Đặc San Xuân

Đúng như giới nghiên cúu Truyện Kiều đã viết: thơ Việt Âm Nguyễn Du đa số là thơ buồn. Những nhà nghiên cứu lớp đầu vào khoảng thập niên 20 thế kỷ XX, như

Bùi Kỷ, Trần Trọng Kim [1] chủ trương nguyên do mối buồn của Nguyên Du là bởi lòng ông còn tưởng nhớ nhà Lê. Tới cuối thập niên thứ 8 thế kỷ XX, Đào Duy Anh [2], cũng giữ nguyên một lập luận ấy. Trưóc đó khoảng vài chục năm có Hoài Thanh, Trương Chính, rồi tới lớp gần đây, vào những năm cuối thế kỷ XX, nhóm Mai Quốc Liên, bác bỏ lập luận này, nhưng không có ai đề ra được một lập luận khác đầy đủ khả năng thuyết phục.

Đi tìm một ý nghĩa giải thích nỗi buồn của Nguyễn Du là chủ đích của những trang kế tiếp.

Để đạt tới mục đích đó, người đọc thơ Nguyễn Du trở lại quan điểm của Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim: “Thơ Nguyễn Du mang đậm nét buồn.”

Chữ buồn này, như đã bàn trong phần Mở Lời, không những là chủ đề của ba tác phẩm chính của văn học cổ điển Việt Nam: Cung Oán Ngâm Khúc, Chinh Phụ Ngâm và Đoạn Trường Tân Thanh mà còn là chủ đề của những bài ca dao trong dân gian, than van nỗi khổ phải đi lính xa nhà, cũng như mối nhớ thương của những lứa đôi trắc trở tình yêu.

Chữ buồn này hiểu là chữ mélancolie trong tiếng Pháp, người đọc sẽ gặp Georges Minois, tác giả cuốn Histoire du Mal de Vivre, de la mélancolie à la dépression [3], và thấy là chữ buồn của Nguyễn Du là nỗi buồn của con người, đặc biệt là con người nghệ sĩ, trải dài từ thượng cổ tới ngày nay, của khắp mọi sắc dân.

Trong địa hạt văn học nghệ thuật, nỗi buồn của con người giữ một vai trò quan trọng. Nhà hiền triết Hy Lạp Aristote (445-386 tcn) đã nói[4]:

Sau Aristote cả hai ngàn năm, Robert Burton (1577-1640) là một một mục sư kiêm văn sĩ, người Anh Quốc, đã được giới nghiên cứu coi là tiêu biểu cho những văn nhân mang nặng nỗi buồn. Ông có một nếp sống trầm lặng đơn độc, sống bằng một lợi tức đạm bạc. Nhưng ông lấy làm mãn nguyện và nói: “Tôi chẳng giầu mà cũng chẳng nghèo, tôi chẳng có gì nhiều trong tay, mà cũng chẳng uớc ao gì khác. Tất cả sở hữu của tôi là một chồng sách nát. Thú đọc sách là một nét điển hình của ngưòi mang nặng mối đa sầu. Robert Burton tự xét mình rất khe khắt, ông nghi ngờ chính cái hiểu biết của ông, ông nói: “Tu ne peux pas avoir une pire idée de moi que celle que j’ai de moi-même[6] . Càng buồn ông càng dấn thân vào việc sáng tác. Cuốn sách ông hoàn tất có trên dưói hai ngàn trang. Nội dung cuốn sách bàn tới nhiều trạng thái của nỗi buồn của con người. Ông mô tả đặc điểm của con người giẩu sầu cảm [7]: “cùng cục đam mê, [...] luôn luôn lo lắng, đa nghi, thận trọng, có lúc rất hào phóng nhưng nhiều khi rất dè xẻn, thường thường bất mãn ngay với chính mình và với người chung quanh hay với cả những truyện không liên quan tới bản thân, [...] nói ít, chẳng bao giờ khen ai và cũng không thích người khác khen mình; dường như thường xuyên chìm đắm trong vòng suy tư [...] ưa cưộc sống đơn độc, đi dạo một mình, nằm dài suy nghĩ suốt ngày, để trí tuởng tượng bay bổng khắp đó đây, và nhìn đời như xem một tấn tuồng trên sân khấu.”

Nội dung, cuốn Anatomie de la mélancolie của Robert Burton không chỉ bàn riêng về mối sầu cảm của con người, mà thật ra là bàn về thân phận con người với những gò bó chật hẹp, ty tiện và hoang tưởng, vắn tắt là bàn về nỗi khổ làm ngưòi, le mal de vivre.

Sang thế kỷ XVIII, Emmanuel Kant (1724-1804), triết gia ngưòi Đức từng được coi là triết gia lớn nhất trong thế kỷ đó, đã đề cao mối buồn của văn nhân mở đầu cho dòng văn học lãng mạn tại Âu Châu. Theo ông, mối sầu cảm này đã giúp cho các nhà thơ nhà văn cũng như các nghệ sĩ khác đạt tới mức tuyệt đỉnh của nghệ thuật. Người nghệ sĩ đặt tới tuyệt đỉnh, nhưng vẫn mang nặng nỗi buồn, chán sống, vì tiềm thức nhậy cảm sắc bén của họ không cho phép họ chấp nhận những lề thói nhỏ nhen giới hạn thân phận con người. Emmanuel Kant viết [8]:

Celui que ses émotions portent à la mélancolie n’est pas appelé mélancolique [...]. Cet être, en particulier, a un sentiment du sublime. Toutes les sensations du sublime possèdent pour lui une fascination plus grande que les charmes passagers du beau [...]. L’individu de disposition mélancolique se soucie peu de l’opinion des autres [...] C’est pourquoi il ne dépend que de son propre jugement [...], sa constance se transforme parfois en obstination [...] L’amitié est sublime [...] La vérité est sublime, et il hait le mensonge et la tromperie. [...] La soumission abjecte lui est intolérable; il aime, en revanche, inspirer l’air de la liberté dans sa noble poitrine. Toutes les chaines, depuis les chaines dorées du courtisan jusqu’aux lourdes chaines du galérien, lui sont odieuses. Il est, pour lui-même et pour les autres, un juge sévère; et il n’est pas rare qu’il éprouve une immense lassitude de lui-même et du monde.

Cũng trong thế kỷ thứ XVI và XVII, mối buồn của người nghệ sĩ biến thái thành nỗi khổ làm ngưòi. Người nghệ sĩ tự hỏi ý nghĩa của đời sống, một câu hỏi không bao giờ có giải đáp thỏa đáng. Câu hỏi này đưa con nguời tới chỗ đối mặt với cái chết.

“Il est bon d’établir quelques principes propres à diminuer notre attachement pour la vie, et par conséquent à nous faire regarder la mort avec indifférence”.

“Il n’y a qu’une vertue: la justice; qu’un devoir: de se rendre heureux; qu’un corollaire, de ne pas se surfaire la vie, et de ne pas craindre la mort.”

Cũng trong thế kỷ XVIII, chứng sầu cảm của văn nghệ sĩ trở thành một cái dịch tự sát, đổi cái khổ làm người lấy cái chết mà không một ai rõ chết rồi sẽ ra sao.

Đến giữa thế kỷ XX, Réné Le Senne [10] xuất bản cuốn Traité de la Caractérologie. Theo Le Senne, cả hai loại người, hoặc giầu sầu cảm hoặc dễ xúc động đều cùng nặng mang một mối buồn. Điển hình cho loại người dễ xúc động là những tên tuổi lừng lẫy trong văn học như Byron, Chateaubriand, Stendhal, Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, Musset, Poe, Dostroevski ... Với loại ngưòi này mối buồn thưòng chỉ thoảng qua, vì lẽ họ sẵn sàng tự tìm cách trút bỏ. Mối buồn của loại người giầu sầu cảm thuòng xâu đậm hơn, kéo dài suốt đời, ảnh hưỏng tới đời sống tinh thần, điển hình là Rousseau, Vigny, Kierkegaard, v.v...

Hình ảnh con người giầu sầu cảm theo Réné Le Senne tương đồng với hình ảnh con người sầu cảm theo Robert Burton. Con người giầu sầu cảm thường nhậy cảm với thay đổi thời tiết; đi tìm niềm yên tĩnh, thích suy tư; thường viết nhật ký sâu kín, journal intime, không chỉ dành riêng cho mình, mà còn ghi lại không nhũng chỉ là sự việc gợi lên mối suy tư của tác giả, mà cả những cảm nghĩ riêng của tác giả về những sự việc đó. Người giầu sầu cảm thường có khuynh hưóng tự trách mình; người đó không than thân trách phận cho riêng mình mà than thở cho thân phận con người. Bản tính nhút nhát, lánh đời, nên ngoài xã hội người giầu sầu cảm thưòng ít nói, nhưng đôi khi mở miệng thì tỏ ra rất đam mê, nói không ngừng. Thiếu thực tiễn, người giầu sầu cảm thường tìm cho mình một công việc làm ăn chắc chắn, không cần có lương cao bổng hậu, miễn đủ sống: thường thường là một cuộc sống công chức. Hình ảnh tiêu biểu cho loại người này là nhà thơ Stéphane Mallarmé (1842-1898), dầu không muốn dậy học, nhưng suốt đời làm nghề thầy giáo.

Bản tính thụ động, người giầu sầu cảm thưòng tránh đương đầu với mọi hoạt động đòi hỏi một chút cố gắng chủ động. Luôn luôn tìm cách ra khỏi nỗi nhàm chán, nhưng luôn luôn tụ đặt câu hỏi: ‘để làm gì?’ trước khi khởi đầu mọi hành động, khiến người giầu sầu cảm như sợ hãi tương lai, sợ hãi nỗi nhàm chán để chìm trong nhàm chán.

Người đọc thơ Nguyễn Du không khỏi thoáng thấy Nguyễn Du, qua ba tập thơ Việt Âm, có những nét tiêu biểu của ngưòi giầu sầu cảm mô tả trên đây, kể từ Aristote, qua Robert Burton, Emmanuel Kant, và Réné Le Senne.

Thế nên, trở lại với Nguyễn Du, qua ba tập thơ Việt Âm của ông, người đọc thấy đó là những trang nhật ký sâu kín, journal intime. Ông viết cho riêng ông, như để tự nhắc nhở nên sống ra sao để tìm thấy niềm an lạc trong cõi người ta này. Giới nghiên cứu về nỗi khổ của cuộc sống, mal de vivre [11], cho rằng, nhu cầu viết cho riêng mình, là triệu chứng của sự bất ổn, biểu thị nỗi buồn [...] và uớc vọng đi tìm niềm an lạc. Nhật ký sâu kín khác với tự truyện. Tự truyện thường là những câu truyện chủ quan bày tỏ ý kiến riêng của tác giả về một vấn đề cộng đồng, và tác giả thưòng khéo dùng bút thuật để nhắm đi tới một mục đích đã chọn sẵn, dầu đôi khi phải bóp méo sự thật. Nhật ký sâu kín đa số thành thực hơn tự truyện: tác giả thưòng rút tỉa kinh nghiệm hay ghi lại một quyết định, đứng trước một sự việc đã xẩy đến với ông ta.

Hơn nữa, người đọc ba cuốn thơ Việt Âm như đọc ba cuốn nhật ký sâu kín của tác giả còn thấy là Nguyễn Du, khác với số đông các tác tác giả viết về nỗi khổ làm người, bởi lẽ Nguyễn Du không chỉ dãi bày cái khổ làm người của riêng ông, mà người đọc dường như cảm thấy là ông còn ghi lại những kinh nghiệm sống, những kinh nghiệm sống đã giúp ông vượt ra ngoài cái khổ làm người, đạt được một cuộc sống thân tâm an lạc.

Nhưng ba cuốn thơ Việt Âm của Nguyễn Du không phải là ba cuốn sách chở Đạo. Ba cuốn thơ đó chỉ là ba cuốn nhật ký sâu kín ghi lại phản ứng của Nguyễn Du suốt hai chục năm đối mặt với nỗi khổ làm ngưòi. Phản ứng đó là phản ứng của một con ngưòi sầu cảm thấm nhuần tư tường Tam Giáo Đồng Tôn, trên đường đi tìm kiếm và đã đạt được niềm an lạc, ataraxie, cho thân và tâm, đối mặt với nỗi khổ làm người.

Giải pháp của Nguyễn Du, đi tìm an lạc cho thân tâm là tương nhượng và thỏa hiệp, trước tiên, với chính ông như một nhà nho uyên thâm, đồng thời thoả hiệp được với một nếp sống của một người hiểu biết sâu rộng về Phật pháp cũng như kinh sách Lão Trang .

Tìm ra những thành quả mà Nguyễn Du đã đạt được trên đường tiến tới an lạc thân tâm mà ông ghi lại trong ba cuốn thơ Việt Âm là chủ đề của nhưng đoạn sau.

Khởi đầu là niên biểu vắn tắt của Nguyễn Du. Giới nghiên cứu cho biết Nguyễn Du ra đời trong một gia đình đại quý tộc, tại phường Bích Câu, Thăng Long. Năm ông mười tuổi thì cha ông, Nguyễn Nghiễm mất, Chúa Trịnh phong tưóc Huân Dụ Đô Hiến ĐạiVương, thượng đẳng Phúc Thần. Năm ông mười ba tuổi thì mẹ ông qua đời, ông sống trong sự đùm bục của ông anh cả khác mẹ, Nguyễn Khản, lúc dó đã làm thượng thư bộ lại trong phủ chúa Trịnh . Ông đi thi hương năm mười tám tuổi, đậu tú tài, và lấy vợ là con gái của Đoàn Nguyên Thục. Tập ấm làm Chánh Thủ Hiệu Hiệu Quân Hùng Hậu, một chức quan võ ở vùng trung nguyên Bắc Bộ.

Năm ông hai mươi mốt tuổi, Nguyễn Huệ ra Bắc diệt chúa Trịnh, Nguyễn Khản mất ở Thăng Long. Ba năm sau Nguyễn Huệ phá quân Thanh. Nguyễn Du tản cư về Quỳnh Côi, quê vợ, sống nhờ Đoàn Nguyên Tuấn, anh vợ ông, lúc đó làm thị lang bộ lại cho nhà Tây Sơn, suốt sáu năm.

Năm ông hai mươi sáu tuổi, anh ông là Nguyễn Quýnh dấy quân chống nhà Tây Sơn, bị bắt và bị giết. Quân Tây Sơn triệt hạ dinh cơ họ Nguyễn Tiên Điền.

Năm ba mươi mốt tuổi, ông toan vào Gia Định, theo nhà Nguyễn, viêc không thành, ông bị bắt nhưng chỉ bị giam ba tháng rồi tha.

Sáu năm sau, vua Gia Long diệt Tây Sơn, Nguyễn Du ra làm quan với nhà Nguyễn. Năm ba mươi chín tuổi ông được cử đi tiếp sứ nhà Thanh sang phong vương cho vua Gia Long. Cùng năm đó ông xin từ quan. Triều dình thăng chức cho ông và đổi ông vào kinh đô Phú Xuân. Năm ông bốn mươi ba tuổi lại xin về hưu lần thứ hai, triều đình lại thăng quan cho ông và bổ làm Cai Bạ tỉnh Quảng Bình. Bốn năm sau ông lại được thăng Cần Chánh Điện Học Sĩ và cử làm chánh sứ sang triều đình nhà Thanh. Năm sau ông đi sứ về, thăng Hữu Tham Tri bộ lễ. Ông hoàn tất Bắc Hành Tạp Lục và Đoạn Trường Tân Thanh.

Dọc theo thời gian cuộc sống của tác giả, Thanh Hiên Thi Tập ghi lại cho người đọc thấy những kinh nghiệm sống của Nguyễn Du trong những năm tháng lưu lạc tản cư cùng những ngày tháng đầu tiên ông ra làm quan với triều Nguyễn. Tập thứ hai, Nam Trung Tạp Ngâm ghi lại kinh nghiệm sống của ông trong những năm tháng ông làm quan tại kinh thành Huế, và tại tỉnh Quảng Bình. Tập thứ ba ghi lại những cảm nghĩ của ông trong chuyến ông đi sứ sang triều đình nhà Thanh.

Thanh Hiên Thi Tập gồm nhưng bài thơ Nguyễn Du làm khi ở tuổi ba mươi. Theo sách Luận Ngữ [12] đó là tuổi:

chữ lập ở trong câu trên đây, theo những nhà chú giải Luận Ngữ là giữ đưọc đạo lý, tự lập về đạo đức. Trong thực tế tuổi ba mươi là tuổi lập công danh sự nghiệp.

Riêng Nguyễn Du, như ông khắt khe tự phê phán trong bài Tự Thán II:

Văn ông mới trúng tam trường, võ ông tập ấm với chức Chánh Thủ Hiệu Hiệu Quân Hùng Hậu của ông cha nuôi ở vùng Thái Nguyên, quả thật là cả hai đường đều chưa thành, và sinh kế bức bách trong cảnh tản cư, ở đậu bên quê vợ.

