èo Bánh Ít và Núi Ổ Gà là hai địa danh
nổi tiếng thân thương của người dân Ninh Ḥa và du khách đă
có lần đặt chân đến xứ Ninh. Theo thời gian, địa h́nh, địa
vật đă thay đổi rất nhiều. Từ năm 1945 cuộc chiến tranh Việt
Pháp, Núi Ổ Gà là mật khu của Việt Minh, rồi cuộc chiến lan
rộng tiêu hao, xói ṃn tài sản thiên nhiên của xứ Ninh. Đến
nay năm 2007, một bước nhảy vọt toàn bộ rừng núi, dân sinh
đă biến đổi h́nh dạng. Tôi may mắn được sinh ra và lớn lên
gần hai nơi này, nên đă chứng kiến sự thay đổi đó và xin ghi
lại những điều mắt thấy tai nghe theo năm tháng trôi qua.
LÀNG HÀ THANH
Từ Cầu Dinh, du khách theo QL1 trên đường ra Bắc
khoảng 3,5km, trước mặt có con dốc cao độ 100m xuyên qua chỗ thấp nhất
của rặng núi Ổ Gà (c̣n gọi là núi Đồng Dài) là Đèo Bánh Ít (đầu tiên gọi
là đèo ấp Hà Thanh, sau này dân số đông hơn đổi thành làng Hà Thanh).
Đây cũng là ranh giới giữa làng Phước Đa và làng Hà Thanh. Đứng trên
đỉnh Đèo Bánh Ít, khách bộ hành thấy bên tay trái chỉ có một dăy nhà dọc
theo bên lề đường duy nhất v́ sườn núi thẳng đứng không lấn vào sâu
được. Khách nh́n về hướng Đông và Đông-Nam (bên tay trái) từ đỉnh đến
chân đèo là nhà dân làng đông đúc, đất thoai thoải màu mỡ, cây cối rất
sum sê tươi tốt, gồm chuối, cau, xoài, cam, quít, mít, thơm, v.v... xa
hơn là cánh đồng ruộng lúa rộng mênh mông không có nhà cửa, cây cối,
nh́n mút tầm mắt, ruộng rất ph́ nhiêu v́ là cánh đồng sâu, nước tích tụ
quanh năm. Tiếp theo ruộng lúa là láng nước trắng phau sâu rộng với lau
sậy và cây lát, hoa súng, hoa sen lấn sát chân núi Ḥn Hèo, nơi đây tụ
tập sinh sống nhiều loài cá nước ngọt như cá lóc, cá trê, cá rô, cá sặc,
cá trèn, cá trắng, cá chốt, cá trạch, lương, ch́nh, rùa, ba ba, ếch,
v.v... vịt nước, vịt trời, le le, c̣, cuốc, chim đủ loại, là nguồn lợi
kinh tế to lớn của dân làng kế cận.
Khách thả bộ xuống nửa đèo, bên phải có con đường
đất chạy dọc theo chân đồi, chia làm nhiều đường nhỏ hướng vào làng, nếu
đi tiếp khoảng 1.000m gặp cánh đồng ruộng, con đường tiếp nối vào làng
Vạn Thiện, Phước Sơn, Mỹ Lệ. Tại ngă ba đầu đường này cạnh QL1 có một lô
đất trống, dân trong làng và các làng kế cận nhóm chợ một ngày hai buổi,
họ bán cá, thịt heo, chim, gà, vịt, trái cây, rau, v.v... tất cả những
ǵ làm ra được và không dùng đều đem ra bán, trao đổi mua những cái cần
thiết.
Nơi đây c̣n có những nhà quán, chủ quán buôn bán
suốt ngày như hàng tạp hóa, chè, cháo, bánh xèo, bánh ít, bánh cam, hột
vịt lộn, và những món nhậu đặc sản. Đây cũng là trạm dừng chân của khách
qua lại trên QL1.
MIỄU ÔNG HỔ
Khách xuống hết đèo, bên phải có con đường đất rẽ
vào khu rừng thưa hướng Đông Bắc băng qua đường xe lửa (đường xe lửa
xuyên Việt song song với QL1 được tách ra từ ga Ninh Ḥa xuyên qua làng
Mỹ Hiệp, Vĩnh Phú, Quang Đông chạy bọc bên trái Núi Ổ Gà và tiếp tục đi
song song trở lại với QL1 tại đây) để vào núi Ḥn Hấu và núi Đá Bàn.
