.

Chỉ vì lòng cứu dân không nguôi nửa khắc,

Cho nên xe đãi hiền dành sẵn một bên.

Nhưng đợi người, người vẫn xa xăm,

Mà việc mình, mình càng nóng sốt.

Giận tặc-đồ chưa trừ-khử được,

Buồn quốc-bộ vẫn Truân Kiển hoài.

Linh-sơn lương cạn đến hàng tuần;
Khôi-huyện quân không còn một toán.
Bởi trời muốn thử ta để trao nhiệm-vụ,

Nên ta càng gắng chí để chống gian-nan.

Tụ-tập các đám lưu-dân, tay vác cần câu ra đánh giặc;

Gắn bó một lòng phụ-tử, rượu hoà nước lã để khao quân.

Lấy yếu chống mạnh, hoặc đánh lúc bất ngờ,

Lấy ít địch nhiều, hoặc dùng quân mai phục.

Rút lại thì lấy đại-nghĩa mà thắng được hung-tàn;

Lấy chí nhân mà đè được cường-bạo.

Dải Bồ-tát sấm ran chớp giật,

Miền Trà-lân trúc trẻ ngói bay.

Sĩ-khí nhân thế càng tăng thêm,

Quân-thanh nhân thế càng lừng-lẫy.

Một bọn Trần-Trí, Sơn-Thọ, nghe hơi mà bở vía;

Mấy gã Lý-An, Phương-Chinh, nhịn thở cầu thoát thân.

Thừa thắng ruổi dài, Tây-kinh đã thu-phục.

Thuận đường thẳng tiến, Đông-đô lại lấy về.

Máu Ninh-kiều lênh-láng thành sông, tanh hôi muôn dặm,

Thây Tốt-động ngổn ngang đày nội, như để nghín năm.

Trần-Hiệp là tâm-phúc của giặc đã phải bêu đầu;

Lý-Lương là sâu mọt dân ta lại liền bỏ mạng.

Vương-Thông nhẩy vào chữa cháy mà càng cháy,

Mã-Anh xông đến gỡ nguy mà càng nguy.

Bó tay đợi chết, họ đã quẫn-cùng;

Không đánh tự tan, ta dùng mưu-thuật.

Vẫn tưởng chúng phải thay lòng đổi ý,

Không ngờ họ còn giở chuyện bầy trò.

Vì ý-kiến một người, gieo vạ cho bao nhiêu kẻ khác;

Tham công-danh một buổi, để cười cho tất cả nhân-gian.

Do đó thằng nhãi Tuyên-đức nối giáo không ngừng,

Khéo sai thằng khốn Liễu-Thăng, đem dầu chữa cháy.

Đinh-mùi tháng chin, Liễu-Thăng dẫn binh từ Ôn-khâu tiến đến;

Năm ấy tháng mười, Mộc-Thạnh chia đường từ Vân-nam kéo sang.

Ta đã đặt phục-binh đánh cho dập đầu;

Sau lại dùng kỵ-binh chẹn cho đứt cuối.

Ngày mười tám Liễu-Thăng bị đánh, sa cơ ở Chi-lăng,

Ngày hai mươi Liễu-Thăng bị thua, bỏ mạng ở gò Yên Ngựa.

Ngày hai mươi lăm, bá-tước Lương-Minh lâm-nguy phải tử-trận,

Ngày hai mươi tám, thượng-thư Lý-Khánh cùng-kế phải quyên-sinh.

Ta đưa mũi nhọn rạch phăng,

Họ quay đầu giáo đánh lộn.

Kế đó bốn mặt thêm quân để vây bọc;

Định đến trung-tuần tháng mười sẽ diệt-trừ.

Bèn tuyển những đội quân gấu hùm,

Và sai những bầy tôi nanh vuốt.

Voi uốn khiến nước sông vơi cạn,

Gươm mài nên đá núi thủng mòn.

Một trận mà ngạc mổ kình phanh,

Hai trận mà chim tan thú giãn.

Tổ kiến lớn phá tan đê núng,

Trận gió to rung trút lá khô.