Nhưng tới trang cuối, người đọc cảm thấy Nguyễn Du vững chắc vào tuổi:

Không còn điều gì nghi ngờ, qua thơ Việt Âm của Nguyễn Du là ông không còn gì nghi hoặc về con đường ông đã chọn để sống suốt đời ông. Ông đã chọn con đường ra làm quan với Triều Nguyễn, như ông ghi lại trong Nam Trung Tạp Ngâm, và ông ra làm quan với phong cách của riêng ông.

Biết được mệnh trời, theo các nhà bình giải sách Luận Ngữ, là không còn cần tới sự “chẳng nghi ngờ” nữa. Đó là những bài thơ Nguyên Du ghi trong Bắc Hành Tạp Ngâm. Đó chính là những bài thơ của những ngưòi đã khéo sống để khéo chọn cái chết cho mình.

Suốt ngoài hai chục năm đó, Nguyễn Du đã đi tìm và đã đạt được an lạc cho thân tâm, và ông cũng đã an lạc ra khỏi cõi ngưòi ta. Đó là những gì Nguyễn Du ghi lại trong ba tập thơ Việt Âm, để lại cho hậu thế.

Việc làm này đòi hỏi ở Nguyễn Du một hành động can đảm vượt ra ngoài sách Luận Ngữ [13]:

“kẻ sĩ mà nghĩ đến việc ở cho thanh nhàn, chưa đủ làm kẻ sĩ vậy.”

Lời Khổng tử dậy trên đây ứng dụng cho những ngưòi tự nhận thiên chức làm kẻ sĩ, sống chết vì hai chữ kẻ sĩ, theo đúng ý Khổng Tử: [14]

Nguyễn Du không thuộc loại người này. Ông suốt đời tương nhượng và thỏa hiệp với nếp sống Khổng Giáo để tìm an lạc cho thân tâm. Ông ghi lại những kinh nghiệm sống này trong ba tập thơ Việt Âm. Tìm hiểu những kinh nghiệm nói trên của Nguyễn Du là chủ đích của những trang sau.

Thanh Hiên Thi Tập mở đầu bằng bài Quỳnh Hải Nguyên Tiêu. Bài này dường như lời tựa của tập thơ. Nguyễn Du ngắm trăng rằm tháng giêng, không có rượu trong tay như Lý Bạch, nhưng vui cùng trăng tròn như gặp lại ngưòi quen biết từ ba chục năm qua, trong cảnh anh em ông ly tán vì loạn lạc, bạn bè tri kỷ không có một ai ở gần, tóc trên đầu ông đã bạc, và năm tháng vội vã trôi qua. Bài thơ không chỉ ghi lại nỗi buồn của Nguyễn Du, mà còn cho ngưòi đọc thấy nỗi cô độc của tác giả cùng lòng yêu thiên nhiên của ông. Nỗi buồn của Nguyễn Du là nỗi buồn của một con người nghệ sĩ, thấy được cái đẹp, mặc dầu đang ở trong cảnh khó khăn của cuộc sống. Đúng như lòi Julia Kristeva [15]:

[...] la mélancholie, équilibrée par le génie, est coextensive à l’inquiétude de l’homme dans l’Être.

Thế thì, phải chăng nỗi buồn của Nguyễn Du là nỗi buồn cho thân phận con người, nhất là con người trong giới sáng tác thơ văn, nhiều tư duy, như nhận xét của Aristote[16]:

Tous les hommes qui furent exceptionnels en philosophie, en politique, en poésie ou dans les arts etaient [...] manifestement mélancoliques

Hai bài Tự Thán I, là lời ông tự giới thiệu trong hiện cảnh. Ông than cho ông thân đã suy tóc đã bạc, danh vẫn chưa thành. Nhưng cảnh khó khăn này dường như tại tính trời sinh, có cố gắng lắm thì cũng như cắt ngắn chân hạc, kéo dài chân vịt, như lời Trang Tử: chỉ hại cho tính trời, mà vô ích. Chi bằng để mặc cho đại hóa xoay vần. Sang bài thứ hai, ông than rằng bởi thông minh mà tổn hại đến thiên chân, sự nghiệp văn chương chưa có nên sao nói được rằng trời đất ghen. Tài văn võ của ông không có đất dùng, âu là vào rừng xuống tóc sống với thiên nhiên nhìn mây bay nghe thông reo. Lời tự giói thiệu cho thấy ông dường như chưa định hướng được cuộc sống: chưa quyết tâm xuất hay xử.

Trong bài Vị Hoàng Doanh, Nguyễn Du dùng hình ảnh con ngụa uống nuớc dưới chân thành của Lão Tử để tả cảnh chiến trận đã tàn, và hình ảnh ánh lửa đom đóm là hình ảnh chính sự lúc đó chưa rõ rệt. Ông đưa ra một nhận xét xác đáng là xưa nay không có triều đại nào vững bền được ngàn năm. Cảnh sông núi trước mắt ông, ngọn đèo Ba Dọi núi xanh rờn ngăn đường vào xứ Thanh, cho thấy cái khó khăn ông đang phải đương đầu. Cảnh phù du của danh lợi là điều Nguyễn Du nhìn thấy tận mắt trong gia đình của ông. Cảm xúc của ông khi ra chơi giang đình, gần làng ông là cảnh ngày năm 1771, khi ông mới sáu tuổi, cha ông, Nguyễn Nghiễm, thăng chức Đại Tư Đồ, về hưu, được chúa Trịnh cho ba chiếc thuyền hải mã đưa về làng, như ông ghi lại trong bài Giang Đình Hữu Cảm. Mới đó mà biết bao nhiêu sự thay đổi ở kinh đô, làm buồn lòng nhà thơ. Đó là lần độc nhất ông nói tới gia đình ông trong cả ba tập thơ Việt Âm. Trong suốt cả ba tập thơ Việt Âm đó, đây là lần đầu tiên, Nguyễn Du lần nhắc đến tính vô thường của các triều đại, và sau đó còn nhắc đến điều này trong nhiều bài khác, dường như để lấy đó làm một trong những lý do khiến ông không hăng hái lao hết mình vào vòng công danh.

Trở về với thực tế, qua bài Bất Mỵ, ông cho thấy cảnh thiếu đói đe dọa gia đình ông: cóc vào ở trong nhà bếp, nền nhà đất ẩm giun đùn chui lên. Ông không có kế nào hơn là ngâm chương Vấn Thiên của Khuất Nguyên để hỏi trời cao.

Trong hai bài U Cư Nguyễn Du ghi lại cảnh sống của ông trong nhưng ngày tản cư ở nhờ nơi quê vợ ông. Ông buồn vì thấy mình cô độc nơi xứ lạ quê người. Đồng thời dường như ông đi ẩn trốn, phải giả khờ dại, giữ gìn lời ăn tiếng nói, phòng thân, tránh né, nghi kỵ mọi nguòi. Nhưng trong cảnh cùng cực đó, ông vẫn thấy mình thành tri kỷ với Vương Xán, thời cuối nhà Hán, người đất Lạc Dương phiêu dạt sang đất Kinh Châu, tác giả bài Đăng Lâu Phú .

Hai bài Mạn Hứng là những bài Nguyễn Du nói với chính ông, mà người đọc dường như thấy đó là một bài ông tự cười chính ông, hay đúng hơn là ông nghiêm khắc tự xét chính ông. Ông buồn vì trong cảnh ăn nhờ nơi bãi biển bờ sông, mà vẫn còn vương vấn giấc mơ gác vàng, đầu đã bạc mà chưa thoát khỏi nghĩ đến công danh, khiến ông thẹn với người hàng xóm vui với cảnh xe nhỏ ngựa gầy. Trong bài thứ hai, ông cho hay là hiện đang sống trong cảnh chân không bén rễ mà ông chỉ muốn vui vói văn nghiệp, nhưng cũng có đôi lúc nhìn tóc trắng trên đầu, ông lại muốn đi tìm yên tĩnh trong lẽ Đạo.

Sang xuân, ông còn đang bị bệnh, nhìn ánh trăng ông nhớ về xóm cũ bên sông Lam, nơi quê hương của ông mà thấy lòng ông băng giá. Đó là chủ đề của bài Xuân Dạ, một chủ đề ông thưòng nhắc tới trong suốt cả ba tập thơ.

Ý muốn về với Đạo, như ông viết trong bài Sơn Thôn là được bước ra khỏi vòng phù thế, để sống tại một làng nhỏ miền núi, cách biệt hẳn với xã hội bên ngoài, xóm nhỏ như mô tả trong áng thơ Đào Nguyên Ký của Đào Tiềm [17] mô tả một nhóm người trốn bạo chúa vào ẩn náu trong núi.

Ý muốn trở về với Đạo dường như đến với Nguyễn Du sau khoảng mưòi tuần ông bị quan quân nhà Tây Sơn bắt giam trên đường ông vào nam tính truyện theo chúa Nguyễn rồi ông được tha và phải quay về quê nhà. Bắt đầu là câu thứ sáu trong bài Thôn Dạ:

nghĩa là khi nghiệm chướng tiêu tan là lúc chữ tâm cũng là chữ không. Câu thơ đậm mầu thiền này cho thấy Nguyễn Du từ lâu đã quay về đọc sách tôn giáo để tìm sự nâng đỡ tinh thần. Trong câu thứ tám lần đầu tiên chữ 笑, tiếu, nghĩa là cười xuất hiện trong thơ Nguyễn Du.

Mầu Thiền còn đậm nét trong thơ Nguyên Du trong bài Đạo Ý. Ông dùng tới chữ tâm và tĩnh tâm của thiền học làm thi liệu. Ông mô tả tâm ông yên tĩnh và thấm nhuần Phật pháp như bóng trăng trong nước lặng lòng giếng. Niềm tĩnh lặng đó, dầu có bị bàn tay người khấy động rối chỉ chốc lát lại tĩnh lặng. Giữ cho tâm tĩnh lặng chính là điều Nguyễn Du đeo đuổi suốt đời.

Dường như Nguyễn Du không chỉ riêng đọc sách thiền, mà ông còn đọc cả sách Đạo Giáo. Câu thứ tám bài bài Mộ Xuân Mạn Hứng ông viết:

Bưóc đường đì tìm yên tĩnh qua sách Thiền Lão dường như, không hơn tác dụng của rượu, chỉ có thể giúp cho Nguyễn Du khuây khỏa trong chốc lát, hoạ ra chỉ có thơ văn giúp ông khây khỏa như ông viết trong bài Mạn Hứng.

nghĩa là ba giò lan bên song cửa, tiếng ngâm dứt, tinh thần bay bổng tới cõi thái sơ.

Dường như tình bạn mang lại cho Nguyễn Du nhiều an ủi hơn là tìm về với tôn giáo. Trong mùa xuân đó, Nguyễn Du giã biệt với một người bạn mà ông ghi lại trong bài Lưu Biệt Nguyễn Đại Lang. Điểm đáng ghi nhận trong bài là câu thứ ba:

dường như thanh gươm nhắc tới thời gian ngắn ngủi Nguyễn Du tập ấm chức quan võ, mà nay ông nhìn thấy thanh gươm không khỏi tự thẹn vói mình. Đây là lần thứ nhất ông nói tới thanh gươm của ông. Vắng bạn tri kỷ, Nguyễn Du trở về với mảnh trăng ngà, người bạn tri kỷ trung thành, không bao giờ dời bỏ ông, như ông đã viết trong bài Quỳnh Hải Nguyên Tiêu mở đầu Thanh Hiên Thi Tập.

Trong bài Tống Nguyễn Hữu Sĩ Nam Quy, câu thứ hai có ba chữ khinh võng la, nghĩa là coi thường màng lưới. Giới nghiên cứu cho ba chữ đó là hình ảnh mô tả việc vua Gia Long bắt đầu áp dụng chính sách chiêu dụ nhân sĩ Bắc Hà. Tiếp theo là việc đất nuớc nay đổi chủ, ông dửng dưng đứng ngoài, đồng thời ông buồn vì cảm thấy mình vô dụng. Ông khiếp sợ việc chui vào lồng công danh, hình ảnh của con đường ra làm quan, và nghĩ đến truyện ẩn thân mà ông hình dung bằng hình ảnh con rắn bò về hang. Ở trong cảnh đó ông nhàn tản với gió mát trăng thanh nơi quê nhà.

Rồi trời nơi ông tản cư vào thu. Ông ngao ngán ngồi đếm lại những ngày đẹp trời trong năm, viết thành bài Thu Chí cho thấy là cảnh ăn nhờ ở đậu đã dài nhiều năm, lá vàng rơi, gió heo may rung rèm cửa, tiếng ốc tàn đêm, mái tóc sớm bạc, đó là cảnh u uất không lối thoát của ông. Cảnh thu còn là hứng thơ của ông trong hai bài Thu Dạ, trong đó ông ghi lại cảnh ông nằm bệnh bên bờ sông Tuế, và cảnh ông nghe tiếng chầy đập vải mà lo cho gia đình ông thiếu áo mặc rét.

Sang bài Tạp Ngâm, Nguyễn Du tã rõ nỗi buồn của ông trong cảnh tản cư sống nhờ. Ông cố quên đi mọi truyện thực tế nhỏ mọn mà ông gọi chung lả truyện ruồi xanh; cảnh sống chật hẹp làm ông thấy như đang sống trong tổ mối. Lần thứ hai ông nhắc tới thanh gươm của ông:

Khác với lần thứ nhất, ông thẹn với thanh gươm vì thời loạn cầm thanh gươm trong tay mà vô phương hành động, lần này ông thẹn với gươm vì tráng tâm của ông dường đã lụi tàn.

Lần thứ ba Nguyễn Du dùng hình ảnh thanh gươm của ông làm thi liệu là lần ông viết bài Ninh Công Thành nhân một buổi đi qua bức thành cổ này. Thành Ông Ninh do trấn thủ Nghệ An Trịnh Toàn, em của chúa Trịnh Tráng xây cất để chống quân chúa Nguyễn. Ngày Nguyễn Du qua đó, cây cối mọc um tùn cả trên thành cả dưới chân thành, tuy còn dấu vết nơi giếng bếp, chỗ trú quân, nhưng nay, thẩy chỉ là cảnh phù du của cuộc sống. Trịnh Toàn sau đó bị cháu là Trịnh Tạc lên nối ngôi chúa nghi ky, gọi về kinh hạ ngục và giết chết. Trước bi cảnh đó, ông nhìn mây trắng vỗ gươm mà ca. Nguyễn Du không cho biết nội dung bài thơ ông ngâm bên thành ông Ninh, nhưng đã có lần ông thẹn với thanh gươm vì nỗi tráng tâm đã lụi tàn, thì người đọc khó có thể hình dung ra lời thơ ông ngâm bên thành Ông Ninh là lời một bản hùng ca của người có chí cầm gương lập công danh.

Lần thứ tư Nguyễn Du dùng hình ảnh thanh gươm là lần ông viết câu thứ sáu bài Ký Hữu:

Thanh kiếm dài không còn nằm trong tay Nguyễn Du mà chuyển biến thành thanh gươm giắt bên lưng một người bạn còn đứng vững trước đầu gió.

Chuyển biến của hình ảnh thanh gươm dùng làm thi liệu trong bốn bài thơ trên đây của Nguyễn Du, xen lẫn với cái lo lắng thực tế về truyện cơm áo của gia đình, phải chăng là chuyển biến của ý muốn muốn cầm gươm đi lập công danh của ông: mỗi ngày một thêm mờ nhạt?

Đằng khác ý muốn buông bỏ công danh dường như mỗi ngày một rõ rệt hơn trong thơ của ông. Công danh chỉ là đám mây nổi như ông kể lại ngày cha ông vể hưu với hai chiếc thuyển hải mã đưa về giang đình bên sông Lam, mà nay bên giang đình chỉ còn lau sậy trên bãi hoang. Đó là hình ảnh đổ nát của bức thành ông Ninh với cây cối gai góc mọc um tùm.

Người đọc ông không khỏi nhớ tới một tác giả ngưòi Pháp, Alfred de Musset, ngày mới mười sáu tuổi, hằng say mê bộ quân phục đỏ thắm của chiến binh pháo thủ. Sau khi đeo gù lên vai, chàng trai tự nhủ: “Ce n’est que celà!”, có thế thôi à!, rồi từ đó Alfred de Musset nhắc lại những chữ này mỗi lần ông sắp sửa thành tựu bất cứ một truyện gì. Lúc mọi người còn đang hăng say xây mộng, Alfred de Musset đã biết đó chỉ là ảo tưởng, cũng như khi mọi người chạy theo danh lợi, Nguyễn Du đã biết là danh lợi chỉ là cái lồng cầm nhốt con người.

