Câu thứ năm của bài Thu Điếu:
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
gợi cho
người đọc h́nh ảnh đám thấp
mây như mộng trong
bài Vũ Lâm Thu Văn và đám phong
định vân nhàn trong
bài Lạng Châu Văn Cảnh của vua Trần Nhân Tôn. Hai đám mây
này là tâm cảnh hai người thơ: vua Trần Nhân Tôn và Nguyễn
Khuyến không nơi giàng không chốn buộc, trọn vẹn làm chủ
chính ḿnh. H́nh ảnh đám mây không nơi trụ này gợi cho người
đọc một câu thẫm mầu Thiền trong kinh Kim Cương của Lục Tổ106:
應 無 所 住 而 生 其 心
Ứng vô sở trụ nhi sinh kỳ tâm
mà Tuệ Sỹ 107,
dịch là :
Hăy để cho tâm dấy lên
mà không cố định nó vào bất kỳ nơi nào.
Điều đáng lưu ư
là trong thơ Việt Âm, không riêng vua Trần Nhân Tôn, hay
Nguyễn Khuyến, mà nhiều
nhà thơ khác trong thơ Đông Á thường có nhiều bài thơ mang
mầu thiền bên cạnh nhưng bài thơ mang sắc Đạo. Giới nghiên
cứu giải thích
là tại Trung Quốc, cũng như tại nhiều quốc gia Đông Á khác,
đạo Lăo đă có một ngôn ngữ riêng và một cơ sở vững chắc khi
đạo Phật từ phía tây dẫy Hy Mă Lạp Sơn lan tràn tới và những
người phiên dịch kinh sách nhà Phật vốn là những người đă
tinh thông đạo Lăo nên thường dùng nhiều tiếng sẵn có của
đạo Lăo để phiên dịch những ư niệm Phật học. Do đó trên mặt
ngôn ngữ và cả trên thực tế khó bề phân biệt ranh giới giữa
sắc Đạo với mầu Thiền.
Vậy nên, trong
thơ Nguyễn Khuyến có một nhánh thơ đậm mầu Thiền, tiêu biểu
là bài:
青 江 寺 避 暑
Thanh Giang Tự Tỵ Thử
不 到 青 江 寺
Bất đáo Thanh Giang Tự
至 今 幾 二 年
Chí kim cơ nhị niên
夏 日 苦 煩 熱
Hạ nhật khổ phiền nhiệt
扶 杖 來 參 禪
Phù trượng lai tham thiền
涸 井 水 容 甕
Hạc tỉnh thủy dung úng
新 松 枝 及 肩
Tân tùng chi cập kiên
消 息 有 如 是
Tiêu tức hữu như thị
俯 仰 徒 茫 然
Phủ ngưởng đồ mang nhiên
寺 僧 見 吾 至
Tự tăng kiến ngô chí
拾 果 羅 吾 前
Thập quả la ngô tiền
未 辨 色 空 界
Vị biện sắc không giới
但 求 人 世 憐
Đăn cầu nhân thế liên
何 處 小 風 引
Hà xứ tiểu phong dẫn
額 手 磚 床 眠
Ngạch thủ chuyên sàng miên
一 鍾 叩 殘 夢
Nhất chung khấu tàn mộng
歸 來 明 月 天
Quy lai minh nguyệt thiên.
dịch là
Tránh Nắng Chùa Thanh Giang
Từ hai năm mấy tới giờ
Chưa về lậy Phật bên chùa Thanh Giang
Ngày hè nóng nữc như rang
Nhớ chùa chống gậy lần sang thăm chùa
Giếng nông nước cạn bùn khô
Thông non héo nắng ngọn vùa ngang vai
Mặc cho con tạo vần xoay
Ngước lên nh́n xuống ai hay lẽ tṛi
Sư già thấy lăo sang chơi
Gọi mang mâm quả ra mời hân hoan
Sắc không huyền diệu chẳng bàn
Đoái thương nhân thế muôn vàn cậy trông
Gió đâu đến giải cơn nồng
Vắt tay nền gạch điện trong ngủ vùi
Chuông ngân mộng tỉnh thảnh thơi
Ra về trăng sáng một trời mênh mông.
