Trang nhà www.ninh-hoa.com  |  trang thơ Dương Tấn Long


Dương Tấn Long

         Kiến Trúc Sư.

Cựu học sinh Trung Học Ninh Hòa,  niên khóa 1968-1975. Hiện sinh sống ở Việt Nam.
 


Thơ

 

Văn

 


 

 

   
    
 
SÔNG  DINH QUA THI CA

 


(kỳ 4)
PHẦN 2: NƯỚC TRÔI RA BỂ LẠI QUAY VỀ NGUỒN

Một nhà phê bình văn học có mặt trong đêm ra mắt tập thơ của Phạm Dạ Thủy đã nói: - Người Ninh Hòa có nhiều khả năng trong lãnh vực sáng tác thơ văn..., một nhà thơ lão thành nổi tiếng khác, viết lời bạt cho một tập thơ của người Ninh Hòa cũng nói: - ...Ninh Hòa là một trong những địa phương có truyền thống thơ ca... Tôi cảm thấy thích thú và ngạc nhiên khi nghe những điều này.

Các nhà phê bình đưa ra nhận xét ấy cũng có thể là để lấy lòng người Ninh Hòa. Nhưng ta thử xem xét mặt tích cực của vấn đề. Nếu khách quan và để ý một chút chúng ta sẽ thấy ngay điều này khi mở trang web ninh-hoa.com, chương thơ văn chiếm phần lớn, với số lượng người tham gia và số lượng bài thơ văn không nhỏ. Già, trẻ, bé, lớn đều có mặt. Đó chỉ mới trong một tỷ lệ nhỏ của những người Ninh Hòa có khả năng tham gia trang web vì tiếp cận được phương tiện truyền thông hiện đại. Khi tôi đóng sổ ninh-hoa.com và nắm trong tay “bộ sưu tập” những bài thơ, văn viết về sông Dinh, tôi đã hớn hở, thỏa mãn vì thấy quá đủ dữ liệu để có thể tràng giang, đại hải, nói không thiếu một thứ gì của sông Dinh. Nhưng cứ mỗi tuần lại thấy bài viết về sông Dinh xuất hiện trên ninh-hoa.com, tôi lại thấy mình hớ hênh, xót xa cả ruột gan, không cam lòng mà bỏ qua. Mặc dù chiếc ghe sông Dinh đã chuyển tải rất nặng, rất đầy nhưng tôi không sợ chìm, cứ viết và cứ cập nhật, cứ kéo vào, chèo chống để lội sang bờ. Bên cạnh ấy, chẳng biết có phải do duyên nợ thế nào, tôi được các thi sĩ Ninh Hòa gởi tặng các tập thơ: Lời ru gửi gió (Tường Hoài - xuất bản 8/2003), Sông tạnh (Điềm Ca – xuất bản 3/2001), Mưa nguồn, trầm tích, chim và rêu (Điềm Ca, Hồ Tịnh Vinh Điềm, TP Hoàng Điềm cùng in chung – xuất bản 8/2003) và mới nhất cũng là tập thơ tôi mong đợi - Lời ru sông Dinh (nhiều tác giả - xuất bản 12/2003) thì tôi mới biết sợ và cảnh báo rằng con thuyền mình đang đi sắp gặp giông bão.

Chỉ cần nghe tựa các tập thơ đã thấy chới với. Tính đến cuối năm 2003 tôi đã có trong tay hơn 70 bài thơ, văn, biên khảo nói về sông Dinh, một số lượng đáng nể! Chưa chắc gì những con sông lớn khác trên đất nước Việt Nam có số bài thơ, văn nhắc đến nhiều như vậy. Rất may tôi chỉ chọn chủ đề hạn chế là viết về sông Dinh, chứ tham lam viết rộng hơn về vùng đất Ninh Hòa thì rõ là xem trời bằng vung và chắc sẽ sớm toi mạng vì quá gắng sức hoặc bội thực.!
Vì lẽ gì người Ninh Hòa lại có thiên hướng về văn chương như thế thì đó là điều cần suy ngẫm và tìm hiểu. Người xưa có nói - địa linh sinh nhân kiệt, hoặc nói một kiểu nôm na khác - nơi nào có núi cao, sông sâu thì sinh người tài giỏi. Với quan niệm đó, nếu đúng thì xứ Ninh Hòa đã và sẽ không có nhân vật xuất chúng, nổi tiếng nào ghi trong lịch sử văn học nghệ thuật hoặc lịch sử dựng nước, giữ nước như một số tỉnh bắc trung bộ hoặc miền bắc nước ta. Vì Ninh Hòa không có sông sâu, núi cao.