Cũng trong nhưng năm tháng tản cư này, Nguyễn Du buồn khổ vì nhớ quê huơng. Ông không nhớ tới những ngày vàng son của gia đình ông. Ông nhớ tới những hình ảnh rất thông thuờng như một ánh trăng trong, một bến đò đông ngày cuối năm như ông viết lại trong bài Xuân Dạ, ông nhớ bạn xưa, nhớ anh em ông đã lâu chưa có thư. Lòng nhớ quê đeo đẳng ông suốt trong ba tập thơ: ngày ông vào kinh làm quan tại triều, cũng như ngày ông vào Quảng Bình làm quan tại trấn, hay sau đó đi sứ sang Trung Quốc. Chỗ nào dường cũng như chỗ nào, tất cả đều xa lạ vói ông, người đọc dường thấy như ông thiếu yên ổn tại mọi chốn khác với quê hương của ông. Hình ảnh quê hương mà Nguyễn Du đặc biệt nhớ tới, trong lúc xa quê là thú đi săn. Ông lấy biệt hiệu là Hồng Sơn Liệp Hộ, nghĩa là ngưòi thợ săn Ngàn Hống. Với cái thú đi săn, như ông viết trong bài Liệp, ông dành mũ áo cân đại cho người, ông tìm vui với lũ hươu nai trong rặng Hồng Lĩnh, để khuây khỏa chứ không để kiếm lợi, ông ưa thích mùi cỏ non, ông lắng nghe tiếng chó sủa bên kia núi. Ông vui với Đạo, xe đưa lọng đón ông kệ người. Hình ảnh Hồng Sơn Liệp Hộ đi săn trong bài Liệp, gợi cho người đọc hình ảnh của người đàn ông đi câu mà Văn Vương gặp ở đất Tang, ‘người đi câu, mà câu không phải là câu, không phải là kẻ cầm cần câu mà có câu. Thường câu chơi mà thôi’ [18], hay hình ảnh của Trang Tử ngồi câu bên bờ sông Bộc: ‘muốn sống để lê đưôi trong bùn mà không muốn chết để được thờ phụng’ như con rùa thần [19].

Trong mạch suy nghĩ trên đây, Hồng Sơn Liệp Hộ có bài Hành Lạc Từ I. Trong bài này Nguyện Du nói tới cái thú nhấp rượu với thịt chó. Nai quê có tiết thơm thịt béo, rượu tăm uống cả trăm chén không màng truyện tỉnh say. Đó là cái thú ở cõi đời này. Cái thú

Ông dẫn theo Nam Hoa Kinh của Trang Tử là Bá Di, Thúc Tề chết đói trên núi Thái Dương vì chữ danh nào có hơn gì Đạo Chích và Trang Cược một tên cướp của, một tên cướp nước của người, để cùng chết vì lợi. Con người sống lâu nhất cũng chỉ trong ngoài tám mươi tuổi, việc chi cần tính truyên đường dài lưu danh muôn thủa. Bữa nay còn thịt cầy, còn be rượu, còn bữa say. Mất còn trước mắt đó mà nào có ai hay. Việc danh lợi là việc ông chẳng màng tới.

Tiếp theo ý bài Hành Lạc Từ I, Nguyễn Du nhìn thấy mọi sự quanh ông tất cả đều vô thường. Cuộc sống mau tàn như cánh hoa đào, như ông viết trong bài Hành Lạc đệ nhị thủ. Trước cảnh vô thường đó, Nguyễn Du mời mọi người, hay chính là tự cho phép mình tìm vui trong chén rượu, trong tiếng đàn tiếng ca của người kỹ nữ. Ý đó không có gì mới lạ, vì từ đời nhà Đường Lý Bạch cũng mời bạn chung vui với chén ruợu tiếng ca. Nguyễn Du đưa ra lý do, một lý do mà ông suy nghĩ rất nhiều đó là danh lợi có ích gì cho đời sống. Ông đưa thí dụ điển hình là Vương Nhung, suốt một đời dùng đủ mọi cách lo làm giầu lúc chết bao nhiêu của cải để lại trần gian đủ bấy nhiêu. Rồi tới Phùng Đạo người thời Ngũ Đại, làm quan lớn suốt bốn triều Đường, Tấn, Hán, Chu, thờ mươi ông vua, đỉnh chung nhất đời rồi không vẫn là không. Giầu sang âu cũng chỉ như đám mây nổi. Ai ai rồi cũng sẽ phải chết. Xin mời bạn uống thêm chén rượu này. Một ngày nữa đang tàn.

Trái với phần đông thi nhân thường lấy rượu tiêu sầu, trong cả ba tập thơ Việt Âm, Nguyễn Du chỉ có chừng năm sáu bài nói tới rượu. Dường như ông tìm khuây khỏa cùng với những bạn tri kỷ của ông qua những bức thư ông viết gửi bạn, tỷ như hai bài Ký Hữu .Trong bài thứ nhất, số 36 có câu:

nghĩa là tình bạn chúng ta như trăng sáng đầy trời. Rồi trong bài Ký Hữu thứ hai, số 51, có câu

Nghĩa là Ngàn Hống có một vừng trăng núi sáng tỏ. Người đọc thấy rõ ý thơ của tác giả lấy hình ảnh vừng trăng sáng tiêu biểu mối giao tình của ông với bạn. Ý thơ này nhắc người đọc nhớ tới một câu trong bài thơ Lý Bạch viết tiễn Vương Xương Linh bị giáng chức đổi đi Long Tiêu:

Người bạn trong bài Ký Hữu I này hẳn không những là một tri kỷ với Nguyễn Du, mà còn là người đồng chí với ông, coi việc đời như mây nổi, bên lưng người bạn này vẫn còn đeo một thanh kiếm dài.

Người tri kỷ với Nguyên Du trong bài Ký Hữu mang số 61 là một người ở kinh đô, . Giới nghiên cứu cho rằng người đó ở Thăng Long, nhưng không biết đích xác là ai. Nhưng hiểu như vậy dường không ổn, vì câu thứ tư Nguyễn Du viết:

nghĩa là đáng gì một chút công danh nhỏ ở một châu, chứng tỏ là Nguyễn Du lúc đó đã ra làm quan với triều nhà Nguyễn, và kinh đô lúc đó là ở Phú Xuân.

Điều đáng lưu ý là Nguyễn Du nói rõ tâm sự của ông. Tự cho mình không có cốt cách làm quan, chưa chết thì còn muốn làm bạn cùng hươu nai. Ông thèm được thảnh thơi nằm bên song bắc, bình yên vô sự đề tâm thần vào đến cõi hư vô.

Cái thú làm bạn với hươu nai của Nguyễn Du làm người đọc nhớ tới hình ảnh Jean Jacques Rousseau (1712-1788) một văn nhân cũng giầu sầu cảm như Nguyễn Du, lấy thiên nhiên làm nguồn an ủi suốt một đời đầy tư duy quanh cái khổ làm người.

Người đọc thấy là Nguyễn Du đi tìm tri kỷ trong sách vở, làm bạn với người đời trước, một việc mà Mạnh Tử gọi là thượng hữu [20]. Trong việc làm bạn với ngưòi xưa này, ông đã ghi lại trong bài Độc Tiểu Thanh Ký, mô tả cảm tưởng của ông khi đọc truyện và thương cảm người tài cao mệnh mỏng. Bài thơ kết bằng hai câu:

Hai câu trích dẫn trên đây, Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim, trong lời tựa quyển Truyện Kiều, cho hay đó là lời Nguyễn Du khẩu chiếm khi sắp mất.

Toàn thể bài thơ đã là đề tài cho nhiều bài tranh luận. Điểm tranh luận là câu hỏi Nguyễn Du sáng tác bài thơ này trong thời điểm nào. Có phe nói là ông sáng tác trong chuyến đi sứ lúc qua mộ Tiểu Thanh bên núi Cô Sơn. Nhưng trong bản chữ nho Bắc Hành Tạp Lục không chép bài này. Có phe lại cho rằng Nguyễn Du nhân đọc truyện Tiểu Thanh Ký mà viết nên bài thơ này. Có người lại vin vào luật thơ, để thấy chữ tri, đứng thứ hai trong câu thứ 7, là một chữ vần bằng không niêm với chữ vận, vần trắc, đứng thứ hai trong câu thứ 6, và kết luận là bài thơ thất niêm, hai câu trích dẫn trên đây là do có ngưòi đã ghép vào sáu câu trên của bài thơ.

Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim lẩy câu Kiều số 106, trong lời Thuý Vân trách Thúy Kiều:

Vậy nay ta đọc Truyện Kiều, mà có “khóc người đời xưa” thì những người thức giả hẳn không ai cho là “khéo dư nước mắt nữa”.

Trong mạch thơ của bài Độc Tiểu Thanh Ký, Nguyễn Du đọc thơ Tiểu Thanh Ký, rớt nưóc mắt thương nàng, như tiếc thương một người tri kỷ, rồi ông tự hỏi ba trăm năm nữa sẽ có bao nhiêu người cũng khóc thương ông, như khóc thương ngưòi tri kỷ, tựa như lúc này ông khóc thương nàng Tiểu Thanh. Phải chăng đó cũng là một nét điển hình của những người giầu sầu cảm, luôn luôn thiếu bạn, luôn luôn đi tìm người tri kỷ?

Kể từ bài Ký Hữu mang số 61, cho tới hết Thanh Hiên Thi Tập người đọc đếm được mười bảy bài thơ Nguyễn Du viết sau khi ra làm quan với triều đình nhà Nguyễn. Việc ra làm quan này dường như ảnh hưởng nhiều tới ý thơ của Nguyễn Du: không còn mối nghi ngờ nên xuất hay nên xử, không còn những lo lắng về cơm ăn áo mặc hàng ngày cho gia đình, trái lại ý thơ dường như mang phong thái của một người đã tự vạch cho mình một nếp sống phù hợp với mình .

Theo niên biểu Nguyễn Du ông nhận một chức vụ khiêm tốn: Tri Huyện Phù Dung, phủ Khoái Châu, trấn Sơn Nam. Trong bài Ký Hữu mang số 61, ông mô tả chức vụ này bằng câu:

Nhưng thực tế chút công danh nhỏ này chút bỏ gánh lo cho truyện sinh sống của gia đình đè nặng trên vai ông trong hơn mười năm tản cư hồi cư vừa qua. Đồng thời cũng cho phép ông đi du ngoạn đề vịnh đó đây.

Thế nên, người đọc thơ như thấy mừng cho Nguyễn Du và chợt nhớ tới một cảnh tương tự của nhà thơ Đường Bạch Cư Dị ghi lại trong bài ngũ ngôn sau đây:

Bạch Cư Dị (772-846) tự là Lạc Thiên, hiệu là Hương Sơn Cư Sĩ, là một nhà thơ đời Đường, nổi tiếng ở Việt Nam với áng thơ dài Tỳ Bà Hành đã được nhiều người dịch sang tiếng Việt, và ông còn vang danh trên khắp thế giới với bài Trường Hận Ca. Ông đậu Tiến Sĩ năm Trinh Nguyên (800) được bỗ giữ chức Tả Thập Di. Năm Nguyên Hòa thứ X (815) do vụ hạch tội việc tể tưóng Vũ Nguyên Hành bị hành thích và ngự sử Bùi Độ bị hành hung, ông bị nhóm quyền thần kết tội đầy ra làm Tư Mã Giang Châu, sau đổi làm thứ sử Hàng Châu rồi thứ sử Tô Châu, cuối cùng đươc triệu về kinh làm Thái Tử Thiếu Phó năm 829. Năm Hội Xương thứ hai (842), ông về hưu với hàm thượng thư bộ Hình, rồi mất tại Hương Sơn, Lạc Dương.

Giới nghiên cứu cho biết là Bạch Cư Di viết bài Trung Ẩn trên đây trong thời gian ông lãnh chúc Thái Tử Thái Phó, biệt phái về Lạc Dương. Thái Tử không hề tới Lạc Dương, thế nên ông như sống trong cảnh ‘bán hưu trí’. Theo ông, làm quan ở triều đình là đại ẩn không tránh được cảnh huyên náo; vào non sâu tu tiên là tiểu ẩn phải sống trong cảnh lạnh lẽo. Trung ẩn là giữ một chúc quan nhỏ ở ngoài trấn, như vậy là vừa xuất lại vùa xử, việc quan chẳng bận chẳng nhàn, chẳng phải lao tâm lao lực, suốt năm không phải gánh vác việc nặng, tháng tháng vẫn có lương bổng đều đều, dể bề đi tham quan nơi danh lam thắng cảnh; cỗ bàn có người mời mọc say sưa; muốn nghỉ muốn làm tùy tiện; luôn luôn được sống trong cảnh tâm thân an lạc; đứng giữa cùng thông dư thiếu.

Trong nếp sống trung ẩn đó, Bạch Cư Dị đã để lại cho hậu thế truyền tụng cả hàng ngàn bài thơ. Chủ trương xử trong khi xuất, xuất trong khi xử của ông đề cao trong bài Trung Ẩn này là mẫu mực cho giới nhà nho toàn cõi Đông Á đi tìm an lạc trông cuộc sống theo nề nếp nhà nho.

Nếp sống trung ẩn không được người đời ca tụng như nếp sống của những vị anh hùng hào kiệt. Nhưng một đời được mấy anh hùng? là câu tục ngữ quen biết. Sống cuộc sống bình thường cho đáng sống cũng không phải là dễ. Cũng như sống đời trung ẩn cũng không phải là dể. Muốn sống đời sống trung ẩn phải biết buông bỏ danh, buông bỏ lợi, và buông bỏ quyền, tóm lại buông bỏ tất cả những cái mà người đời đeo đuổi và gọi chung là công thành danh toại. Nhưng con người chạy theo lợi, theo danh và theo quyền chỉ vì lo sợ thất bại, lo sợ nghèo khổ, lo sợ không được ai biết đến mình, ba mối lo sợ đó tạo nên nỗi khổ làm người. Muốn đưọc sống nếp sống trung ẩn Nguyễn Du đã phải dầy công tự thuyết phục mình, như thấy rõ trong hai tập thơ Việt Âm kế tiếp.

Trở lại thơ Việt Âm Nguyễn Du, từ ngày Nguyển Du ra làm quan với triều nhà Nguyễn, từ ngày ông bắt đầu cuộc sống trung ẩn, mối buồn của ông có tên mới, đó là mối buồn nhớ quê. Trong thơ ông không còn bị dao động trước đối việc xuất xử, cũng như ông không còn nhắc tới cảnh đói khổ của gia đình.

Vượt dòng sông Lam ra bắc làm quan với triều nhà Nguyễn, Nguyễn Du thiệt sự xa quê, thiệt sự dứt bỏ với quá khứ. Đó là những mất mát của ông. Nỗi buồn xa quê dường như mang mầu tang tóc, tuy không có người thân nào nằm xuống, tuy không có một nấm mồ mới, nhưng có sự đứt đoạn với quê nhà với nếp sống quen thuộc.

Trong bài Ký Hữu mang số 61, ông tự coi như ông đã đánh mất chữ phác, 璞, một chữ quan trọng trong sách Đạo Đức Kinh của Lão Tử. Ông vẫn còn tự hứa là chưa chết thì còn có ngày về Ngàn Hống vui với bầy hươu nai . Ngồi ở thuỷ các bên sông La Phù mà ông vẫn mơ về Ngàn Hống, nhìn trăng non sông La Phù mới mọc mà tưởng tới trăng núi Hồng. Trong những bài Ngẫu Hứng, ông không còn viết về nhưng vọng tưởng tương lai mà chỉ vẫn nhớ tới bầy hươu nai cùng những đàn chim nhạn Hồng Lĩnh. Buổi chiều xuân, ông tiếc một ngày xuân đã tàn, mà thấy danh lợi như mây nổi, tiếc sao chẳng sớm học tu tiên. Cảnh chiều bên bờ sông Thanh Quyết, xanh biếc mầu xuân, chỉ làm ông thêm nhớ nhà mà lúc đó ông không biết quê ông ở phương nào. Đứng bên bờ sông Đồng Lung trước cảnh tĩnh lặng ông ngao ngán không biết bao giờ cho hết cái khổ làm người. Qua thăng cảnh Núi Thầy, ông nhớ ước vọng xưa, nhìn xuống tấm áo lấm bụi đường ông buồn vì đám vượn hạc bạn với ông trước kia giờ củng khó nhận ra được ông. Cảnh bên đường Lạng Sơn có hang mây có suối nước, có chốn ần cư của sơn tăng, nhắc ông thấy cái già đang đến với ông, chưa biết đến bao giờ mới được nghỉ hưu, để thấy ông lão đồng quê chưa hề đọc sách là con người sung sướng.

Đi qua động Nhị Thanh, có điện thờ Phật, ông dường chợt nhớ tới chữ vô thường mà thương cho mọi truyện đổi thay đang tiếp diễn trước mắt ông.

Cũng vì bước vào vòng trung ẩn, Nguyễn Du thêm một mối lo mới. Đó là mối tương quan với các bạn đồng liêu. Nghỉ đêm tại một quán khách bên đường Lạng Sơn, sáng ngày nhìn ra đồi hoa mai mà ông chán nản vì lòng bon chen ghen ghét vì lợi danh. Ông gọi hạng người này là Khổng Tước Vũ, tức con công múa hay, nhưng dấu mật độc trong lòng. Riêng ông,vốn mê sách hơn mê hoa, ông vẫn trước sau chỉ muốn làm con bướm bỏ sác ép trong tập sách. Sự khác biệt giữa con bướm ép sác trong sách với con công mang mật độc trong người là cái khác biệt giữa Nguyễn Du tự tin vào nếp sống riêng của mình và các bạn đồng liêu đang mài miệt chạy đua trên đường làm quan..