Nguyễn Khuyến
thường có thơ than cái nóng mùa hè. Trong ḍng thơ nôm có
bài:
Than Mùa Hè
Tháng tư đầu mùa hạ
Tiết trời thực oi ả
Tiếng dế kêu thiết tha
Đàn muỗi bay lả tả
Nỗi ấy ngỏ cùng ai
Cảnh này buồn cả dạ
Biếng nhắp năm canh chầy
Gà đă sớm dục dă.
Nguyễn Khuyến
than nỗi khó ngủ lại thêm mùa hè đêm ngắn ngày dài, tiếng
dế tiếng muỗi, khiến ông thêm buồn bực chẳng biết ngỏ cùng
ai. Nh́n sang ḍng thơ Việt Âm, người đọc thấy nguyễn Khuyến
nói rơ nỗi buồn bực của ông trong bài ngũ ngôn:
壬 寅 夏 日
Nhâm Dần Hạ Nhật
今 夏 苦 太 熱
Kim hạ khổ thái nhiệt
草 枯 澤 亦 竭
Thảo khô trạch diệc kiệt
益 之 以 西 風
Ích chi dĩ tây phong
何 物 不 靡 滅
Hà vật bất mỹ diệt
矧 予 病 且 貧
Thẩn dư bệnh thả bần
行 年 近 丘 穴
Hành niên cận khâu huyệt
井 非 無 清 泉
Tỉnh phi vô thanh tuyền
飲 之 徒 汗 血
Ẩm chi đồ hăn huyết
飯 非 無 羹 和
Phạn phi vô canh ḥa
食 之 不 可 咽
Thực chi bất khả yết
侉 程 如 不 恭
Khỏa tŕnh như bất cung
孤 立 若 苦 節
Cô lập nhược khổ tiết
嗟 此 百 罹 逢
Ta thử bách ly phùng
胡 為 又 切 切
Hồ vi hựu thiết thiết.
dịch là
Ngày Hè Năm Nhâm Dần
Hè này nóng nực như hun
Đồng khô cỏ cháy trơ bùn đầm ao
C̣n thêm những trận gió Lào
Muôn loài chẳng sót loài nào chẳng thiêu
Phận ta đau ốm lại nghèo
Tuổi kề miệng lỗ c̣n nhiều long đong
Giếng đâu đă cạn nước ḍng
Uống vào khổ nỗi ṛng ṛng mồ hôi
Cơm ngon canh ngọt tiếp mời
Ăn vào đâu có nuốt trôi nổi nào
Ở trần suồng să làm sao
Một ḿnh giữ tiết thế nào cho đang
Trăm chiều rắc rối nặng mang
Sao c̣n nghiệt ngă buộc giàng nhau thêm.
Bài thơ nôm Than
Mùa Hè và bài Nhâm Dần Hạ Nhật trên đây là hai bài đặc biệt
của Nguyễn Khuyến, bởi lẽ người đọc rất it gặp trong Quế Sơn
Thi Tập những bài thơ kể khổ như hai bài này. Bài thơ Việt
Âm ghi rơ làm năm Nhâm Dần, giới nghiên cứu cho hay là năm
1902. So sánh với bài Thanh Giang Tự Tỵ Thử, người đọc thấy
những h́nh ảnh mô tả nạn hạn hán trong hai bài có nhiều h́nh
ảnh tương tự: cũng cảnh đồng khô cỏ cháy, cũng cảnh đầm ao
trơ bùn, ngọn thông khô héo th́ là một loài thảo mộc bị xém
gió Lào. Phải chăng Nguyễn Khuyến cũng viết bài Thanh Giang
Tự Tỵ Thử vào năm Nhâm Dần 1902? Bài Nhâm Dần Hạ Nhật khác
bài Thanh Giang Tỵ Thử ở điểm tác giả tiếp tục tả cái bực bơ
nóng nực mà ông phải chịu đưng: khát không dám uống nước,
cơm canh ăn không nổi v́ nỗi đang đau ốm, thêm vào đó nỗi
thiếu thốn nghèo nàn. Trong bài Thanh Giang Tự Tỵ Thử,
Nguyễn Khuyến tạm quên cái khổ hạn hán chồng gậy từng bước,
phải chăng v́ mắt kém, lần sang thăm chùa.
