ấy bữa gần đây Arizona ta lạnh quá. Lạnh thở ra khói, lạnh buốt da
đầu! Mùa Đông mà.
Chúng ta chớ có coi thường Mùa Đông. Tử Thần Mùa Đông hắn hại ta nhiều
cách: mưa lũ, băo tuyết gây tai nạn ở nhà, trên đường, làm mất điện, v.v.,
và c̣n dùng ngay cái băng giá của hắn khiến ta khốn quẩn. Hai tuần trước,
ở miền Trung Hoa Kỳ, 32 người đă mất mạng v́ băo tuyết.
A-Khí lạnh giết người
Ở Mỹ, Trung tâm Kiểm soát và Pḥng ngừa Bệnh tật (Centers for Disease
Control and Prevention) cho biết hàng năm, Tử Thần Mùa Đông bắt đi hơn 700
người.
Một nhân viên của cơ quan này nói, trong khoảng thời gian 1979-1995,
12.368 người sống tại Mỹ đă qua đời v́ khí lạnh, khi nhiệt độ của cơ thể
xuống thấp hơn mức có thể chịu đựng (hypothermia). Tức cứ 1 triệu người,
có 3 người Tử Thần Mùa Đông đến viếng và đem đi.
B́nh thường, nhiệt độ cơ thể ta (thân nhiệt) 98.6 độ F. Khi tiếp xúc với
môi trường lạnh bên ngoài, cơ thể ta chống lại khí lạnh bằng nhiều cách,
tạo thêm nhiệt để duy tŕ thân nhiệt. Nhưng nếu lạnh quá sức chịu đựng,
nhất là trong môi trường ẩm ướt như lúc trời mưa băo, các cơ chế chống
lạnh của cơ thể ta không c̣n hữu hiệu, thân nhiệt hạ thấp dần.
Khi thân nhiệt xuống đến 95 độ F (tức 35 độ C), nguy hiểm bắt đầu. Thân
nhiệt xuống thấp thế sẽ làm thay đổi chức năng của các màng tế bào, dịch
trong tế bào thoát ra ngoài, hoạt động của các diếu tố (enzymes) xáo trộn,
những chất điện giải trong người ta cũng mất đi sự cân bằng. Tế bào sẽ
chết v́ các tổn thương này, và cũng v́ hiện tượng nước đóng đá tại trong
và ngoài tế bào.
T́nh trạng thân nhiệt hạ thấp như vậy có thể gây do việc ta ở ngoài trời
lạnh lâu quá, nhất là nơi nhiều gió máy. Ngay cả việc tiếp xúc quá lâu với
nước hay chất kim loại (metal), những thứ dẫn truyền hơi lạnh, cũng khiến
cơ thể ta mau thất thoát nhiệt, thân nhiệt ta dễ hạ thấp. Trong nhà có
sưởi ấm áp, khô ráo, ta thường không có vấn đề, trừ khi rủi bị cúp điện
nên sưởi tắt.
Tuổi tác, một số bệnh tật và thuốc dùng khiến ta dễ thành mồi ngon cho Tử
Thần Mùa Đông. Người kém may mắn, không nhà không cửa (homeless) cũng vậy,
điều này chúng ta dễ hiểu.
Những thay đổi của cơ thể khi cao tuổi có thể làm chúng ta không cảm thấy
lạnh nhiều để lưu tâm đề pḥng. Các bệnh suy tuyến giáp trạng
(hypothyroidism), suy tuyến thượng thận (adrenal insufficiency), bệnh tâm
thần, các bệnh nhiễm trùng, t́nh trạng suy dinh dưỡng, đường xuống thấp
trong máu khiến ta đầu hàng khí lạnh dễ dàng. Một số thuốc
dùng (beta-blockers, clonidine, meperidine, neuroleptics, general
anaesthetic agents, ...) có thể cản trở các cơ chế giúp cơ thể ta đối phó
với môi trường lạnh chung quanh. Rượu cũng thế.
B-Triệu chứng
Tùy thân nhiệt xuống thấp đến mức nào, triệu chứng sẽ nhẹ hay nặng.
1- NHIỆT ĐỘ (90-95 độ F)
Khi thân nhiệt xuống thấp từ 90 đến 95 độ F (mild hypothermia), chúng ta
run, tim ta đập nhanh, đồng thời hơi thở cũng dồn dập, chân đi không vững,
nói năng không c̣n lưu loát, và trí óc bắt đầu mất sáng suốt.