Nam Trung Tạp Ngâm bắt đầu bằng bài Phượng Hoàng Lộ Thượng Tảo Hành. Trên đường vào kinh đô Phú Xuân, Nguyễn Du buồn vì sức yếu, nhưng được đền bù bằng một đêm gặp gỡ một người thợ củi, trong một quán trọ. Dầu không được mọi điều đồng tâm nhưng tình cảm giữa hai người như nồng ấm.

Vào tới kinh đô, cuộc sống của Nguyễn Du như đổi khác: Ông phải chấm dứt nếp sống trung ẩn và bắt đầu cuộc sống đại ẩn huyên náo ở kinh đô. Biến chuyển trong nếp sống Nguyễn Du trong vụ thuyên chuyển từ một phủ lỵ Bắc Hà vào kinh thành Phú Xuân làm người đọc nhớ tới vụ di chuyển chỗ ở từ bờ hồ Leman về Paris của Jean Jacques Rousseau. Trong cuốn Les Confessions, livre X, Jean Jaques Rousseau tư coi mình như:

‘seul, isolé, sans appui, sans famille, ne se tenant qu’à ses principes et à ses devoirs’ [22]

Pour un homme sensible, sans ambition et sans vanité, il est moins cruel et moins difficile de vivre seul dans un désert que seul parmi ses semblables.’ [23].

Trong ba bài Ngẫu Thư Công Quán Bích Nguyễn Du viết và dán lên tường nhà Công Quán, ông cho biết trong bài thứ nhất, bởi chức vụ còn nhỏ (hàm ngũ phẩm) lại không có gia đình đi theo nên ông chỉ được cấp phát một gian công quán; buổi sáng ông chỉ ăn một lưng cơm, chiều tắm chỉ có một bồn nưóc nhỏ, khách khứa thăm viếng không có ai, mỹ nhân thì tường dầy vách cao ngăn cách, tiếng cuốc vào hè làm ông thêm nhớ quê hương. Bài thứ hai cho biết là đêm dài ông nằng nghe mưa rơi chăn đơn gối chiếc lạnh lùng, ông nhó tới hoa đào ông nhớ tới cả dì gió. Bài thứ ba cho hay trong cảnh nhớ quê ông thấy vinh hoa chỉ là hão huyền, công thành là kết quả của gò xương trắng. Cái hẹn hò với gió trăng mới là cái duyên thắm thiết dầu uống suối ở hang cũng chẳng từ. Giấc mộng xưa ngày nay chẳng còn, lại còn e sợ người ta hỏi tới chuyện cánh lông mất còn.

Trong cảnh sống đại ẩn huyên náo đó cũng có nhiều thú vui mới tới với Nguyễn Du như ông ghi lại trong năm bài tứ tuyệt dưới cùng một đề mục: Mộng ĐắcThải Liên.

Trong văn học Trung Hoa, Thải Liên Khúc là một dòng thơ đặc biệt. Lý Bạch [24] cũng viết 採蓮曲, Thải Liên Khúc và ghi chú như sau:

Thải Liên Khúc khởi ư Lương Vũ Đế [...] phụ tử, hậu thề đa nghĩ tác.

nghĩa là: Thải Liên Khúc, khởi từ đời cha con Lương Vũ Đế, đời sau nhiều người bắt chước sáng tác. Nhà thơ này viết câu thứ năm bài Thải Liên Khúc như sau:

chử du dã hay dã du theo Tự Điển Thiều Chửu nghĩa là dắt con hát đi chơi. Thế nên, đọc năm bài Đắc Mộng Thải Liên của Nguyễn Du, người đọc liên tưởng tới tập Hát Phường Vải bằng chữ nôm của ông.

Phú Xuân vào thu, hứng thơ bài Thu Chí của Nguyễn Du là mối buồn xa quê, cộng thêm mối buồn lo an ninh cho bản thân, thương mình ngày ngày phải uốn lưng khom gối, mà thêm nhớ đàn âu trắng trên sông Lam. Bên cạnh nỗi bực bội đó còn thêm cảnh ông phải thù tiếp những người chạy theo danh lợi đến không biết ngừng, mà ông chẳng những không ưa mà còn coi thương như hạng chó săn, chết cũng chẳng ai thương, đó là điều ông viết trong bài Điệu Khuyển. Cảnh bon chen ở tại sân rồng lại là cảnh Nguyễn Du mang ra đối với bát canh ngó sen tượng trưng cho cảnh nhàn nơi quê nhà lại là những thi liệu ông dùng trong bài tiễn bạn được về chịu đại tang, và ông lại qua một đêm nữa nằm nghe mưa Phú Xuân. Tiếng mưa Phú Xuân là tiếng thơ trong nhiều bài thơ Việt Âm của Nguyễn Du. Tiếng mưa Phú Xuân đó gợi cho người đọc tiếng thơ của Paul Verlaine [25]:

Trong năm bài tứ tuyệt đặt dưói cùng đề tài Ngẫu Hứng, Nguyễn Du ghi lại năm tâm cảnh nhớ nhà. Trong bài thứ nhất ông ôn lại thú vui săn bắn ờ Ngàn Hống nay dành riêng cho ông bạn tiều phu. Bài thứ hai mô tả một đêm nhớ quê mất ngủ nằm chờ trăng lên, nhưng trăng bị lá cây che khuất. Bài thứ ba thi liệu của ông là mấy tầu lá chuối, và màn khói bụi làm thi cảnh mờ mịt như tâm cảnh của ông, như mất cả phương hưóng, nhìn cỏ đoán hưóng gió thì cỏ cũng chẳng còn. Bài thứ tư cho hay ông còn nặng gánh gia đình, vì quê nhà bị hạn hán, nhà còn cả mười miệng ăn, làm ông phải xét lại ý định xin vể hưu. Bài cuối cùng là hình ảnh một người từ Thăng Long, hay đúng hơn từ Bắc Hà vào, lẻ loi sợ hãi né tránh mọi người, khiến ngưòi đọc như nhìn thấy hình ảnh của Jean Jacques Rousseau ngày mới từ Leman về Paris.

Tiếp theo là bài Ngẫu Đề, trong cảnh đêm thu, có tiếng chầy đạp vải, có tiếng gió lay động tầu lá chuối đầu sân, nghe tin quê ngoài bị hạn hán, mười miệng thiếu ăn, thân ông cững còn đang bệnh, nhưng ông vẫn tiếp tục giấc mơ. Ông không cho hay nội dung giấc mơ mà chỉ tự hỏi là trong đời này có ai không mơ.

Ở Phú Xuân bốn năm, Nguyễn Du đưọc thăng trật lên hàng tứ phẩm, và được bổ làm Cai Bạ ở Quảng Bình. Thế là ông thoát được cảnh đại ần huyên náo. Trên đường ra Quảng Bình nhậm chức, ông bị bệnh, tình cờ ông gặp một ngưòi được vua vời vào kinh, một năm sau đã được vua cho về quê ở ngoài bắc. Đó là một cái mừng cho Nguyễn Du với hy vọng cũng sẽ được vua cho về nghỉ hưu. Uớc ao được về hưu là thi tứ của bài Dạ Tọa, tiếp theo là bài Tạng nhân và bài TáiThứ Nguyên Vận. Lời thơ bài Tái Thứ Nguyên Vận còn có nét Thiền và Lão, nên người đọc thấy như Nguyễn Du dường như muốn tìm về tôn giáo để làm điểm tựa.

Đời sống trung ẩn ở ngoài trấn dường như làm cho Nguyễn Du thoải mái hơn những ngày ở kinh đô Phú Xuân. Ông có thì giờ đi tản bộ đầu sông, và đó là lúc ông nhận định về hoàn cảnh mới của ông. Bạn bè đồng liêu với ông, tựa như hình ảnh đàn chim biển với ông lão chài, càng ngày càng thân thiện hơn. Với quan trên, bởi không cần quỵ luỵ nên không phiền trách một ai. Riêng ông hết sức cẩn thận trong công vụ. Ông yên lòng nghĩ tới cái chết; tình quê không còn day dứt ông, ông yên tâm vui với cảnh thu bên sông trước mắt. Sang bài Ngẫu Đắc ông cho hay là còn gặp khó khăn trong công vụ với nha lại dưới quyền, như ông viết trong câu thứ năm bài Ngẫu Đắc:

Ông than phiền là tuổi đã cao chữ nghĩa có điều nhớ điều quên. Ông nhớ đến quê nhà nhớ đến cả xóm giềng ngày trước.

Nguyễn Du có thêm thì giờ thăm những thắng cảnh ở ngoài thành Quảng Bình. Ông đề thơ tại Pháo Đài, vịnh những con ngựa hoang dưới chân thành, những hình ảnh tiêu biểu cho cảnh hết nội chiến của nước nhà.

Ông có thêm ngày rảnh rang đi thăm chùa Thiên Thai, có thêm thì giờ viết thư thăm hỏi bạn bè. Mùa thu lại về khiến ông nghe rét mướt lùa theo gió, mà chợt thấy mình già, vụng tính khiến còn mắc cảnh nổi trôi xa quê. Đó cũng là điều làm ông suy nghĩ nhân một buổi đi chơi núi. Ông tự trách mình xa chân vào hoạn lộ không còn được rảnh rang như người thợ củi. Ông đi ngang sông Gianh, con sông ghi vết những năm tháng đất nước chia hai. Rồi qua sông Di, nhìn sang Hòn Én, chỉ còn cách một dẻo Đèo Ngang là về tới quê ông mà như xa cách dặm ngàn. Qua một số thơ thù tiếp bạn bè: xướng họa cùng Ngô Tứ Nguyên ngưòi đất Thanh Oai, đưa tiễn Ngô Như Sơn ra làm hiệp trấn Nghệ An, tập Nam Trung Tạp Ngân chấm dứt bằng hai bài dưới cùng đầu đề Đại Tác Cửu Thú Tư Quy, viết thay người đi thú lâu năm nhớ nhà. Trong bài này, Nguyễn Du gợi lại hình ảnh Ban Siêu tướng nhà Đông Hán sau ba mươi năm chinh phục các nước vùng Tây Vực chưa về Trung Nguyên để gủi gắm tâm sự của riêng ông mong được về hưu qua lời ngưòi đi thú than thân.

Sau bốn năm ở Quảng Bình, Nguyễn Du được thăng Cần Chánh Điện Học Sĩ và được cử làm chánh sứ sang triều đình nhà Thanh. Chuyến đi sứ kéo dài hai năm và trong thời gian đó ông hoàn thành tập Bắc Hành Tạp Lục và cuốn truyện thơ Đoạn Trưòng Tân Thanh.

Nói chung, Bắc hành Tạp Lục là một tập thơ của người đã tỏ mệnh trời.

Bắc Hành Tạp Lục bắt đầu bằng áng thơ dài năm mươi câu, kèm theo tiểu dẫn ghi lại cuộc tái ngộ giữa ông và một tay đàn nguyệt nổi danh trong đội nữ nhạc dưới triều vua Lê, mà ông đã có dịp gặp nàng ngoài hai mươi năm về trước, tại nhà một người anh ông. Không ai biết tên thật của nàng, nhưng nguời Thăng Long gọi nàng là cô Cầm.

Giới nghiên cứu có nhiều người coi áng thơ này tương tự như khúc Tỳ Bà Hành của nhà thơ Đường Bạch Cư Di. Khúc Tỳ Bà Hành rất nổi tiếng trong thi ca Việt Nam với bản dịch của Phan Huy Vịnh kể lại cuộc gặp gỡ giữa tác giả là Bạch Cư Di, lúc đó giữ chức Tư Mã đất Giang Châu, bị biếm từ kinh đô về vùng Tầm Dương và một tay đàn tỳ bà, gốc người Hà Mô gần kinh đô, nay đã luống tuổi lưu lạc tới bến Tầm Dương. Cảm thương số phận người chơi đàn tỳ bà và nghĩ thương thân mình Bạch Cư Dị đã sáng tác áng thơ dài đó tặng nàng.

Bài Long Thành Cầm Giả Ca cũng thuật lại cuộc tái ngộ giữa cô Cầm và Nguyễn Du trong bữa tiệc do tổng trấn Bắc Thành khoản đãi sứ bộ nhân dịp ghé qua Thăng Long. Khác với Tỳ Bà Hành, Long Thành Cầm Giả Ca không nói tới số phận của tác giả và cô Cầm, mà dường như trình bày cuộc chuyển biến của Đại Hóa trong hai chục năm vừa qua. Trong hai chuc năm đó, không chỉ riêng cô Cầm và Nguyễn Du từ tuổi thanh niên bước sang tuổi trung niên, gian khổ triền miên mà triều chính thay đổi ba bốn lần: vua Lê chúa Trịnh chẳng còn, giặc kiêu binh cũng đã yên, triều Tây Sơn bạo phát bạo tàn, thành siêu quách đổ ... Duy chỉ còn có tiếng đàn của cô Cầm vẫn như xưa; lòng ngưỡng mộ tiếng đàn đó của Nguyễn Du vẫn như xưa. Trong mối thông cảm đó Nguyễn Du viết bài ca dài riêng tặng cô Cầm. Người đọc thơ dường như thấy Nguyễn Du cho hay là mọi sự đều vô thường trong đại hóa, chỉ riêng nghệ thuật và tình người ngưỡng mộ nghệ thuật là còn khi loài người còn.

Xuôi dòng thơ đó, Nguyễn Du viết hai bài về Thăng Long, cho thấy sông Lô núi Tản không thay đổi; nhiều ngôi nhà cũ đã thành đường đi; cố cung cũng xây lại; bạn cũ đã thành ông nội ông ngoại; khiến ông thao thức nằm nghe tiếng sáo dưới bóng trăng, thương cho con nguời vẫn bon chen chạy theo danh lợi đua đòi phú qúy. Cũng trong dịp đó ông gặp lại người nàng hầu của em ông, nàng đã đi lấy chồng đã có ba con, nhưng còn mặc tấm áo năm xưa em ông tặng nàng, dầu bát nước đổ không sao vớt vát lại được, nhưng cuống sen dầu gẫy vẫn còn tơ vương.

Trên đường sang Trung Quốc, ông đi qua miếu thờ Mã Viện. Mã Viện là một vị tướng Trung Quốc, nổi tiếng tại Việt Nam về việc ông đem quân sang đất Giao Chỉ đánh bại quân Hai Bà Trưng. Trên đường hành quân, Mã Việt đã khai sông đắp đưòng, lòng người biết ơn lập nhiều miếu thờ. Mỗi lần Nguyễn Du đi qua những miếu thờ đó, thường có thơ đề vịnh. Ông không nhắc đến truyện Mã Viện đem quân sang xâm chiếm nước nhà, mà chỉ nói tới truyện Mã Viện tuổi đã cao, trước sân rồng vua Hán còn mặc áo giáp thắng yên cương nhẩy lên lưng ngựa tỏ ra mình còn cường tráng, không để ý tới lòi can ngăn của anh em, kết cuộc cột đồng Mã Viện trồng nay không ai tìm thấy ở đâu, và Mã Viện chết không được chôn cất tại quê nhà. Tên tuổi không đưọc ghi trong Vân Đài thờ công thần nhà Hán. Người đọc hiểu là Nguyễn Du coi thường ý chí đeo đuổi công danh của Mã Viện.

Đây là lần thứ hai Nguyễn Du dùng cuộc tranh luận giữa Mã Viện và người em họ là Mã Thế Du làm thi liệu. Lần thứ nhất ông viết câu kết bài Mạn Hứng Kỳ Một, trong Thanh Hiên Thi Tập:

Mã Viện chủ trương làm tưóng tài dẫu chết lấy da ngựa bọc thây cũng không màng. Theo sách Hậu Hán Thư, Mã Thiếu Du, em họ Mã Viện không đồng ý nói: “Kẻ sĩ sinh ra ở đời chỉ cần đủ cơm ăn áo mặc, ngồi xe nhỏ cỡi ngựa gầy, làm viên lại ở quận, giữ mồ mả ông cha ở làng, được khen là ngưòi tốt là đủ”. Nhắc lại lời Mã Thiếu Du Nguyễn Du tụ cười mình trong cảnh khốn cùng vẫn còn ước mơ truyện công danh.

Lần thứ ba Nguyễn Du nhắc đến cuộc đối thoại giữa Mã Viện và Mã Thiếu Du là lần thuyền sứ bộ đi ngang miếu thờ Phục Ba Tướng Quân ở Đại Than. Ông dùng hình ảnh Mã Viện mở đường Ngũ Lĩnh, xuống Giao Chỉ để lại công danh trong sử sách, và đối lại ông dùng lời Mã Thiếu Du chê Mã Viện tuổi đã về già còn khoe sức mạnh lảm trò cười cho vua Hán, và đoan quyết rằng ở đời ngoài truyện áo cơm mọi truyện khác thẩy là thừa. Ông nhắc lại lời Mã Viện than ở đầm Dâm Đàm, theo Hậu Hán Thư, là nơi quân Mã Viện vây quân của Trưng Trắc tại thành Tây Vu, không phân thắng bại, lại gặp khí trời oi bức, khí độc từ hồ bốc lên khiến diều hâu đang bay cũng rớt xuống hồ, và Phục Ba tướng quân nhớ lại lời Mã Thiếu Du mà lấy làm hối tiếc dã không nghe theo lời can gián của Mã Thiếu Du. Người đọc thấy rõ ý Nguyễn Du coi nhẹ những kẻ liều thân đeo đuổi công danh.