Sông Dinh không sâu thì dễ biết, độ sâu trung bình của sông Dinh không quá 2 thước, nhưng núi Ninh Hòa không cao thì ta phải so sánh. Chẳng cần phải so sánh với những ngọn núi ở đâu xa, ta chỉ thử lấy 3 ngọn cao nhất của các địa phương chung quanh Ninh Hòa sẽ thấy núi của Ninh Hòa xếp vào hạng thế nào: Vạn Ninh có hòn Chảo (1564m), hòn Chát (1519m), hòn Đại Đa Đa (1709m). Diên Khánh có hòn Giao (2010m), hòn Gia Lo (1812m), hòn Ka Doung (1783m). Cam Ranh có MaRai (2356m), Bakoum (1403m), Ta Lô (1304m). Và Ninh Hòa có hòn Bà ( 1361m), hòn Long (1339m), hòn Giong hay Dung ( 1290m). Như vậy núi Ninh Hòa về độ cao được xếp ở cuối bảng, nên lại không lạc quan lắm cho tiền đồ, tương lai con cháu chúng ta.?!

Thế nhưng như anh Hồ Văn Thinh có nói và phân tích kỹ những đặc điểm địa lý Ninh Hòa trong ninh-hoa.com và kết luận rằng: ”Tất cả những điều nói trên có lẽ đã đủ để chúng ta tin rằng Ninh Hòa là một địa linh.” Thôi thì cứ nói như kiểu Hình Phước Liên là “bình thường, bình thường thôi...” chứ mãi tìm cách chứng minh cho Ninh Hòa là xứ sở địa linh sẽ sản sinh ra những anh hùng hào kiệt hoặc những nhân tài xuất chúng thì quá khứ đã mỏi mắt, còn tương lai thì mờ mịt lắm ?!

Thế thì địa linh của Ninh Hòa ảnh hưởng tới người Ninh Hòa ở lĩnh vực nào?. Chắc chắn phải có cơ sở để dẫn dắt ta vào hệ luận đó. Rõ ràng là môi trường khí hậu, vị trí địa lý, địa chất..v.v. và nhiều yếu tố thiên nhiên khác đã tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến sinh hoạt, tâm tư, tình cảm của con người sống trong môi trường đó. Có những tác động thấy rõ ảnh hưởng, nhưng cũng có những tác động sâu xa, nhẹ nhàng và trừu tượng không phải ai cũng có thể hiểu và lý giải được. Tôi thấy rằng: - Ninh Hòa là vùng đất có nhiều núi xanh bao bọc chung quanh và chính giữa là đồng bằng, trong đó tâm điểm của đồng bằng là nơi hội tụ của ba nguồn sông Dinh. Từ đó nguồn nước chi phối và ảnh hưởng rất đều khắp, nó như quả tim của Ninh Hòa.

Hầu hết những vùng có đồng ruộng và cuộc sống trù phú của đồng bằng Ninh Hòa đều có các nhánh sông Dinh chảy qua: - Đầu nguồn nhánh Đá Bàn thì có Ninh Trung , Ninh Đông. Nhánh kế thì có Ninh Thượng, Ninh Thân, Ninh Phụng. Nhánh sông Cái thì có Ninh Sim, Ninh Xuân, Ninh Bình và khi hợp thành sông Dinh thì chảy qua Ninh Hiệp, Ninh Đa, Ninh Giang, Ninh Phú. Nhờ có hệ thống thủy lợi thì nước sông Dinh đã vươn xa hơn như Ninh Quang, Ninh Lộc, Ninh Hà, Ninh Hưng. Như vậy nước sông Dinh mang phù sa đến hầu hết các thôn làng Ninh Hòa, đã nuôi sống ruộng vườn, làm màu mỡ đất đai, tạo sự no ấm cho người dân. Mặc dù đồng bằng Ninh Hòa không rộng lớn nhưng sản lượng thóc lúa, hoa màu vẫn đủ để Ninh Hòa tự túc, kể cả cung cấp cho một số vùng phi nông nghiệp như Ninh Diêm, Ninh Thủy, Ninh Hải…v.v.