2- NHIỆT ĐỘ (82-90 độ F)
Khi thân nhiệt xuống thấp hơn, từ 82 đến 90 độ F (moderate hypothermia),
lúc đó mạch sẽ chậm đi, tim bơm máu không c̣n hữu hiệu, máu đến thận kém
đi, hơi thở chậm, óc càng thêm mất sáng suốt, các phản xạ giảm đi, và ta
không c̣n run để tạo nhiệt được nữa. Tim có thể bắt đầu thất nhịp.
3- NHIỆT ĐỘ (dưới 82 độ F)
Khi thân nhiệt xuống dưới 82 độ F (severe hypothermia), tim đập càng chậm,
phổi sẽ ứ nước, áp huyết hạ, tiểu ít, các phản xạ mất hẳn, óc đi vào hôn
mê, tim thất nhịp và rồi ngừng đập.
4- KHÍ LẠNH CẮN (FROSBITE)
Ngoài ra, khí lạnh cũng dễ gây hiện tượng tổn thương tại chỗ gọi là “khí
lạnh cắn” (frosbite). Khí lạnh làm các mạch máu ngoại biên co thắt
(vasocontriction), lượng máu đến nuôi các vùng ngoại biên như tai, mũi,
má, ngón tay hoặc ngón chân ít đi. Càng lạnh, các mạch máu ngoại biên co
thắt càng nhiều. Đến một lúc, tai, mũi, má, ngón tay hoặc ngón chân, không
có đủ máu nuôi nên chết. Vùng bị frostbite đầu tiên tái, bóng như sáp
(waxy), song không đau hay khó chịu mấy. Sau đó, những hiện tượng giống
như bị bỏng lửa xảy ra: da đỏ, sưng lên, nổi những bọng nước. Nặng hơn, da
chết dần, thâm đen, rồi các bắp thịt, gân (tendons), xương và thần kinh
phía dưới da cũng tổn thương, chết theo. Thăm khám một người thân nhiệt
xuống thấp v́ khí lạnh, chúng ta nên khám kỹ, t́m cả những vùng dễ bị khí
lạnh cắn.
Các vị cao niên có khi không than là cảm thấy lạnh, dù họ đang trong t́nh
trạng nguy hiểm. Các cụ cũng có thể không run v́ lạnh. Nên nếu có các cụ
trong nhà, bạn để ư các dấu chứng báo động sau ở các cụ:
Cụ có vẻ mất sáng suốt hoặc buồn ngủ bất thường
Cụ nói chậm hẳn đi, không rơ tiếng, hoặc hơi thở cụ nông
Mạch cụ yếu, áp huyết xuống thấp
Thấy cụ có vẻ thay đổi cách hành xử hoặc dáng vẻ trong thời tiết lạnh
Cụ phản ứng chậm chạp hoặc có vẻ như khó điều khiển các cử động của cơ thể
Cụ than cứng tay hoặc chân (stiffness of arms or legs)
Thấy những dấu chứng báo động trên, bạn thử lấy nhiệt độ của cụ xem sao.
(Nhà lúc nào cũng nên có cây lấy nhiệt độ.) Nếu thấy nhiệt độ của cụ dưới
96 độ F, bạn gọi 911. Sự chữa trị các trường hợp thân nhiệt xuống thấp v́
lạnh thường phải trong môi trường bệnh viện, với sự theo dơi thường xuyên.
Trong lúc chờ xe cứu thương đến, bạn giữ cụ ấm và khô, dùng mền, khăn,
hoặc áo khoác đắp lên cụ. Nhiệt từ chính cơ thể bạn cũng tốt, bạn có thể
nằm gần cụ cho cụ thêm ấm. Tránh đừng chà xát tay, chân cụ, v́ da các cụ
có tuổi rất nhạy cảm và dễ tổn thương.