Lần thứ tư, Nguyễn Du nhắc đến Phục Ba tướng quân là lần thuyền sứ xuống ghềnh Đại Than, ông mở đầu bài Hạ Than Hỷ Phú bằng câu:

Người đọc thấy rõ là Nguyễn Du thành tâm dâng hương tạ ơn Phục Ba tướng quân đã phù hộ cho thuyền sứ xuống ghềnh bình yên.

Đối chiếu bài Hạ Than Hỷ Phú trên đây với bài Lam Giang, người đọc thấy trong cả hai bài, tác giả cùng đứng trước sức mạnh của thiên nhiên, nhưng tâm cảnh của Nguyễn Du trong mỗi lần một khác.

Bài thơ cho người đọc thấy ý chí muốn bạt núi lấp sông, chiến thắng thiên nhiên của Nguyễn Du, ngày ông ở tuổi ba mươi.

Rồi hai chục năm sau, tâm cảnh Nguyễn Du đổi khác: khi xuống hết ghềnh Đại Than, ông thành tâm tạ ơn Phục Ba tướng quân đã phù hộ cho thuyền sứ thoát hiểm. Người đọc dường như thấy hoặc là năm tháng chồng chất trên vai, hoặc là phen này Nguyễn Du không an ninh đứng trên bờ mà ở trên thuyền đang xuống ghềnh, đứng trong cảnh nguy hiểm, đã khiến Nguyễn Du không còn ý muốn chiến thắng thiên nhiên mà quay về thần quyền kiếm điểm tựa.

Tiếp tục cuộc giang hành, thuyền sứ tới khúc sông Ninh Minh, lại một lần nữa phải đương đầu với nguy hiểm lên thác xuống ghềnh. Trong bài Ninh Minh Giang Chu Hành, Nguyễn Du viết câu 25:

Người đọc thơ thấy rõ là lần gặp nguy hiểm này, Nguyễn Du, không tự tin ở mình, như ngày đứng trên bờ sông Lam, không tìm về thần quyền như khi xuống ghềnh Đại Than mà hướng về số mệnh do ông Trời định sẵn để tìm nguồn an ủi, đúng như lời Arthur Schopenhauer [26]:

Nguyễn Du ghi lại những gian nan lên thác xuống ghềnh trong những bài thơ dài trích dẫn trên đây phải chăng là vì do số mệnh nên chưa thoát ra khỏi cái lồng danh lợi.

Ở thời Nguyễn Du, ngoài đường khoa hoạn, kẻ sĩ không còn cách nào khác để tiến thân, để thoát ra khỏi cảnh nghèo khổ. Nên dường như rất hiếm người không bị lùa vào cái lồng khoa hoạn. Trong bài Tống Nguyễn Sĩ Hữu Nam Quy, ông viết ngày chưa ra làm quan với triều Nguyễn:

Sau Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ cũng có nói tới cái lồng khoa hoạn này trong bài Ngất Ngưởng:

Muốn ra thoát cái lồng đó kẻ sĩ không có cách nào khác là buông bỏ danh lợi. Có người đã nhận xét rằng, khi không còn bị cảnh đói rách đe dọa, buông bỏ lợi đã khó nhưng dường không khó khăn bằng buông bỏ danh.

Có buông bỏ được cả danh cả lợi mới có thể trút bỏ được cái khổ làm người, mới mong tìm đưọc niềm an lạc, ataraxie, cho thân tâm trong cuộc sống.

Trong ba tập thơ Việt Âm Nguyễn Du có nhiều bài ông viết về các danh nhân liệt sĩ Trung Quốc với chủ ý rằng chạy theo danh lợi, là lao đầu vào vòng chết thảm. Thế nên, người đọc không khỏi nghĩ là Nguyễn Du tự nhắn nhủ mình buông bỏ danh lợi để tìm niềm an lạc cho thân tâm chính ông.

Trong dòng thơ đó, Nguyễn Du có sáu bài nhắc tới Khuất Nguyên. Hai bài chính là hai bài dưới cùng một đầu đề: Tương Đàm Điếu Tam Lư Đại Phu, mà ông sáng tác khi qua huyện Tương Đàm, tỉnh Hà Nam. Tam Lư Đại Phu là chức tước của Khuất Nguyên. Theo sách Sử Ký của Tư Mã Thiên [27] Khuất Nguyên làm chức tả đô đời vua Sở Hoài Vương, học rộng, nhớ lâu, thấy rõ lẽ trị loạn, thạo việc giấy tờ. Nhà vua rất tin dùng, nhưng bị đồng liêu là Đại Phu Thượng Quan ghen ghét. Hoài Vương sai Khuất Nguyên thảo pháp lệnh. Thượng Quan gièm với vua: “Bệ hạ sai Khuất Nguyên làm pháp lệnh, mỗi khi ban lệnh, Khuất Nguyên thường khoe công, nói: ‘ngoài ta ra, chẳng ai làm nổi’” Nhà vua giận, bỏ rơi Khuất Nguyên. Khuất Nguyên lo buồn viết thành áng thơ Ly Tao. Tư Mã Thiên ca tụng ánh thơ này, viết: “Chí ông trong sạch nên nói tới các hoa thơm. Nết ông cao cho nên dù chết cũng không được dung nạp. Ông thoát khỏi cái thế giới bùn lầy như con ve bỏ lốt, để cất mình ra khỏi cõi trần dơ bẩn. Suy cái chí ấy thì ông có thề sánh với mặt trăng mặt trời vậy.” Sau khi Khuất Nguyên bị truất, nước Sở chinh chiến với nhiều nước chư hầu, rốt cuộc Hoài Vương trúng độc kế của nước Tần, chết ở nước Tần, con là Khoảnh Tương Vương lên nối ngôi. Khuát Nguyên đã được trở lại kinh đô nước Sở, không có chức vụ quan trọng trong triều, nhưng tiếp tục dâng biểu can vua mới. Một lần nữa Thượng Quan gièm Khuất Nguyên với Khoảnh Tương Vương, Khoảnh Tương Vương đem đầy Khuất Nguyên đi xa.

- Ông là quan Tam Lư đại phu phải không? Vì sao đến nông nỗi này.

- Tất cả đời đều nhơ đục, chỉ một mình ta trong, tất cả mọi người đều say, riêng mình ta tỉnh, nên bị đuổi.

- Tất cả đều nhơ đục sao ông không xuôi theo dòng làm cho sóng lên cao? Tất cả đều say sao ông không nhai bã rượu và húp rượu.

- Ta thà gieo mình xuống sông Tương, chôn mình trong bụng cá, lẽ nào để cái bản chất trắng ngần của ta chịu bụi bậm của đời.

Bèn làm bài phú Hoài Sa, đoạn ôm đá gieo mình xuống sông Mịch La mà chết.

Trở lại bài Tương Đàm Điếu Tam Lư Đại Phu, kỳ I, Nguyễn Du thương tiếc cho Khuất Nguyên chết uổng từ hai ngàn năm trước, chí khí của ông chẳng còn, hương hoa lan vẫn còn. Ba năm lưu đầy giúp Khuất Nguyên mở đường cho dòng Sở Từ. Xương tàn nay tiêu tan, chòm đỗ nhược bên sông vẫn thơm hơn ngàn hoa khác. Đau lòng vì vết cũ chằng còn, chỉ thấy lá rụng qua sông Nguyên Tương.

Sang bài thứ hai, giữa dòng sông, Nguyễn Du muốn tìm oan hồn Khuất Nguyên chỉ thấy khói sóng mênh mông. Ông đặt câu hỏi, nếu hiến lệnh được dùng để bình thiên hạ, thì đâu có Ly Tao nối dòng thơ Quốc Phong. Từ xưa tới nay không ai thuơng kẻ tự coi riêng mình là tỉnh mọi người đều say, thì khắp thiên hạ có chốn nào để kẻ đó giãi tỏ mối cô trung. Thói tục đã đổi thay, người đời nay chuộng những loại hoa lan khác hẳn hoa lan của Khuất Nguyên.

Người đọc dường như thấy Nguyễn Du khóc thương Khuất Nguyên, chẳng khác gì ông khóc con chó trong bài Điệu Khuyển:

Khuất Nguyên muốn mình khác người: đời đục cả riêng mình ta trong, đời say cả riêng mình ta tỉnh, nên có đi khắp mọi nước chư hầu cũng không có chỗ giãi bày lòng cô trung của ông.

Khổng Tử nói: Bạn có điều lầm lỗi, phải hết lòng khuyên bảo. Bạn không nghe thì thôi, nói nhiều chỉ mang nhục.

Đối với bạn đã như vậy, thế mà Khuất Nguyên can vua không nghe, không biết ngừng, tránh sao khỏi chết thảm.

Nguyễn Du còn hai bài thơ dài nhắc tới Khuất Nguyên. Bài thứ nhất là bài Phản Chiêu Hồn. Nguyên vì bài Chiêu Hồn là một bài từ của Tống Ngọc, làm để viếng vong hồn Khuất Nguyên. Trong bài tựa, Tống Ngọc, một đại phu trẻ trong triều vua Sở, cho hay vì thương tiếc Khuất Nguyên viết bài này để gọi hồn Khuất Nguyên. Nguyễn Du viết bài Phản Chiêu Hồn, nói ngược lại bài của Tống Ngọc, khuyên hồn Khuất Nguyên không nên trở về trần gian đầy kẻ gian ác này. Trong sáu câu cuối ông viết như sau:

Người đọc dường thấy như Nguyễn Du khuyên hồn Khuất Nguyên đừng về đất này vì đâu đâu cũng đầy kẻ nham hiểm, đồng thời dường như ông tự nói với ông phải luôn luôn thủ thế, chốn triều chính đầy những con công mang mật độc, như ông viết trong bài Khổng Tưóc Vũ.

Trong bài Bác Giả, Nguyễn Du bác bỏ ý kiến của Giả Nghị, viết trong bài phú viếng Khuất Nguyên, như muốn hỏi Khuất Nguyên sao không đi khắp chín châu mà tìm vua, hà tất cứ phải bám lấy cố đô nước Sở. Người đọc dường như thấy Nguyễn Du thưong hại cho Khuất Nguyên chết thảm vì lẽ trai trung một chúa gái trinh một chồng, và ông cũng thương hại cho Giả Nghị đi tìm đươc vua mới mà thờ nhưng rồi cũng chết thảm chẳng khác gì Khuất Nguyên. Phải chăng cả hai Khuất Nguyên và Giả Nghị cùng chết thảm vì danh vọng?

Bài thứ năm Nguyễn Du nhắc tới Khuất Nguyên là bài Ngũ Nguyệt Quan Cạnh Độ, chủ ý nói về truyện người Trung Quốc tổ chức đua thuyền ngày mùng năm tháng năm hàng năm để làm giỗ Khuất Nguyên, mà thật ra chỉ làm rộn vong hồn Khuất Nguyên. Bài thứ sáu Nguyễn Du nhắc tới Khuất Nguyên là bài Tương Âm Dạ, làm trong đêm ông ghé Tưong Âm, gần nơi xưa kia Khuất Nguyên đi đầy, ông tỏ ý kính trọng không cả muốn ngâm thơ, sợ làm rộn vong hồn Khuất Nguyên.

Theo Đào Duy Anh [29] chính do mối cô trung của Nguyễn Du với nhà Lê khiến ông viết sáu bài trên đây về Khuất Nguyên, người cô trung nước Sở ngoài hai ngàn năm về trước. Ý kiến này xin để ngưới đọc xét đoán.

Để tôn vinh danh nhân Trung Quốc, Nguyễn Du đã chọn một ngưòi ít đuợc ai nói tới. Đó là Triệu Vũ Đế, tức Triệu Đà.

Theo Sử Ký của Tư Mã Thiên [30] vua Nam Việt họ Triệu, tên Đà, người huyện Chân Định, trước làm quan úy. Bấy giờ nhà Tần đã chiếm cả thiên hạ, đến đời Nhị Thế quận úy Nam Hải là Nhâm Ngao ốm sắp chết mời Triệu Đà đến nói:

- Nhà Tần làm điều vô đạo, thiên hạ khổ cực. Bọn Hạng Vũ, Lưu Qúy, Ngô Quang dấy binh tập quân tranh giành thiên hạ. Nam Hải ở nơi xa lánh, tôi sợ quân giặc xâm lấn đến đây, nên định dấy binh chặn đưòng để phòng bị, đợi chư hầu có sự thay đổi. Nay gặp lúc ốm nặng nên mời ông đến đề nói kế phòng giặc.

Ngao chết, Đà truyền hịch bảo các cữa quan Hoành Phố, Dương Sơn, Hoàng Khê rằng:

- Quân giặc sắp đến; phải chặn đường, tụ tập quân sĩ để tự bảo vệ.

Khi nhà Tần bị tiêu diệt, Đà lập kế đánh chiếm Quế Lâm, Tượng Quận tự lập làm Nam Việt Vũ Vương. Sau khi Hán Cao Đế bình được thiên hạ, không trị tội Đà mà còn sai Lục Giả sang phong Đà làm Nam Việt Vương. Đà nhân đó mở mang bờ cõi, đi xe mui lụa mầu vàng cắm cờ tả đạo, chẳng kém gì “đế” Trung Quốc.

Đến đời Hiếu Văn Đế, vua Hán lại sai Lục Giả sang Nam Việt trách Đà về tội tự xưng“đế”, mà không hề phái sứ giả sang Trung Quốc báo tin. Lục Giả đến nơi, Nam Việt Vương Triệu Đà sợ hãi, làm biểu tạ tội rằng: “Thần tên là Đà, là một kẻ già nua ở cõi man di. Ngày trước Cao Hậu phong cho làm Nam Việt Vương. [...] Lão thần trộm dùng bậy danh hiệu “đế” chỉ để tự vui, chứ đâu dám nói tới tai bệ hạ.” Đà dập đầu xuống tạ tội, xin mãi mãi làm phiên thần dâng lễ cống. Rồi ra lệnh cho trong nước:

- Ta nghe nói ‘hai anh hùng không cùng sống, hai người hiền không cùng ở một đời’. Đức hoàng đế là bậc thiên tử hiền tài. Từ nay về sau bỏ xe mui lụa vàng và cờ tả đạo.

Từ lúc úy Đà được phong vương đến sau là năm đời, cộng chín mươi ba năm.

Trong bốn câu đầu bài Triệu Vũ Đế Cố Cảnh, Nguyễn Du nhắc lại việc Sở và Tần tiêu diệt lẫn nhau, ở giữa Triệu Đà được phong vương rồi tự xưng hoàng đế, nhưng nghe lời Lục Giả mà lùi xuống hàng vương. Trong đại hóa đài Lĩnh Biểu không còn, mộ cổ ở Phiên Ngung cũng mất từ lâu, nhưng triều đại kế tiếp nhau không một ai bằng ông lão Triệu Đà xưng là man di mà tinh hơn đời.

So sánh với hình ảnh Khuất Nguyên, Triệu Đà là hình ảnh đối nghịch. Khuất Nguyên chỉ biết tiến mà không biết lùi mà chết thảm. Triệu Đà tiến không được thì lùi, giữ tròn mạng cho mình truyền ngôi cho con cháu được tới năm đời.

Đối chiếu bài Triệu Vũ Đế cố cảnh với đoạn Sử Ký của Tư Mã Thiên về mối tương quan giữa Nam Việt Vương Triệu Đà và sứ thần nhà Hán gợi cho người đọc đoạn đối thoại giữa Tề Tuyên Vương và Mạnh Tử : [31]

Tuyên Vương nước Tề hỏi: “Giao thiệp với nước láng giềng có đạo gì không?” Thầy Mạnh thưa: “Có, chỉ người nhân là biết cái đạo đem nước lớn vỗ về nước nhỏ, thế nên vua Thang vỗ về nước Cát, vua Văn vỗ về rợ Côn Di. Chỉ người trí là biết cái đạo đem nước nhỏ thờ phụng nước lớn, cho nên vua Thái Vương thờ phụng rợ Huân Dục, vua Câu Tiễn thờ phụng nước Ngô. Đem nước lớn vỗ về nước nhỏ, đó là vui lẽ trời vậy; đem nước nhỏ thờ phụng nước lớn , đó là sợ lẽ trời vậy. Người vui lẽ trời ấy có cái khí tượng bao hàm được cả thiên hạ; người sợ lẽ trời ấy có cái quy mô giữ gìn được nước mình.

Đồng thời cũng gợi cho người đọc câu cuối chương LXI sách Đạo Đức Kinh của Lão Tử [32]:

Thus if a large organization is lower than a small organisation, it can receive the small organisation.

And if a small organization stays lower than a large organization, it can receive the large organization.