Cách QL1 độ 200m bên tay trái có một cái miễu gọi là Miễu Ông Hổ. Dân
làng kể rằng ngày xưa có một vị vơ sư tinh thông “Hổ Quyền” thường ngày
khi chiều xuống ông ra nơi này để đánh quyền với hổ. Thường th́ ông
thắng, một hôm gặp con hổ lớn, hai bên đánh với nhau đến khuya, ông bị
nhiều vết thương, sáng ra dân làng t́m thấy ông nằm chết, cách nơi ông
nằm độ 50m con hổ thật lớn cũng chết tại đó. Dân làng kính phục nhớ ơn,
lập miễu thờ ông tại đây và gọi là “Miễu Ông Thầy Đả Hổ” gọi tắt là
“Miễu Ông Hổ”. Năm 1966, quân đội Đại Hàn mở con đường này để vào nơi
đóng quân nên đă đập phá, nay không c̣n vết tích.
Tiếp tục, du khách đi độ 600m nữa là ngă ba chữ Y,
quẹo phải là con đường đá chạy đến Bá Hà, Ḥn Khói phải xuyên qua khu
rừng thấp tên gọi là truông Chánh Thanh, chân núi Ḥn Hèo kéo dài, không
người ở vắng vẻ, hơn 3km rất nguy hiểm cho người đi bộ v́ chiều đến có
cọp, beo ra đón đường t́m mồi. Ngày nay con đường này dẫn đến trung tâm
du lịch Cát Trắng Dốc Lết rất nổi tiếng của huyện Ninh Ḥa. QL1 hướng về
phương Bắc qua xă Ninh An, vượt dốc Đá Trắng vào quận Vạn Ninh.
ĐÈO BÁNH ÍT
QL1 cắt ngang dăy núi Ổ Gà, nếu du khách đi từ Nam
ra Bắc, bên tay trái là dăy núi vách dựng cao hơn 400m rừng rậm, cây cối
um tùm, bên phải có một cái đồi tṛn cao non 200m trông giống như cái
bánh ít lột trần. Khách đi đường qua lại trên QL1 thường nghỉ chân tại
chợ xổm của con đường đèo làng Hà Thanh để uống nước, ăn quà bánh trước
khi vào Ninh Ḥa hoặc đi tiếp ra Vạn Ninh, Ḥn Khói, h́nh dung cái đồi
ấy là bánh ít mà đặt tên gọi Đèo Bánh Ít (vừa tượng h́nh và vừa là món
ăn đặc sản của địa phương) để hẹn ḥ nhau, sau trở thành địa danh là Đèo
Bánh Ít, tên gọi rất dễ thương. Trên chóp đồi, thời kháng chiến chống
Pháp, quân đội Pháp xây một cái lô cốt để lính đồn trú, khi quân đội Đại
Hàn đến đóng quân tại Núi Ổ Gà năm 1966, có giúp vị sư Phật giáo thiết
lập một cái chùa rất đẹp làm bằng gỗ thông (loại dùng làm trụ cột giăng
dây điện). Lô cốt đă bị đập phá, chùa vẫn c̣n.
MIỄU THỜ BÀ
Trên đường ra Bắc, khách leo được bốn phần năm
đèo, bên tay trái có một cái miễu, cây cổ thụ um tùm bao phủ, huyền bí
linh thiêng, xe cộ, người qua lại đều phải lấy nón, mũ, cúi đầu chào
kính cẩn, người viết cũng đă nhiều lần làm công việc này. Miễu này đă có
từ lâu năm, vào thập niên 30, cây cổ thụ gốc hai người ôm không hết, dân
làng gọi là Miễu Thờ Bà, hàng năm đều có cúng giỗ linh đ́nh. Đến năm
1965, nhà thầu Mỹ mở rộng đường quốc lộ chặt cây đập phá miễu. Ngày nay
dân làng cất lại một cái miễu nhỏ bên đường để tiếp tục thờ Bà.