Thi cảnh trong
hai bài Thanh Giang Tự Tỵ Thử và bài Nhâm Dần Hạ Nhật của
Nguyễn Khuyến có nhiều h́nh ảnh gợi lại bài ngũ ngôn dưới
đây của Vương Duy108:
苦 熱
Khổ Nhiệt
赤 日 滿 天 地
Xích nhật mản thiên địa
火 雲 成 山 岳
Hỏa van thành sơn nhạc
草 木 盡 焦 卷
Thảo mộc tận tiêu quyển
川 澤 皆 竭 涸
Xuyên trạch giai kiệt hạc
輕 紈 覺 衣 重
Khinh hoàn giác y trọng
密 樹 苦 陰 薄
Mật thụ khổ âm bạc
莞 簟 不 可 近
Hoàn điệm bất khả cận
絺 綌 再 三 濯
Hy khích tái tam trạc
思 出 宇 宙 外
Tư xuất vũ trụ ngoại
曠 然 在 寥 廓
Khoáng nhiên tại liêu khuếch
長 風 萬 里 來
Trường phong vạn lư lai
江 海 蕩 濁 煩
Giang hải đăng phiền trọc
卻 顧 身 為 患
Khước cố thân vi hoạn
始 知 心 未 覺
Thủy tri tâm vị giác
淴 入 甘 露 門
Xuất nhập Cam Lộ môn
宛 然 清 景 樂
Uyển nhiên thanh cảnh lạc.
dịch là
Khổ V́ Nóng
Vừng hồng nung nấu đất trời
Đỉnh non mây lửa ngừng trôi lững lờ
Nơi nơi cỏ cháy bùn khô
Lạch đầmcạn nước thẩy trơ dáy bùn
Lương the áo nặng như cùm
Bóng râm hừng hực dưới lùm cây cao
Chiếu ngồi chằng dám ngồi lâu
Mồ hôi nhỏ giọt thấm lau ṛng ṛng
Thoát cảnh đây nhưng ước mong
Tới vùng thoáng đăng thỏa ḷng bổng bay
Gió từ vạn dặm tới đây
Buồn phiền biển rộng sông dài tiêu tan
Có thân có khổ há than
Rơ là chữ giác chưa an trọn niềm
Nẻo Cam Lộ Môn vội t́m
Chút vui thanh cảnh y nhiên họa thành.
Bài Khổ Nhiệt
trên đây là một trong những bài thơ của Vương Duy đă có
nhièu người trong giới Hán học dịch sang tiếng Anh tiếng
Pháp. Áng thơ được coi là một áng thơ tiêu biểu cho nét thơ
Thiền của Vương Duy.
Theo Martha L.
Wagner 109,
bài Khổ Nhiệt gồm hai đoạn. Tám câu đầu tả cảnh hạn hán, lời
thơ tựa như một bài phú: bắt đầu là cảnh nóng nực nung nấu
đất trời, tiếp theo là cái nóng nực tác giả cảm thấy trên
thân thể. Tám câu tiếp đề ra ước vọng của tác giả sớm thoát
cảnh nung nấu và kết luận là chỉ có nẻo t́m về Cam Lộ Môn
mới hy vọng t́m thấy niềm thanh thản.