Lão Tử Đạo Đức Kinh là cuốn sách vua chúa học để trị nước và kẻ sĩ học để sửa mình, nên song song với chương LXI trên đây, có chương VIII dậy cách sửa mình như sau:[33]

Giới bình Đạo Đức Kinh giảng rằng người thượng thiện giống như nước, ở chỗ thấp hèn mọi người đều không ưa, nên gần với đạo. Ở chỗ thấp hèn có nghĩa là nhún mình, không đua tranh. Hình ảnh của người thượng thiện này là hình ảnh của Nguyễn Du qua suốt ba tập thơ Việt Âm của ông. Đó là hình ảnh con người đã buông bỏ được chữ danh.

Điều kiện thuận tiện cho việc ngoại giao giữa hai nước láng giềng của Mạnh Tử, cũng như của Lão Tử, thường không được thoả mãn trong nhiều trường hợp thực tế. Người Việt Nam có câu:

mô tả cái khó khăn của một nước nhỏ đứng giữa hai nước lớn.

Suy rộng điều kiện trên sang việc tương quan giữa vua và quần thần, nếu coi nước lớn là một minh quân, nếu coi nước nhỏ là một anh hùng, khi kẻ biết sợ trời gặp kẻ biết lẽ trời, thời đó là cảnh vua sáng gặp tôi hiền, tỷ như truyện Dự Nhượng trả thù cho Trí Bá chủ đề của bài Dự Nhượng Chủy Thủ Hành ; cũng như truyện Kinh Kha sang Tần liều thân vì nghĩa bẩy nước, chết cho tri kỷ là Thái Tử Đan, như Nguyễn Du đã viết rõ trong bài Kinh Kha Cô Lý.

Nhưng trong cả hai truyện trên đây Dự Nhượng cũng như Kinh Kha đều chết anh dũng nhưng đều đáng thương.

Thế nên hoạn lộ nhiều khi thành tử lộ. Hán Cao Tổ không phải không là một minh quân, Hàn tín không phải không anh hùng, nhưng cuối cùng Hàn Tín vẫn bị Hán Cao tổ hại, đó cũng là ý chính của bài Hàn Tín Giảng Binh Xứ.

Trong thơ Nguyễn Du, hoạn lộ không những chỉ nguy nan trong mối tương quan giũa vua và quần thần mà còn nguy nan gấp bội trong mối tương quan giữa các đống liêu với nhau.

Ngày mới bước chân vào hoạn lộ, Nguyễn Du đã sợ những Khổng Tước Vũ, tức nhưng con công muá đẹp mắt nhưng trong lòng chứa chất độc,. Người đọc có thể cơi đó tiêu biểu cho những đồng liêu thâm hiểm mà ông đã gặp và phải giũ gìn lời ăn tiếng nói để khỏi lộ cánh lông.

Trong bài Nhạn Tương Như Cố Lý, Nguyễn Du nhắc tới truyên xích mích giữa Lạn Tương Như và Liêm Pha. Lạn Tương Như hai lần lập công to với vua nước Triệu, được vua Triệu thăng chức Thượng Khanh cao hơn chức Đại Tướng của Liêm Pha. Liêm Pha liền có ý tìm gặp để làm nhục Lạn Tương Như. May cho nước Triệu là Nhạn Tương Như biết truyện tìm cách tránh mặt Liêm Pha. Có người hỏi thì Lạn Tương Như cho hay là vì nuớc Triệu mà Lạn Tương Như đành phải làm như vậy, chứ không hề sợ Liêm Pha. Liêm Pha nghe câu này thân đến xin lỗi Lạn Tương Như.

Sự hiềm khích giữa đồng liêu là truyện thường, truyện nhún nhường vì việc lớn như Lạn Tương Như là truyện hiếm, biết phục thiện như Liêm Pha lại càng hiếm hơn nữa.

Sự thường xẩy ra nơi triều chính là truyện Nhạc Vũ Mục tức Nhạc Phi và Tần Cối mà Nguyễn Du dùng làm thi liệu trong bài Yển Thành Nhạc Vũ Mục Ban Sư Xứ.

Nhạc Phi người đời Nam Tống, giỏi cả văn lẫn võ, từng có công lón đánh giặc Kim, và được vua Tống Cao Tôn tự tay viết bốn chữ Tinh Trung Nhạc Phi trên cờ ban cho làm cờ lệnh. Bấy giờ trong triều Nam Tống Tần Cối làm tể tướng, lại chủ hòa vói người Kim, muốn nhường cho nước Kim cả vùng đất Hoài Bắc. Tần cối giả lênh vua một ngày hạ 12 đạo kim bài triệu Nhạc Phi về Kinh đô.

Nhạc phi than: “Công khó mười năm bỏ đi một sớm”. Về tới kinh đô, Nhạc Phi bị Tần Cối hạ ngục rồi giết.

Trong triều đình vua Gia Long, trước mắt Nguyễn Du, đã có nhiều vụ án chắc chắn làm ông phải suy nghĩ: tỷ như những vụ án Nguyễn Văn Thành và Đặng Trần Thường, theo Trần Trọng Kim [34], khiến hậu thế thở dài và thương tiếc cho những người ham mê hai chữ công danh.

Phải chăng vì thế mà Nguyễn Du có hai câu kết bài thứ ba trong ba bài Ngẫu Thư Công Quán Bích:

Ngoài những nguy hiểm trên hoạn lộ do mối tương quan giũa nhà vua và quần thần hay giữa các quan cùng triều, Nguyễn Du đặc biệt lưu ý tới sự thịnh suy của các triều đại. Ông đã viết trong câu thứ năm bài Vị Hoàng Doanh ngày ông còn đang tản cư lưu lạc:

nghĩa là từ ngàn xưa tới nay chưa thấy triều đại nào bền vững được một ngàn năm, để mô tả tính vô thuòng của các triều đại.

Ý thơ này trở lại vói Nguyễn Du mỗi lần ông nhìn thấy những dấu tích lịch sử một thủa huy hoàng nay thành hoang phế, trong suốt chuyến đi xứ sang Trung Quốc. Người đọc tự hỏi, lập lại một ý thơ nhu vậy, phải chăng là ông muốn luôn luôn tự nhắc mình phải buông bỏ chữ danh, một sự buông bỏ khó khăn gấp bội việc buông bỏ chữ lợi, để đánh đổi lấy niềm an lạc cho thân và nhất là niềm an lạc cho tâm của ông?

Tạm ngưng việc tìm hình ảnh sầu cảm của Nguyễn Du trong ba tập thơ Việt Âm, người đọc tự hỏi đứng trước cái khổ làm người con người sầu cảm phản ứng ra sao?

Giới nghiên cứu cho hay là người sầu cảm có ba thái độ. Một là sống theo trào lưu của cuộc sống đi tìm những thú vui tức thì; hai là tự cho đời sống của mình một thiên chức để rồi khi đối mặt với cái vô nghĩa của thực tế thời thất vọng đến độ đi tới tự vẫn; ba là tự tìm lấy cho mình một sự tương nhượng để tiếp tục nếp sống sầu cảm, chán nản, bi quan. Con người thường đồng thời có cả ba thái độ trên. Thái độ thứ ba là thái độ có nhiều mầu sác nhân bản và đó cũng là thái độ của nhiều tác giả văn học nghệ thuật tây phương.

Trở lại ba tập thơ Việt Âm của Nguyễn Du, người đọc, không ngạc nhiên thấy qua hình ảnh giới người nữ trong thơ dường như có đủ ca ba thái độ nói trên. Ngoại trừ hình ảnh ngưòi đàn bà ăn xin trong bài Sở Kiến Hành là hình ảnh con người trong cảnh đói rách chẳng rảnh tâm suy nghĩ tới cái khổ làm ngưòi, mỗi người nữ trong thơ Nguyễn Du có một thái độ riêng.

Dương Qúy Phi, trong bài Dương Phi Cố Lý, và Vương Thị vợ Tần Cối trong hai bài Vương Thị Tượng là những người giữ thái độ thứ nhất khi đối mặt vói cái khổ làm ngưòi. Cả hai cùng xả thân chạy theo danh lợi, leo lên tới tột đỉnh vinh quang, nhưng rồi kết cuộc chết thảm hay bị người sau đời đời nguyền rủa.

Tiếp theo là hai bà phi Nga Hoàng và Nữ Anh, vợ vua Thuấn, trong bài Thương Ngô Tức Sự, nghe tin vua Thuấn chết tại núi Thương Ngô, đi tìm không thấy, khóc lóc, rồi trầm mình ở sông Tương. Ngưòi đọc thấy như hai bà phi cho là thiên chức làm vợ thiên tử đã chấm dứt, đời sống trở nên vô nghĩa mà từ trầm. Người thứ ba là Dương Thái Hậu, trong bài Dao Vọng Càn Hải Từ, hoàng hậu của vua Tống Độ Tông, lúc nhà Tống thất thế, Trương Thế Kiệt và Lục Tú Phu hộ tống Dưong Thái Hậu và thái tử Đế Bính chạy ra Qùynh Sơn, trên đảo Hải Nam. Trương Thế Kiệt đưa được Dương Thái Hậu lên thuyền, còn Lục Tú Phú và Đế Bính bị quân Nguyên đuổi gấp nhẩy xuống biển chết. Nghe tin, Dương Thái Hậu nói: “Ta chịu gian nan tới nay chỉ cốt bảo vệ Đế Bính để dòng họ Triệu Tống có người nối dõi, nay đến nỗi này ta còn mong gì?” Sau đó thuyền gặp bão đắm, Dương Thái Hậu cũng mất tích. Đó là những người nữ đối mặt với cái khổ làm người theo thái độ thứ hai.

Cô Cầm, tay đàn nguyệt trứ danh tại thành Thăng Long, trong bài Long Thành Cầm Giả Ca, cũng như người nàng hầu của ông em Nguyễn Du, trong bài Ngộ Gia Đệ Cựu Ca Cơ, là những ngưòi sống với nỗi khổ làm ngưòi, trong sầu cảm, trong bi quan, với ngón đàn tuyệt diệu, với sợi tơ mành trong cuống sen đã gẫy, và mặc cho số mệnh đưa đẩy.

Riêng nàng Tiểu Thanh, giỏi thơ phú, đã chọn thơ văn để tạm sống với cái khổ làm ngưòi, nhưng số mệnh nghiệt ngã khiến nàng cũng phải quyên sinh.

Nguyễn Du chọn nàng Tiểu Thanh làm tri kỷ, cũng lấy thơ văn để tương nhượng

Trong thực tế, đối mặt với cái khổ làm người, con người thưòng lấy rượu, lấy khói thuốc để phá thành sầu; đó là thái độ sống của những Lý Bạch, những Lưu Linh v.v...Những mgười lao đầu theo một chủ đích tự cho là cao cả, đến khi mộng lớn không thành, tự chấm dứt cuộc sống, đó là những anh hùng liệt nữ, cũng như nhưng cặp son trẻ tự tử vì tình, những kẻ bất đắc chí đó là nhưng người có thái độ sống thú hai. Những người tìm đưọc cách tương nhượng vói cái khổ làm người, như Nguyển Du, là những ngưòi đối mặt với nỗi khổ làm ngưòi bằng thái độ thứ ba. Đó là những nhà văn học nhân bản tên tuổi, trên khắp thế giới, đặc biệt là tại Âu Châu suốt thế kỷ thứ XIX [35].

Riêng ở Việt Nam, trước Nguyễn Du phải kể đến Nguyễn Trãi, trong bài Oan Thán, viết khi ông bị vua Lê Thái Tổ nghi ông liên quan tới vụ Trần Nguyên Hãn tạo phản:

Trở lại trường họp Nguyễn Du, ba tập thơ Việt Âm của ông không những cho ngưòi đọc nhận ra tác giả là một người suốt đời đối mặt với cái khổ làm người mà còn cho người đọc biết rõ là ông đã có hai đường lối khác biệt để tương nhượng với nỗi khổ làm ngưòi. Một là tìm về tôn giáo, hai là đi vào ngả sáng tác văn học.

Lần đầu tiên Nguyễn Du tỏ ý muốn tìm đưòng về dưới bóng Phật là năm ông còn ở tuổi ba mươi, đang ở trong cảnh cùng quẫn, cả hai đường thư và kiếm cùng dỏ dang, ông viết trong câu kết bài Tự Thán, kỳ II:

Ông muốn xuống tóc, nhưng không phải để đi ở chùa mà vào rừng nghe thông reo ở nửa từng mây xanh.

Thanh Hiên Thi Tập chép bài Đề Nhị Thanh Động, Nguyễn Du viết năm ông 39 tuổi, đã ra làm quan vói nhà Nguyễn và nhân dịp lên Ải Chi Lăng nghênh tiếp sứ đoàn Trung Quốc sang phong vương cho vua Gia Long. Đây là lần thứ hai Nguyễn Du nói tới Phật pháp, ông viết:

cho thấy là Nguyễn Du ngồi thiền với chủ đích đoạt đưọc thường định, nôm na lả sự tĩnh lặng trong tâm mà dường không có tham vọng nói tới cõi ngộ.

Ông nói rõ ý thơ này trong bài Đạo Ý. Ông so sánh sự tĩnh lặng trong tâm ông với hình ảnh mặt trăng trong lòng giếng cổ: có bị nguời khuấy động thoáng gợn rồi cũng lấy lại được niềm tĩnh lặng.

Bài Lương Chiêu Minh Thái Tử Phân Kinh Thạch Đài là một trong những bài dài nhất trong Bắc Hành Tạp Lục, mang đậm mầu Thiền. Nguyễn Du dưòng như có ý muốn trách Lương Võ Đế cùng Lương Chiêu Minh thái tử vì quá sùng đạo Phật mà để nước mất nhà tan, bày đặt việc phân kinh không những gây thêm khó khăn cho thế nhân theo học Phật Pháp mà còn để cho người đời sau thi nhau luận bàn, trong khi Đệ Nhất tổ chủ trương bất lập văn tự, và riêng ông tới Phân Kinh Thạch Đài này mới vỡ nghĩa rằng chân kinh là kinh không viết thành chữ.

Lập trường phản đối Lương Võ Đế và Lương Chiêu Minh Thái Tử của Nguyễn Du trong bài thơ dài trên đây, dường nhu tương đồng với lập trường của Thiên Thai Tông, tựa đề là Thích Môn Chính Thống, theo Suzuky, viết vào khoảng đầu thế kỷ thứ III, như sau [37]:

Khi Phật pháp biến đổi, nó trở thành Thiền Tông; khi Thiền Tông tăng trưởng sai lầm, nó trở thành ma thuyết, [...] Cái nguy hiểm vì quá nương tựa kinh và luận cũng gần như cái nguy hiểm không hiểu biết thiết thục - một thái độ có trỏ ngại lớn cho việc theo dõi nghiêm chỉnh đòi sống của đạo Phật.

Đằng khác, với kết luận là kinh không chữ mới thật là kinh, nhắc người đọc nhớ tới một đoạn văn của Huệ Hải, mà Suzuki trích dẫn như sau [38]:

Ông hãy nghe cho kỹ đây. Trong kinh có nói rõ rằng: Những gì ta nói là nghĩa chứ không phải chỉ có văn; còn nhưng gì chúng sinh nói chỉ là văn chứ không có nghĩa. Ai hỏi ý sẽ vượt lên nhưng văn tự hời hợt; ai ngộ Lý sẽ vượt qua những văn tự. [...] Bỡi vậy kẻ phát Bồ Đề thì được ý mà quên lời, ngộ ý mà ảo giáo. Như người đưọc cá thì quên nơm, được thỏ thì quên đó.

Trong cả ba tập thơ Việt Âm của Nguyễn Du, có một số bài mang sắc Đạo. Trong những bài đó, Nguyễn Du thường dùng những hình ảnh trong sách Nam Hoa Kinh của Trang Tử làm thi liệu. Tỷ như câu thứ ba bài Tự Thán I ông viết:

Đến bài Ngẫu Hứng I, Nguyên Du lại dùng hình ảnh chân hạc dài một lần nữa, kèm theo là hình ảnh giống ngựa bị ngưòi đóng móng đóng cương, mất một nửa tính trời, trong chương Mã Đề sách Trang Tử Nam Hoa Kinh [40], trong hai câu:

Đó là những hình ảnh Nguyễn Du tự mô tả: ông cho rằng việc ra làm quan, làm mất tính trời sinh của ông, như con hạc bị cắt ngán chân, con ngựa bị đóng móng.

Sắc Đạo còn thấy rõ hơn trong bài Sơn Thôn trong Thanh Hiên Thi Tập và bài Hoàng Mai Sơn Thượng Thôn trong Bắc Hành Tạp Lục.