Nói một cách khác, hầu như mọi người dân Ninh Hòa được sinh sống, nuôi dưỡng, phát triển bằng hạt gạo lấy từ nước và phù sa của sông Dinh. Nhưng điều đáng nói và liên quan đến nội dung của bài viết là dòng nước sông Dinh đã gợi cảm, đã thấm sâu, đã vun bồi cái tâm thức của người Ninh Hòa tạo thành những chất trữ tình, bởi sự ngọt ngào, hiền lành, êm thơ của dòng nước, của đôi bờ rợp bóng, của bến sông dạt dào, của xóm làng yên vui no ấm, bên cạnh núi xanh chập chùng là mây trời lãng đãng, là gió mát trăng thanh, là mưa dầm gió bấc,.. cùng nhiều thứ khác kết tinh lại. Sông Dinh nói riêng và sông ở miền trung nói chung có nhiều đặc điểm khác với sông ngòi ở miền nam. Mặc dù sông ở miền đồng bằng Cửu Long rộng, sâu, nhiều và chằng chịt nhưng lại không giàu tính “thơ”. Sông nước không có núi non chẳng khác chi con mắt thiếu đi chân mày hoặc lông mi, trông rất trơ trọi .Vì phương tiện giao thông chủ yếu bằng đường sông nên ghe, tàu, và nhiều loại sinh hoạt khác rất nhộn nhịp, dòng sông không bao giờ êm đềm, lắng dịu. Tiếng máy ghe tàu, xuồng dọc, đò ngang, sống vỗ ồn ào xôn xao sông nước, tiếng người í ới bán buôn, vó lưới, giăng câu, các dụng cụ bắt cá lô nhô bến bờ, thậm chí một số vùng có nhà cầu vệ sinh rải rác ven sông, đứng ngồi thoải mái, nước sông không khi nào trong xanh và thường có mùi sình vì con nước ảnh hưởng thủy triều khi ròng, khi lớn. Như vậy làm sao mà nên thơ được.!!

Sự khác biệt đó phải chăng là địa linh của Ninh Hòa, đã sinh ra những người giàu tưởng tượng, dễ xúc động, nhạy cảm và lãng mạn, thích vần điệu, yêu thơ văn. Có phải mọi thứ đó bắt nguồn từ sông Dinh.? Những đặc điểm trên cũng có thể có ở nhiều địa phương khác của Việt Nam nhưng Ninh Hòa vượt trội hơn ở yếu tố nào đó. Tuy không sắc xảo, ồn ào để nổi đình, nổi đám, để thành danh nhân nhưng người Ninh Hòa lại rất tình và điệu nghệ. Nếu Ninh Hòa thực sự có một bản sắc văn hóa riêng thì tôi xin được gọi nó là “văn hóa sông Dinh”.
Người Ninh Hòa không ai là không biết sông Dinh, nhưng biết tường tận về sông Dinh không phải ai cũng dám khẳng định. Khi “địa lý sông Dinh” của tôi xuất hiện trên ninh-hoa.com thì có ngay ý kiến của anh Vinh Hồ rằng -“ Sông Lốt là đoạn đầu nguồn của sông Dinh, có dòng nước trong quanh năm, nên bảo rằng sông Lốt còn gọi là sông Đục là không đúng...” tôi không biết trả lời sao.! mặc dù điều này được in thành sách đã lâu.