Tony
Barnstone và Willis Barnstone 110 phân
tích bài Khổ Nhiệt và cho rằng : “phần thứ nhất bài thơ
tŕnh bày những h́nh ảnh tượng trưng cảnh khổ năo trong kiếp
sống. Phần thứ hai đề ra nhưng ư niệm trừu tượng của Phật
Giáo và Lăo Giáo như vũ trụ vô cùng vô cực, giác ngộ,
v.v.... Đoạn thứ nhất bài thơ gợi lên cảnh thơ bài The
Fire Sermon của
nhà thơ T.C. Eliot: thế giới này là địa ngục giam hăm thân
xác con người. Vương Duy mong t́m ra dược cách tự giải
thoát. Nhưng bằng cách nào khi con người bị tù hảm ngay
trong thể xác của chính ḿnh [...] Cả Vương Duy cùng Eliot
đều bị giam trong trong thế giới này bằng lửa mê. Eliot cầu
Thưọng Đế tới cứu ḿnh, Vương Duy mong t́m về Cam Lộ Môn để
mong được giải thoát.”
Trở lại bài Thanh
Giang Tự Tỵ Thử của Nguyễn Khuyến, người đọc cũng lại thấy
những h́nh ảnh khốc liệt của trận hạn hán. Giếng cạn trơ
bùn, thông non cháy nắng. Nhưng h́nh ảnh đó cũng là thi cảnh
trong bài thơ nôm Than Mùa Hè và bài thơ Việt Âm Nhâm Dần Hạ
Nhật. Nhưng cái nóng nực dó không hành hạ thân xác người
thơ. Nguyễn Khuyến chỉ nghĩ tới truyện đă hai năm qua ông
chưa lên chùa Thanh Giang lậy Phật. Nguyễn Khuyến coi vụ hạn
hán khốc liệt này là cơ trời và ông không cần t́m kiếm căn
nguyên. Vào tới chùa, sư chủ tŕ nồng hậu đón tiếp Nguyễn
Khuyến, nhưng ông không bàn tới lư thuyết Phật học, chỉ dốc
một ḷng tin tưởng nơi ḷng từ bi của đức Phật. Không phải
chỉ là một ước vọng như trong thơ Vương Duy, tại chùa Thanh
Giang chợt có một cơn gió mát đến giải cơn nồng khiến Nguyễn
Khuyến ngủ say sưa trên nền gạch hậu điện trong chùa. Chuông
thu không, Nguyễn Khuyến tỉnh giấc thảnh thơi ra về dưới bầu
trời sáng trăng.
Cảnh lên chùa
trốn nóng, gặp được cơn gió giải nồng là cảnh lên chùa trốn
nóng của nhà thơ đời Đựng Bạch Cư Dị 111:
香 山 避 暑
Hương Sơn Tỵ Thử
六 月 灘 聲 如 猛 雨
Lục nguyệt than thanh như mănh vũ
香 山 樓 北 暢 師 房
Hương Sơn lâu Bắc hướng sư pḥng
夜 深 起 凭 蘭 干 立
Dạ thâm khởi bằng lan can lập
滿 耳 潺 湲 滿 面 涼
Măn nhĩ sàn viên măn diện lương.
dịch là
Tránh Nắng Chùa Hương Sơn
Thác reo tháng sáu như mưa
Pḥng sư lầu Bắc trú chùa Hương San
Đêm khuya dậy tựa lan can
Tai tràn nước dổ mặt đầy nước bay.
Điểm tương đồng
giữa hai bài thơ của Bạch Cư Dị và Nguyễn Khuyến trích dẫn
trên đây là cả hai tác giả cùng không nói tới cái nóng nực
hành hạ thân xác, và cả hai cùng t́m thấy được cái mát mẻ
trong chùa. Đó là điểmkhác biệt vói cảnh khổ v́ nóng của
Vương Duy. Vương Duy viết:
始 知 心 未 覺
Thủy tri tâm vị giác
dịch thành thơ là
Rơ là chữ giác chưa an trọn niềm.