Những hình ảnh trong bài Sơn Thôn và bài Hoàng Mai Sơn Thượng Thôn đều là hình ảnh chủ yếu trong áng thơ Đào Hoa Nguyên của Đào Tiềm, một nhà thơ đời Tấn Trung Quốc. Nguyên văn lời dẫn như sau:

Dưói triều Tấn Thái Nguyên, có ngư phủ đất Vũ Lăng, men theo dòng khe, quên đường xa gần. Bỗng gặp rừng đào, cách bờ vài trăm bưóc, không xen loại cây nào khác, cỏ thơm tươi đẹp, hoa rụng đỏ rực. Ngư phủ lấy làm lạ, muốn vào sâu thêm, đến cuối khu rùng. Hết rừng đến ngọn suối, bên chân núi. Núi có của hang, sáng mờ mờ, bèn gác thuyền, theo của hang mà vào. Đầu hang rất hẹp, chỉ vùa lõt một người. Vào sâu vài chục bước, lòng hang mỏ rộng, sáng sủa, thấy đất bằng rộng rãi, nhà của ngăn nắp, có ruộng tốt, ao trong, có bụi dâu rặng trúc, bờ be ngang dọc thông nhau, tiếng gà tiếng chó liên hồi. Có ngưòi qua lại trồng trọt làm lụng, đàn ông đàn bà áo quần đều như người bên ngoài, ông già tóc bạc con trẻ trái đào, hớn hở vui vẻ.

Gặp ngư phủ thẩy đều ngạc nhiên, hỏi từ đâu tới. Ngư phủ thuật lại mọi điều. Họ bèn mời về nhà, rót rượu mổ gà tiếp đãi. Họ cho hay tổ tiên xưa chạy loạn Tần Doanh, dắt vợ con và người làng tới chỗ xa xôi này lập ấp rồi không trở ra nữa; từ đó cách biệt hẳn với ngưòi bên ngoài. Họ lại hỏi bây giờ là đời nào; họ không biết có đời Hán, nói chi đến đời Ngụy đời Tấn. Ngư phủ nhất nhất kể lại sự tình, người nghe đều đau xót. Người khác lại mời về nhà chơi, thết đãi ăn uống. Ở chơi vài ngày, ngư phủ từ biệt ra về. Có nguòi căn dặn; “Xin đừng kể cho ai nghe truyện tới đây.”

Ra khỏi hang, tìm lại thuyền, theo hướng cũ mà về, tới đâu đánh dấu chỗ đó. Đến quận lỵ, vào ra mắt quan thái thú, kể lại sự tình. Quan sai ngư phủ trở lại, tìm nhưng chỗ có đánh dấu, nhưng không sao tìm ra đường cũ nũa.

Lưu Tử Kỳ người đất Nam Dương, là bậc thưọng cao sĩ, biết truyện hăng hái đi tìm nơi đó, nhưng chưa tìm ra thì bị bệnh mà chết. Từ đó không ai đi tìm đưòng đó nữa.

Nước nhỏ dân thưa khiến dư đồ dùng, gấp mười gấp trăm [hơn người] mà không dùng, dân coi trọng cái chết mà không dời xa, thuyền xe có mà không di; có áo giáp đồ binh mà không bày. Khiến người ta thắt nút dây mà dùng, ăn ngon mặc đẹp, ở yên, vui với thói tục, nước láng giềng gần gũi nghe thấy tiếng gà tiếng chó của nhau, mà đến già đến chết không qua lại với nhau.

Người đọc thấy rõ là Đào Tiềm khởi hứng từ chương 80 sách Lão Tử Đạo Đức Kinh để viềt truyện Đào Nguyên Ký và áng thơ Đào Nguyên Thi. Nguyễn Du chắc chắn cũng khởi hứng từ sách Lão Tử cũng như từ văn thơ Đào Tiềm mà viết hai bài Sơn Thôn và Hoàng Mai Sơn Thượng Thôn. Trong cả bốn bản văn thơ, dân trong hang Nguồn Đào, cũng như tại Xóm Núi hay Xóm Núi Hoàng Mai đều yên ổn làm ăn, sống xung túc, ăn no mặc đẹp, nghe thấy tiếng gà tiếng chó của nhau, không cần tới lịch hàng năm vua ban. Ngoài ra dân Nguồn Đào không cả phải nộp sưu thuế cho vua như dân trong nước nhỏ lý tưởng của Lão Tử. Dân ở Sơn Thôn và Hoàng Mai Sơn Thôn, tuy vẫn phải đóng thuế nhưng đời sống dễ dàng có đóng thuế vẫn còn dư sống. Nước nhỏ là nước lý tưởng của Lão Tử, cũng như Nguồn Đào là nơi sống lý tưởng của Đào Tiềm. Xóm Núi và Xóm Hoàng Mai dường như là một chốn có thật vì Nguyễn Du đã tự hỏi là về già không về xóm Hoàng Mai dưỡng già thì còn biết về đâu khác?

Ngưòi đọc có thêm một vài câu hỏi để chờ giới nghiên cứu giải quyết. Sơn Thôn và Hoàng Mai Sơn Thượng Thôn là một chốn hay là hai nơi, vì một bài chép trong Thanh Hiên Thi Tập, một bài trong Bắc Hành Tạp Ngâm.

Vậy thời nếu cả hai cùng có thật thì hỏi ở đâu? Vùng núi Hồng Lĩnh, hay vùng núi Nam Trung Quốc?

Sử gia Keith Weller Taylor, tác giả cuốn The Birth of Việt Nam cũng đặt câu hỏi tương tự liên quan tới hang Nguồn Đào căn cứ trên một đoạn trong Việt Điện U Linh [43]. Sách Việt Điện U Linh chép đoạn đó như sau: [44]

Phật Tử là em họ Lý Bôn. Lý Bôn chết thì Phật Tử theo anh của Lý Bôn là Thiên Bảo dẫn ba vạn quân chạy lên vùng người Di, Lạo. Bá Tiên, [tướng Trung Quốc] treo giải thưởng để tìm bắt, nhưng không được. Thiên Bảo đến động Dã Năng ở đầu nguồn sông Thao, thấy cảnh ở đấy đẹp, đất đai sản vật phì nhiêu, mầu mỡ mà lại phẳng rộng, bèn xây thành mà ở. Ngưòi kéo dến tụ tập ngày một đông, trí năng ngày một rộng khắp, bèn trở thành nước Dã Năng. Mọi người suy tôn Thiên Bảo làm Đào Lang Vương. Chẳng bao lâu Thiên Bảo chết không có con. Mọi người lại tôn Phật Tử lên thay. Vừa lúc đó nghe tin Bá Tiên về phương Bắc, Phật Tử dẫn quân xuống phía Đông. Người chung quanh khuyên Phật Tử xưng đế. Phật Tử nghe theo, nhân đó xưng hiệu là là Lý Nam Đế.

Tên động Dã Năng ở nguồn sông Thao, (K.W. Taylor đọc là sông Dao), gợi lại truyện truyện Đào Nguyên Ký của Đào Tiềm. Động Đào Nguyên trong thơ văn Đào Tiềm, theo Taylor, có thể là động Dã Năng, nơi ba vị vương mở nước của nhà Tiền Lý dưỡng quân.

Câu hỏi là có gì tương quan giữa động Dã Năng này với Xóm Núi và Xóm Hoàng Mai trong thơ Nguyễn Du? Xin người đọc chờ giới nghiên cứu giải đáp.

Người đọc dường như thoáng thấy khuynh hướng thơ văn của Nguyễn Du qua những bài thơ ông viết về những nhà thơ nhà văn mà người Trung Quốc thường gọi là những đại gia.

Đỗ Phủ, tự Thiếu Lăng dường như là nhà thơ mà Nguyễn Du tâm phục nhất. Ông viết hai bài Thiếu Dương Đỗ Thiếu Lăng Mộ. Trong bài thứ nhất có hai câu:

trích từ bài Phụng Tặng Vi Tả Thừa Trượng Thập Nhị Vận, của Đỗ Phủ để nói ông sót thương Đỗ Phủ vì cả hai người cùng đội mũ nhà nho và cả hai cùng bị lụy thân. Cái lụy đây là cảnh gia đình Đỗ Phủ từng sống trong cảnh đói rách như gia đình Nguyễn Du. Câu thứ tư bài Lỗi Dương Đỗ Thiếu Lăng Mộ, Nguyễn Du viết:

trích từ bài Càn Nguyên Trung Ngụ Đồng Cốc Huyện Tác Ca Thất Thủ, ghi lại cảnh một chiều mùa đông, Đỗ Phủ phải vào rừng đào khoai rừng về ăn cho đỡ đói. Nhưng tuyết xuống quá nhiều, không đào được khoai phải về tay không, lúc về tới nhà bốn bề lặng ngắt, con trai con gái kêu rên.

Cảnh đau lòng của Đỗ Phủ trên đây cũng là cảnh sót sa của Nguyễn Du khi ông viết câu:

trong bài Ngẫu Đề, ngày ông đau bệnh ở Phú Xuân và nhận được tin quê ông bị hạn hán nhà mười miệng thiếu ăn. Như vậy phải chăng Nguyễn Du thông cảm với Đỗ Phủ vì cả hai người cùng từng trải qua những ngảy gian nan thiếu thốn.

Nhà thơ Trung Quốc thứ hai mà Nguyễn Du vinh danh là Lý Bạch. Ông viết bài Đào Hoa Đàm Lý Thanh Liên Cựu Tích để ca tụng Lý Bạch bằng câu thứ tám:

nghĩa là: coi nhẹ vinh hoa như chiếc giày rách, sau khi nhắc lại truyện Vua Đường phái Cao Lực Sĩ gọi Lý Bạch, vào chầu mà Tửu Tiên vẫn say mèm, khiến Cao Lực Sĩ phải vực lên thuyền. Rồi Nguyễn Du kết luận bằng câu:

Nhưng dường đó chỉ là điều Nguyễn Du ước mơ, trong suốt ba tập thơ Việt Âm của ông chỉ có bài Hành Lạc Từ I ghi lại cảnh say sưa .

Người đọc dường như thấy Nguyên Du gặp Lý Bạch qua chữ thành sầu trong câu:

Chữ thành sầu là hình ảnh mối sầu vây chặt lấy con ngưòi như một bức tường thành kiên cố. Đó là hình ảnh cái khổ làm người của Lý Bạch mà Nguyễn Du thông cảm. Nhưng khác với Lý Bạch là Nguyễn Du không lấy rượu để phá thành sầu. Nguyễn Du tương nhượng với chính ông để tói chỗ thỏa hiệp để thấy như bức thành sầu không còn phiền lụy ông nữa.

Sau Lý Bạch và Đỗ Phủ, Nguyễn Du đề cao hai trong Bát Đại Gia của Trung Quốc: một là Liễu Tôn Nguyên và Âu Dương Tu.

Liễu Tôn Nguyên là một văn hào đời Đường, đậu tiến sĩ, làm quan tới chức Giám Sát Ngự Sử, vì cuộc tranh chấp trong chiều mà bị biếm làm Tư Mã Vĩnh Châu. Nguyễn Du kết luận bài Vĩnh Châu Liễu Tử Hậu Cố Trạch, bằng hai câu:

để tỏ lòng thương Liễu Tôn Nguyên, ngày trẻ cũng đã từng nuôi mộng cao xa, nay đầu đã bạc, ông cố giữ sao để sự khen chê nơi sân rồng không phiền lụy tới ông. Nguyễn Du đã từng bị vua Gia Long trách là không chịu góp lời vào những cuộc tranh luận nơi sân rồng, nhưng không để lời trách cứ đó day dứt ông như Liễu Tôn Nguyên vì bị biếm mà coi mình là ngu khiến cây cỏ gò đống quanh nợi ông ở đều bị gọi là ngu, rồi chết vì uất hận.

Với Âu Dương Tu, nhà nghèo, mồ côi cha được mẹ rèn cặp, 24 tuổi đậu tiến sĩ, làm quan nhiều lần bị giáng chức cũng vì truyện phe phái trong triều. Đồng thời là một trong Bát Đại Gia đời Tống . Câu thứ sáu bai Âu Dương Tu Văn Trung Công Mộ:

của Nguyễn Du cho thấy lòng ông trọng vọng sự nghiệp văn chương của Âu Dương Tu. Nhưng bên cạnh một sụ nghiệp văn chương lừng lẫy, Âu Dương Tu có một hoạn lộ nhiều phen lên xuống gập ghềnh. Phải chăng nhắc tới Âu Dương Tu là nhăc tới một điều mà ông đã tùng nhiều lần tự nhắc nhở mình, là làm cách nào để dầu ở trong hoạn lộ mà không bị phiền lụy, mà vẫn tạo nên một văn ngiệp xứng đáng so với Âu Dương Tu.

Bùi Độ là văn gia thứ năm Nguyễn Du nhắc tới trong thơ. Bùi Độ người đòi Đường, là một công thần đời Đường, hoạn lộ được coi là gưong mẫu cho người đời sau trong việc sự xủ xuất. Sau khi về hưu ông lui về Lục Dã ngâm vịnh cùng các danh gia đương thời như Bạch Cư Dị, Lưu Vũ Tích. Nhắc tới Bùi Độ trong bài Bùi Tấn Công Mộ, phải chăng Nguyễn Du cũng mốn noi gương xuất xử của Bùi Độ? Rất tiếc là Nguyễn Du, tuy đã nhiều lần xin về hưu, nhưng vua Gia Long chưa thuận thì ông bị bạo bệnh và mất khi đang tại chức.

Sự nghiệp văn chương của Nguyễn Du không thu gọn trong ba tập thơ chữ mà còn phải kể tới hai áng thơ nôm: Văn Tế Thập Loại Chúng Sinh và cuốn Đoạn Trường Tân Thanh. Điều đáng chú ý hơn hết là chủ đề trong cả hai tác phẩm này cùng là nỗi khổ làm người, một nỗi khổ của con người khi bắt đầu suy nghĩ về ý nghĩa của cuộc sống. Hơn nữa thơ Nguyễn Du trong Đoạn Trường Tân Thanh đã đưa tiếng thơ Việt Nam lên tới mức cao từ xưa tới nay chưa từng ai đạt tới.

Đi sâu vào nỗi khổ làm người trong hai tác phẩm kể trên của Nguyễn Du vượt quá khuôn khổ của tập sách này. Xin dành giới chuyên ngành về lịch sử tư tưởng nghiên cứu.

Phải chăng sự nghiệp văn thơ đó đã giúp cho Nguyễn Du tạm vơi nỗi khổ làm ngưòi, đạt đưọc an lạc, ataraxie, trong cuôc sống ở cõi người ta này?

Nguyễn Du sáng tác ba tập thơ Việt Âm trong suốt thời gian ngoài hai mưoi năm. Đọc ba tập thơ đó, người đọc như thấy ý chí kiên trì của tác giả, sống kỷ luật vói chính mình, không phải như một nhà khổ tu, nhưng như một người theo đuổi một mục đích đã định sẵn. Mục đích đó không phải là để trở thành một vị anh hùng cái thế lưu danh muôn thủa, mà là một người đi tìm an lạc cho chính bản thân của riêng mình. Đó là bổn phận con người đối với bản thân.

Để làm tròn bổn phận đó, nhìn qua hai bài thơ mang mầu Thiền: Đạo Ý và Lương Chiêu Minh Thái Tử Phân Kinh Thạch Đài, người đọc thấy rõ hình ảnh tiến trình của Nguyễn Du trên đường trút bỏ cái khổ làm người theo nẻo Phât học. Bài Đạo Ý cho thấy rõ Nguyễn Du đã tới được mức giữ được tâm không giao động bởi vật ngoài. Rồi bẵng đi trong ngoài hai chục năm sau, qua bài Lương Chiêu Minh Thái Tử Phân Kinh Thạch Đài, ông cho hay là ông không muốn dài lời bàn luận về Phật pháp bởi muốn tuân hành lời tổ Đạt Ma: “Bất lập văn tự”. Người đọc thơ Nguyễn Du dưòng thấy Nguyễn Du đã buông bỏ danh lợi theo đúng lời Phật dậy trong Trung Bộ Kinh, 138: [45]

Đùng để tâm ngươi giao động bởi vật bên ngoài, mà cũng đừng sa đà giữa nhũng tưỏng niệm bên trong. Hãy lìa tất cả chấp trước, tất cả sợ sệt. Đó là con đường vượt qua cái khổ sống chết.

Giáo lý xả chấp của Phật thưòng cụ thể biểu minh bằng hình ảnh chiếc bè. Kinh Sutta Nipata, V.21 chép lời Phật dậy:

Ta đã đóng một chiếc bè chắc chắn, ta đã tới tận Niết Bàn, ta đã qua bờ bên kia, chiến thắng dòng cuồng lưu tham dục; ta không còn dùng chiếc bè vào việc gì nữa, vậy trời muốn mưa thì cứ mưa.

Kinh Kim Cương của Lục Tổ Huệ Năng nói về chiếc bè Pháp như sau:

Như Lai thường dậy rằng các thầy tỳ khưu nên biết pháp ta nói ví như chiếc bè đưa qua sông: pháp còn bỏ huống nữa chẳng phải là pháp.