C- Chống khí lạnh
Như vậy, để tránh nguy hiểm do khí lạnh, vui hưởng lễ lạc mùa Đông, và c̣n
có dịp nh́n thấy cỏ cây thay áo mới trong mùa Xuân tươi mát, ta cẩn thận:
1- Trong nhà cần có sưởi, chúng ta chẳng nên tiếc tiền sưởi, ngày
ra vào co ro, đêm khó ngủ, có khi c̣n nguy hiểm. Các vị cao niên nên để
sưởi ít nhất cũng khoảng 68-70 độ F. Mền điện cũng là cách tốt giúp ta ấm
áp ban đêm trong giường. Lỡ nhà có mất điện, không dùng sưởi được, nên thu
xếp đến ở với ai có sưởi.
2- Mỗi lần nảy ư định đi đâu ra khỏi nhà lâu, mở radio, truyền
h́nh, hoặc đọc báo xem tin thời tiết. Song đừng đặt hết ḷng tin vào họ,
những người giữ việc tiên đoán thời tiết, nên bi thảm hóa t́nh thế thêm
một chút, v́ nào ai biết rơ ư Trời, trời có thể bất ngờ trở lạnh hơn họ
tiên đoán, có khi c̣n mưa nữa đấy.
3- Ăn mặc ấm áp. Nên mặc quần áo chống lạnh có nhiều lớp (layered,
insulated clothing), ít bị ẩm (bằng polypropylene hay len), và lót một lớp
chống gió bên ngoài (windproof outer layer). Nếu không có loại quần áo đặc
biệt này, ta mặc nhiều lớp quần áo rộng răi, các lớp quần áo giúp giữ
không khí ấm áp giữa chúng. Luôn nhớ mang theo đồ đi mưa, pḥng khi trời
trở, mưa bất ngờ. Nếu có thể thu xếp, nên tránh ra ngoài khi trời đang
giông băo.
4- Giữ quần áo cho khô. Quần áo ướt mất khả năng giữ nhiệt của
chúng, và cùng với gió, chúng khiến ta mau bị lạnh, run. Đi đâu về lỡ gặp
mưa, ta thay ngay quần áo khô, ấm.
5- Đội mũ hay quàng đầu cho ấm. (Bạn có biết, đến 30-50% thân nhiệt
của ta bị mất qua da đầu.) Cẩn thận mang thêm cả găng.
6- Tránh đừng hăng, vận động quá đáng, chảy mồ hôi nhiều. Khi ta
chảy mồ hôi, mồ hôi bốc hơi và làm cơ thể mất bớt nhiệt.
7- T́m chỗ trú nếu thấy lạnh, hay tự làm một chỗ trú để tránh khí
lạnh (trường hợp ở trong rừng, ...). Nếu cần, nên đốt lửa lên để sưởi ấm.
8- Ăn và uống nhiều hơn trong mùa lạnh. Mang theo thức ăn chứa
nhiều năng lượng (như những thỏi kẹo candy bars, trail mix), khi ra ngoài
vào những lúc mà thời tiết có vẻ bất thường, ta không biết rơ ḷng Trời.
Nhưng nhớ tránh dùng rượu, nhất là lúc trước khi đi ngủ. Rượu cho ta cảm
giác ấm hơn thực đấy, song nó làm nở những mạch máu gần ngay dưới da,
khiến nhiệt trong người ta thất thoát qua những mạch máu này nhanh và
nhiều hơn.
9- Ở những tiểu bang tuyết giá, ta cũng nhớ sửa soạn xe cộ, và hết
sức cẩn thận khi lái trên những con đường tuyết đă đóng thành đá để tránh
tai nạn. Có cái điện thoại di động trong người pḥng khi hữu sự, xe chết
máy, gặp tai nạn, lao xuống hố, v.v., là một bảo đảm rất tốt.
10- Đi ngoài đường trơn trượt, nên mang giầy loại tốt, có đế cao su
bám đường giúp đỡ té ngă. Vồ ếch, té ngă chỏng gọng dễ găy xương. Các vị
có tuổi khi ngă dễ găy xương hông (hip fracture), có thể đưa đến tử vong.
Lạnh thật, lạnh thật! Cũng có điều an ủi, ở Arizona ta không tuyết,
nên mùa này nhiều lễ lạc, họp hành, gặp mặt, cũng vui; cứ co ro trong nhà
không dịp gặp gỡ ai, có mà chết! Vài ngày nữa sang tháng Giêng, ngày bắt
đầu dài ra lại, sáng sủa hơn, nghĩ đến đó ta thấy mùa Đông Arizona không
đến nỗi nào.