Đô-đốc Thôi-Tụ qùy gối xin thương,

Thượng-thư Hoàng-Phúc cúi đầu chịụ trói.

Lương-sơn, Lạng-giang, thây chết nằm bề bộn;

Xương-giang, Bình-than, máu đỏ nhộm lênh-lang.

Gió mây đến nỗi bàng-hoàng,

Nhật nguyệt ra chiều ảm-đạm.

Quân Vân-nam bị ta chẹn ở Lê-hoa, hồ-đồ sợ bóng mà trước tự vỡ mật:

Quân Mộc-Thạnh bị ta phá ở Cần-trạm, dầy đạp lẫn nhau mà chạy lấy thoát thân.

Lãnh-câu máu chẩy đầy sông, nước vang tiếng rú;

Đan-xá thầy trồng khắp nội, cỏ đẫm mầu hoen.

Cứu-binh hai đạo đã vỡ tan tành;

Cùng-khấu các thành đều cổi giáp hàng-phục.

Tướng giặc bị cùm, van vỉ họ đã xin cho toàn mạng,

Thần-võ chẳng giết, khoan-hồng ta cũng mở lượng hiếu-sinh.

Bọn tham-chính Phương-Chính, nội-quan Mã-Kỳ, trước được cấp năm trăm chiếc

   thuyền, đã vượt bể mà vẫn hồn kinh phách tán;

Lũ tổng-binh Vương-Thông, tham-chính Mã-Anh lại được cấp mấy nghìn cỗ ngựa, đã về nước mà còn mặt xám mày xanh.

Họ đã tham sống sợ chết mà hoà-hiếu thực lòng;

Ta lấy toàn quân là hơn để nhân-dân nghỉ sức.

Chẳng những mưu-kế đã sâu xa nhiều lắm,

Cũng là xưa nay chưa nghe thấy bao giờ.

          Xã-tắc từ đây sẽ vững yên,

          Non sông từ đây sẽ đổi mới.

          Kiên Khôn đã Bĩ mà lại Thái

          Nhật-Nguyệt đã mờ rồi lại trong.

          Đặng mở nền bình-trị muôn năm,

          Đặng rửa vết thẹn-thùng nghìn thuở.

          Âu cũng do Trời Đất Tổ-tông linh-thiêng đã lặng thầm giúp vì mới đưọc thế.

Ôi !

Ba quân rong ruổi, hoàn-thành công đại-định mừng nay,

Bốn bể thăng-bình, bá-cáo lời duy-tân từ đó.

          Bảo khắp thiên-hạ,

Ai nấy đều hay. 

Xuất-xứ: Văn Đàn Bảo Giám, Trần Trung Viên sao lục, Dương Bá Trạc đề tựa, Tản-Đà đề tựa năm 1934, Trần Tuấn Khải duyệt lại, Nam-Ký Hán-Việt văn-biểu, Hư Chu hiệu-chính năm 1968, Tâp II, tr. 184-194. 

THƯ TỊCH KHẢO

263 The I Ching or Book Of Changes, Third Edition, Bollingen Series XIX, by Richard Wilhelm, rendered in English by Cary F. Baynes, Foreword by C. J. Jung, Preface to the Third Edition by Hellmut Wilhelm, Princeton University Press, 1967.

431 Rediscovering The I Ching, by Greg Whincup, Doubleday & Company, Inc., New York, 1986.

432 Dịch-Kinh Bạch-thoại Tân-giải 易經白話新解, Khổng Nhật Xương 孔日昌biên-trước, Tây-bắc Xuất-bản-xã, Đài-nam, Tháng 6-1978.

433 I Ching (The Book of Change), Translated and edited by John Blofeld, E. P. Dutton, New York, 1968.    

*

* *

Xem Kỳ 146

GS Nguyễn Hữu Quang
Nguyên Giảng Viên Vật Lý Chuyên về Cơ Học Định Đề
(Axiomatic Mechanics, a branch of Theoretical Physics)
tại Đại Học Khoa Học Sài Gòn trước năm 1975

www.ninh-hoa.com