NÚI Ổ GÀ
Núi Ổ Gà c̣n gọi là dăy núi Đồng Dài, đây là ranh
giới giữa làng Phước Đa và Quang Đông, núi thấp, ngọn cao nhất độ non
400m, h́nh cung chạy từ Tây Bắc đến Đông Nam, phần bụng thuộc làng Phước
Đa, rộng hơn 2km, dài độ 6km, đầu là một cái đồi (trông giống như cái
bánh ít) nơi đèo Bánh Ít vượt qua ở chân đồi. Cách đỉnh đèo về phía Tây
2km là ngă tư, có con đường đất ngang QL1 (nhà tôi ở ngay tại ngă tư
này), bên phải vào Phước Đa ấp dưới, làng Vạn Thiện và làng Mỹ Lệ. Đường
đất bên tay trái vào Phước Đa ấp trên và làng Quang Đông, cách QL1
khoảng 1km có một khoảnh đất trống cỏ tranh mọc tươi tốt, nhiều bụi tre
rậm rạp, mỗi buổi sáng và chiều mát, hàng ba bốn trăm con gà rừng ra đây
gáy hát, ăn cỏ, vui đùa nhảy nhót với nhau. Giống gà rừng trên ḿnh
nhiều lông, màu sắc tươi sáng, láng mướt trông thật đẹp mắt, chúng có
thể bay như con diều, con quạ, dân địa phương gọi nơi đây là Ổ Gà, và
dăy núi có quá nhiều gà gọi là “Núi Ổ Gà”.
Ngoài gà rừng, c̣n có công, trĩ, cũng tụ họp từng
đàn để múa, xoay, làm dáng, t́nh tứ với các nàng công, nàng trĩ, bộ lông
của chú công và chú trĩ th́ đẹp không thể tả hết được, công cất tiếng
gáy (c̣n gọi là tố hộ) nghe cũng bùi tai lắm, đưa đến người nông dân một
câu đồng dao ư nghĩa khá thú vị:
Con công tố hộ bên rừng
Có muốn cô chị th́ đừng cô em
Ta hăy nghe người trai xứ Ninh đáp:
Con công tố hộ rừng cao
Chị em muốn hết làm sao bây giờ?
(hoa thơm cả cụm mà!)
Chưa hết, đêm về các chú “Ba Mươi” (tiếng nói
kiêng cử của dân làng về con cọp) lảng ra b́a rừng nương theo bóng tối
t́m mồi, nếu con trâu hay ḅ về chuồng chậm, lạc đường sẽ bị xẻ thịt,
đêm tối th́ vào làng bắt gia súc.
Tỉnh Khánh Ḥa có bốn địa danh nổi tiếng: “Mưa
Đồng Cọ, gió Tu Hoa (Tu Oa), cọp Ổ Gà, ma Ḥn Lớn”. Ngoài ra c̣n có gấm,
beo, heo rừng, nai, khỉ, chồn, cheo, nhím, chim, cu, kênh kênh, ó, quạ,
v.v... Trong thời gian quân đội Mỹ tham chiến tại Việt Nam, một số quân
đội Đồng Minh trợ giúp, Núi Đồng Dài được giao cho Bộ Tư lệnh Sư đoàn
Bạch Mă của Đại Hàn lập căn cứ đồn trú vào khoảng năm 1966. Đàn thú
hoang dă này bị sát hại hoặc di tản mất hút. Ngày nay các cơ quan hành
chánh của huyện Ninh Ḥa như Ṭa án Nhân dân, Đồn Công an, Viện Giám
sát, bệnh viện, v.v... và Trường Trung học Cấp 3 của huyện Ninh Ḥa được
xây cất tại mảnh đất Ổ Gà năm xưa.
Thật là một mất mát to lớn của xứ Ninh Ḥa, không
c̣n cách nào t́m lại đàn thú hoang dă dấu vết năm xưa. Sinh vật nước
ngọt ngày nay cũng không c̣n v́ bị đánh bắt, thuốc trừ sâu sát hại, nước
đă khai thông chảy cạn để làm ruộng.
Thời ấu thơ vào thập niên 30-40 (lúc này phương
tiện chuyên chở và đi lại chỉ có ngựa, xe ngựa, xe ḅ, xe đạp, xe auto
dành cho chủ đồn điền và quan lại người Pháp) tôi có dịp theo cha, anh
đi khắp các vùng kể trên rong chơi nên h́nh ảnh c̣n in đậm trong kư ức.
Tôi viết ra đây để đồng hương thấy cái quư báu của thiên nhiên ưu đăi
dành cho quê hương Ninh Ḥa của chúng ta một thời đă qua mất rồi.
LÊ VĂN NGÔ
San
Jose, Thu 2007