[...] lời ta dậy ví như chiếc bè, để đưa qua, không phải để mang giữ. Hãy nghe lời ta đây. Ví như có ngưòi suốt ngày đi đường mệt nhọc gặp phải một con sông rộng nưóc sâu; bờ sông bên này thì dầy lo sợ và hiểm nghèo, con bờ bên kia thì yên ổn, không sọ sệt, nhưng không có ghe thuyền đưa qua sông, mà cũng không có cầu bắt nối hai bờ. Ví như người ấy nghĩ bụng như vầy: Quả thật sông thì rộng nước thì sâu, bờ bên này đầy lo sợ và hiểm nghèo, còn bờ bên kia thì yên ổn không sợ sệt; nhưng không có thuyền mà cũng không có có cầu đưa ta qua bờ bên kia. Sao ta không thử lượm lặt những lau sậy, nhưng que cành chà là kết làm bè coi sao? Rồi ngồi trên bè, ta dùng tay dùng chân làm chèo, chèo sang bờ bên kia. [...]

Byâ giờ qua sông rồi, đến bờ rồi, ví như người ấy nói vầy: Quả thật chiếc bè ấy đã giúp tôi nên việc lớn. Nhờ nó chở tôi, và tôi dùng tay dùng chân làm chèo, tôi mới qua êm được đến bờ bên kia; bây giờphỏng như tôi đội chiếc bè trên đầu, hoặc mang nó trên vai, và cứ thế mà lên đường đi dâu tùy thích? [...] Người ấy dùng bè như vậy có khôn ngoan không?

- Vậy, nếu là ngưòi khôn ngoan, người ấy phải xủ trí làm sao với chiếc bè? [...]Người ấy nên nghĩ như vầy: Quả thật chiếc bè ấy đã giúp tôi nên việc. Nhờ ngồi trên bè, và chèo bằng tay bằng chân, tôi qua êm được bờ bên kia. Giờ đây, nếu tôi bỏ lại chiếc bè ấy bên bờ, hoặc vứt nó chìm xuóng nưóc, và tôi lại tiếp tục lên đường. [...] Nếu làm như vậy, người ấy đáng là người khôn ngoan khée xủ trí với chiếc bè.

Cũng như vậy đó, [...] giáo pháp tôi dậy ví như chiếc bè, cốt để đưa qua không phải để mang giữ. Thấu rõ ví dụ đó thì đối với pháp còn phải buông xả nữa là cái phi pháp.

Suziky giải thích hai chữ pháp và phi pháp trong lời Phật dây trên đây là đồng nghĩa với có và không, hoặc khẳng nhận và phủ nhận. Vậy phá bỏ cà pháp và phi pháp có nghĩa là thoát ly cái chấp nhị nguyên cùng tất cả rối ren và vướng mắc. Rồi Phật kết luận:

[...] dầu là sắc chất nào, dầu ở quá khứ, vị lai hay hiện tại, dầu ở trong hay ở ngoài, dầu thô hay tinh, dầu tiện hay quý, xa hay gần, sắc nào cũng phải quán như thực trong ánh sáng chánh trí, nghĩa là quán thấy như vầy:

Bốn uẩn còn lại là thọ, tưởng, hành và thức cũng như vậy đó. Người nào quán thấy thế gian như vậy là thoái ly tất cả dục vọng tai hại, chứng đến tự do. Đó là ngưòi chướng ngại gạt bỏ xong, hào lũy lấp cạn hết, là người đả bạt trừ, đã tự do, đã hoàn tất cuộc chiến, đã trút bỏ gánh nặng.

Vậy là người ấy đã trút bỏ được gánh nặng của cái khổ làm người.

Cũng để tròn bổn phận đối với bản thân, người đọc dường thấy Nguyễn Du sống theo một nếp sống, nhìn theo nhãn quan mà Trang Tử, để đạt tới mức :[46]

không phải để bước ra ngoài đời ngao du sơn thủy, và nói theo Bạch Cư Dị, cũng chẳng phải sống nơi khói ráng như những nhà tiểu ẩn, mà để tìm ra cho mình niềm an lạc như một nhà trung ẩn nơi biên trấn hay làm giảm những trói buộc với cuộc sống của những nhà đại ẩn nơi kinh thành. Đó là nếp sống vừa xuất lại vừa xử, không để bên nào trọng hơn bên nào.

Để đạt tới mục đích đó, như đã thấy qua ba tập thơ Việt Âm, Nguyễn Du đã thành công trong việc quên lãng danh, quên lãng lợi, khiến không còn lo sợ không còn đau khổ và thản nhiên đón cái chết. Giới nghiên cứu về cái khổ của con ngưòi cho biết là một khi đạt đưọc tới mức đó, con người đạt được an lạc của cuộc sống.

Hình ảnh thường dùng để mô tả một con người đạt được tới cõi an lạc là hình ảnh một ngưòi biết chắc là mình sẽ chết nay mai, nhưng vẫn vui vẻ trồng một cây táo, như ‘chẳng có truyện gì sẽ xẩy ra’

Khi buông bỏ được chính mình, công danh của mình, con người đạt tới được cõi an lạc cho tâm thần, bằng lòng với thân phận con người, bằng lòng cả với cái vô dụng của kiếp người, tóm lại như vậy là tạm buông bỏ đưọc nỗi khổ làm người.

Trang Tử đưa ra hình ảnh cái quên tháo bỏ gông cùm cho cái tâm, bằng câu [47]:

Quên chân, quân lưng là quên được chính mình, khiến không còn bị vật ngoài như đôi giầy không vừa chân, chiếc đai không vừa lưng làm dao đông cái tĩnh của thân, cũng như quên cái phải cái trái, cũng là vật ngoài làm nhiễu động cái tĩnh của tâm.

Không bị vật ngoài làm dao động cái tĩnh của thân và của tâm là tới mức mà Trang Tử gọi là [49]:

[...] cái mà chân nhân dùng để biết, cái mà chân nhân nuôi dưỡng chẳng phải là cái quên của cõi lòng sao? Duy kỳ lòng đã quên rồi, cứ thế mà suy: từ lòng đến thân; từ thân đến đời; thông với thời; hợp với vật, cũng chẳng qua là thế. Cho nên lòng mà chưa quên, thì việc làm thường gây nên cái tệ hữu tâm: ra gì hạng ấy! Lòng mà biết quên thì ở đời có lắm nhưng tài kiêm tế: chi thiếu trò hay! Lòng của chân nhân không dùng thiên, cho nên trong đó trời với người không bên nào thiên cả. Cái thật là biết của chân nhân là thế, thế nên mới có thể nói rõ về truyện sống, chết ở đời. Sống với chết, cũng như ngày với đêm. Ấy là số mệnh. Ấy là thế tất nhiên.

Trang Tử bày ra một quan niệm về nhân sinh: vừa nhập thế vừa xuất thế. Nhập thế là xử thế như mọi người, nhưng mà làm đó mà vẫn tiêu dao như không làm, dù cho công trạng kịp tới muôn đời, cũng quên mình không kể tới công danh. Còn xuất thế chẳng phải là truyện ẩn cư tu hành mà vẫn ở trong đời, vẫn gánh vác việc đời. Cùng nhãn quan đó, Sống với chết chỉ là một thể, chẳng qua là sự rất thưòng, chẳng đáng để lọt vào ‘kho thiêng’.

Xuất trong khi xử, tại một phiên trấn, là cảnh trung ẩn, xuất trong khi xử tại đế đô là cảnh đại ẩn.

Suốt hoạn lộ Nguyễn Du hoặc sống như một trung ẩn khi còn ở cấp huyện cấp phủ; thăng chức vào kinh ông vất vả hơn, sống đời đại ẩn, rồi lại thăng chức làm Cai Bạ Quảng Bình, ông lại có thêm bốn năm vui đời trung ẩn.

Cuối cùng là hai năm đi xứ, rồi lại thăng chức và lại phải sống đời đại ẩn rồi mất. Đúng như lời bàn của Nhượng Tống cái chết đến với Nguyễn Du rất thường, chỉ là một thể với cái sống. Ông đã suốt một đời khéo nuôi cái sống của ông, thế nên ông đã thực khéo liệu cái chết của ông. Thật đúng như lời sách Nam Hoa Kinh [51]:

[...] “khối lớn” làm mệt ta bằng sự sống, cho ta rỗi bằng tuổi già, để ta nghỉ bằng cái chết.

Cái chết của Nguyễn Du khác với cái chết của nhà vua trong vở kịch Le Roi se Meurt của Ionesco. Nhà vua này chết chưa kịp sống: suốt đời ngài còn phải lo làm vua. Đối mặt với thần chết nhà vua tiếp tục làm vua: ra lệnh cho thần chết phải để cho ngài bắt đầu cuộc sống. Thần chết trả lời ngài: “Tâu bệ hạ, quá muộn mất rồi” [52] .

Cái chết của Nguyễn Du, cái chết của ngưòi khéo lo cái sống gợi cho ngưòi đọc bài dụ ngôn của Hồng Y Giáo Chủ Richelieu, tóm tắt sơ lược như sau [53]:

Je descends le fleuve de ma vie comme si j’étais embarqué sur un esquif léger et fragile. Un jour, je le sais, je déboucherai dans l’océan qui m’engloutira, et ma petite embarcation, renversée et culbutée, me jettera dans la mort. Mais d’ici là, il m’est donné de descendre de tout son long le fleuve de ma vie.

Il y a deux manières de descendre ce fleuve. La première c’est de rester à l’avant de la barque, les yeux facinés par le moment où tout culbutera vers la mort. Je ne pense pas que ceci soit souhaitable.

La deuxième manière, c’est de s’assoir à l’avant de la barque mais en tournant le dos à la mort qui vient, c’est à dire à l’aval du fleuve vers lequel on descend. Ainsi, adossé à la mort, je regarde la barque qui est là devant mes yeux. Et dans la barque, il y a ceux qui sont embarqués avec moi. Je m’accule à la mort qui vient pour mieux ouvrir les bras au présent de la vie. Et je me hâte de vivre l’essentiel au milieu des futilités.

Cái chết của Nguyễn Du, chép trong sách Chinh Biên Liệt Truyện như sau [54]:

Khi tiên sinh phải bệnh nặng, không chịu uống thuốc. Lúc gần mất, sai người sờ tay chưn xem còn nóng hay lạnh. Người nhà nói đã lạnh cả rồi. Tiên sinh nói rằng: được! Nói xong thì mất, không có một lời nào dặn dò đến việc sau.

Chi tiết “bệnh nặng không chịu uống thuốc” cho người đọc thấy là Nguyễn Du muốn có một cái chết an lạc. Điều thứ hai là Nguyễn Du “không có lời nào dặn dò đến việc sau” chứng tỏ rằng ông dã khéo nuôi cái sống để khéo lo liệu cái chết của ông, đúng như lời Trang Tử Nam Hoa Kinh. Đồng thời cho thấy niềm an lạc của Nguyễn Du đã không bị cái chết làm dao động.

Phải chăng điều đó chứng tỏ là Nguyễn Du đã có một cuộc sống an lạc, và một cái chết an lạc? Như vậy, phải chăng ba cuốn thơ Việt Âm, không những chỉ là ba tập nhật ký sâu kín của Nguyễn Du mà còn là ba tập sách cho biết kinh nghiệm của một người dã thành công trong việc tương nhượng và thỏa hiệp với chính mình để đối đầu với cái khổ làm người?

[1] Trần Trọng Kim, Truyện Thúy Kiều, sách đã dẫn, tr. XIII.

[2] Đào Duy Anh, Thơ Chữ Hán Nguyễn Du, Nhà xuất bản Văn Học, Hànôi, 1988, tr. 33.

[3] Georges Minois Histoir du Mal de Vivre de la mélancolie à la dépression, Édiditions de la Martinière, Paris 2003.

[4] Cité par Georges Minois: Ibid. p. 92

[5] Cité par Georges Minois: ibid. p. 426.

[6] Cité par Georges Minois, ibid, p. 153.

[7] Cité par Georges Minois, ibid. p. 154.

[8] Emmanuel Kant, Observations sur le bon sens du beau et du sublime, dans Werke, Berlin, E. Cassier (éd), 1912, t. II, pp. 258s.

[9] Cité par Georges Minois, ibid. p. 217.

[10] Réné Le Senne, Traité de la Caractérologie Paris, PUF, 1957.

[11] Georges Minois, Histoire du Mal de Vivre, Éditions de la Martinière, Paris 2003, p.373-380.

[12] Khổng Tử, Luận Ngữ, Vi Chánh, IV,bản dịch của Lê Phục Thiện nhà xuất bản văn học, Hà Nội 1992, tr. 34.

[13] Khổng Tử, Luận Ngữ, Hiến Văn, III, sách đả dẫn, tr. 487

[14] Khổng Tử, Luận Ngữ, Lý Nhân, VIII, sách đã dẫn, tr. 106.

[15] Julia Kristeva, Soleil noir: dépression et melancholie, Paris, Gallimard, 1987, p. 17.

[16] Aristote, Problème XXX, 1, Traduction francaise de F. Durand Bogaert et L. Evrard, parue dans R. Klibansky, & Al. Paris, Gallimard, 1989, p. 52.

[17] Đào Uyên Minh Thi Tuyển, sách đã dẫn, tr. 136-142.

[18] Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 330.

[19] Trang Tủ Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 274.

[20] 孟子, 卷之五, 萬章, 章句下, 弟八章, 二, 泛美圖書, 香港 1977, 葉 756.

Xem Mạnh Tử, tập hạ, bản dịch Đoàn Trung Còn, Nhà Xuất bản Thuận Hoá Huế, 1996, tr. 138.-139

[21] 白居易集 , 中華書局出版 , 北京 1979,葉 490.

Bạch Cư Di Tập, Trung Hoa Thư Cục xuất bản, Hương Cảng 1979, tr. 490

[22] Cité par Michel Delon, La voie nouvelle d’un promeneur pas si solitaire, Magazine Littéraire, Hors Série, Octobre-Novembre 2007, p.44

[23] Cité par Michel Delon, ibid. p.44

[24] 李白詩選, ibid. 葉 78.

[25] Cité par Georges Minois, ibid, p.298.

[26] Cité par Georges Minois, ibid. p. 8.

[27] Tư Mã Thiên, Sử Ký, Khuất Nguyên Liệt Truyện, sách đã dẫn, tr. 542-548.

[28] Luận Ngữ, Nhan Uyên, chưong XXIII, sách đã dẫn, tr. 438-439.

[29] Đào Duy Anh, Thơ chũ Hán Nguyễn Du, sách đã dẫn, tr. 33

[30] Tư Mã Thiên, Sử Ký, Sách đã dẫn, Nam Việt Úy Đà Liệt Truyện, tr.743 ff.

[31] Mạnh Tử, Thiên Lương Huệ Vương, Chương III, trích theo Nghiêm Toản, Lão Tử Đạo Đức Kinh, tập II, sách đã dẫn, tr. 245

[32] R.L. Wing, The Tao of Power, Doubleday Inc, Gaeden City, New York, 1986, Chp, 61.

[33] R. L. Wing, ibid. chp. 8.

[34] TrầnTrọng Kim, Việt Nam Sử Lược, II, Bộ Quốc Gia Giáo Dục, Trung Tâm Hôc Liệu, Saigon 1971, tr.184.

[35] Georges Minois, Histoire du Mal de Vivre, ibid.Chap IX, p. 269-311.

[36] Tuồng Đào Tấn, tập I, Đỡ Đẻ, lớp IX, Vũ Đình Liên Biên Dịch, Nhà Xuất Bản Sân Khấu, Sở Văn Hóa Nghĩa Bình, 1987, tr.151

[37] D. T. Suzuki, Thiền Luận, tạp hạ, bản dịch của Tuệ Sĩ, Đại Nam tái bản tại Hoa Kỳ,tr. 81.

[38] D.T. Suzuky, Ibid. tr. 83.

[39] The Saying of Chuang Tzu, James R. Ware chinese text, Confucius Publishing Co, Republic of China, 1959.p. 90.

[40] The Saying of Chuang Tzu, ibd. p. 97.

[41] 陶淵明詩選, ibid. 葉 136-142.

[42] Lão Tủ Đạo Đức Kinh, bản dịch của Nghiêm Toản, sách đã dẫn, tr. 387.

[43] Keith Weller Taylor, The Birth of Vietnam, Univerty of California Press, Berkley, 1983, Appendix M, p. 342-343.

[44] Lý Tế Xuyên, Việt Điện U Linh, Văn Học, Hà Nội, 1972, Bản dịch của Trịnh Đình Rư và Đinh Gia Khánh, tr. 43.

[45] Trích theo D.T. Suzuky, Thiền Luận Tập thượng, bản dịch của Trúc Thiên, Đại Nam tái bản tại Hoa Kỳ, trang 233-237.

[46] The Saying of Chuang Tzu, James R. Ware, ibid, p. 5

[47] James R. Ware, The Saying of Chuang Tzu, ibid. p. 229

[48] Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 300

[49] James R. Ware, The saying of Chuang Tzu, ibid. p. 69.

[50] Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 143-147.

[51] Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhưọng Tống, sách đã dẫn, tr. 128.

[52] Cité par Alain Houziaux, Dix questions simples sur la vie, Albin Michel, Paris 2007, p.229-230.

[53] Cité par Alain Houziaux, ibid. p. 231-232.

[54] Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim, Nguyễn Du, Truyện Thúy Kiều, Đại Nam tái bản, tr. X.