Khi tôi viết “ vì sông chảy qua trước dinh quan trấn thủ Bình Khang nên người dân gọi là sông Dinh..” thì sau đó tôi tự hỏi - “vậy dinh trấn thủ Bình Khang nằm chổ nào?” tôi lại chào thua!. Chịu khó suy luận cũng chỉ suy được rằng – dinh trấn thủ nằm trên giao lộ của “con đường cái quan” thời xưa ấy, con đường mà cha ông ta đi từ bắc vào nam mở cõi, với dòng sông. Như vậy dinh trấn thủ lẩn quẩn chung quanh cầu Dinh trong phạm vi một bán kính nào đó??!..nằm ở góc rạp Vĩnh Hiệp chăng? Hay vực đất đối diện. Nằm ở chùa Hội Quán hoặc chùa Triều Châu.? hoặc xa hơn nữa là nằm ở chợ Dinh.??! Và cũng chỉ tự nghi vấn vậy thôi. Sau đó tình cờ đọc bài của anh Hồ Văn Thinh lại rất khẳng định trong sử lược Ninh Hòa rằng “dinh Bình Khang nằm bên tả ngạn sông Dinh”. Nghe gợi ý như vậy, đầu tôi sáng lên ngay, nó mở cho tôi một hướng suy luận tích cực - Vì trên đường đi chinh phục ấy, đội quân của thái thú Hùng Lộc do Nguyễn Phúc Tần đề cử dư hiểu tính chiến lược của con sông nên lấy làm phòng tuyến hoặc ranh giới và căn cứ đồn trú chắc chắn phải nằm bên này sông, gần hậu phương miền bắc, để khi rút binh hoặc được chi viện sẽ dễ dàng hơn nên dinh nằm bên tả ngạn là có cơ sở để tin tưởng.

Nếu phải quyết định chọn chính xác nơi nào thì tôi chọn dãi đất góc phần tư từ rạp Vĩnh Hiệp qua phòng văn hoá (chi thông tin cũ), ngược về phía đường Sắt Ninh Đông là nơi đặt dinh, thậm chí trại quân và các bộ máy cai trị khác còn chiếm cứ một vùng kéo dài hơn nữa vì khu vực ấy phần lớn hiện tại là đất công như bệnh viện Ninh Hòa, trường tiểu học Bình Hòa, chùa Hải Nam, trường Pháp Việt (mặc dù trước đó hơn 200 năm, nhưng tính kế thừa về sử dụng đất công vẫn có, tuy bất thành văn nhưng đất công thường chẳng ai dám đụng tới). Vì nơi đó thế đất cao, rộng và bằng phẳng, hướng cửa, mặt tiền của dinh Thái Khang và các công trình phụ trợ khác sẽ được quay mặt về hai hướng tốt với thời tiết, khí hậu của phương nam là đông và nam. Và tốt về quân sự vì hướng đông là con đường và nam là mặt sông, sẽ có tầm quan sát tốt nhất và dễ kiểm soát. Còn một yếu tố nữa cũng rất có cơ sở, cho ta xác định thêm tính đúng đắn của suy đoán trên là - con đường Trần Quí Cáp - trục lộ xương sống qua thị trấn Ninh Hòa tương đối thẳng nhưng không hiểu vì sao - từ chợ Ninh Hòa qua cầu Dinh vừa xuống dốc phải quẹo phải một góc khá lớn rồi mới tiếp tục đi thẳng ,có phải chăng là vì dinh trấn thủ án ngữ bên cạnh trái nên có một qui định (lệnh) của dinh trấn hoặc nể sợ khu vực dinh nên người dân khi qua lại trước dinh phải né xa, tạo một hướng đi khác như thế. Phải có một lý do mạnh mẽ nào đó mới bẻ lệch nổi con đường cái quan như vậy?!. Qua đó chúng ta thấy rằng - lịch sử hình thành sông Dinh nói riêng và vùng đất Ninh Hòa nói chung vẫn còn có nhiều bí ẩn.

Việc phân tích, mổ xẻ sự kiện lịch sử trên nhằm lý giải chữ “Dinh” mà người dân Ninh Hòa qua bao đời, đã được nghe từ khi mới lọt lòng cho đến lúc lìa đời mà không có một cơ hội thắc mắc nào. Như vậy những yếu tố của sông Dinh như các tên gọi, sự biến đổi dòng chảy, đổi thay của các lưu vực, các chuyển biến nhân sinh chắc chắn đã không bất động qua thời gian. Rất tiếc các bậc tiền nhân của Ninh Hòa ta đã không có điều kiện để ghi nhớ, để lưu truyền cho đời sau cặn kẻ mà chúng ta chi biết một vài điểm chính yếu và khái quát qua sử lược Việt Nam. Cũng may chữ “Dinh” có một tính gợi hình và hàm ý rất cao để chúng ta còn dựa vào đó để truy nguyên, mà tìm ra lý lẽ như trên.
 

(Còn tiếp)



Dương Tấn  Long
 

home