Đặc San XUÂN GIÁP NGỌ - 2014 www.ninh-hoa.com

N

hững trang sau đây đối chiếu truyện thơ Quán Âm Thị Kính, một truyện thơ rất quen thuộc trong đông đảo người Việt Nam, với kinh sách cùng những truyện cổ tích truyền kỳ mang mầu Thiền về Bồ Tát Quán Thế Âm, của chung những dân tộc vùng Đông Á như Trung Quốc, Nhật Bản và Đại Hàn.

Trước tiên là Phật danh Quán Thế Âm, đọc tắt là Quán Âm, người Trung Quốc phiên âm thành Kuan Yin, người Nhật Bản đọc là Kwannon hay Kannon. Quán Âm là vị Bồ Tát, đã đạt tới mức nghe bằøng mắt nhìn bằng tai, ngài lắng nghe người thế đắm chìm trong biển khổ niệm tên ngài mà đến tế độ. Trong sách Phật học, Bồ Tát danh này đã từ lâu là một đề tài tranh biện. Theo Đường Huyền Trang (602-664) người từng từ Trung Quốc băng qua sa mạc sang Tây Trúc thỉnh kinh thì Phật danh đó là một lầm lỗi dịch thuật, đúng ra phải đọc là Quán Tự Tại, dịch nghĩa chữ Phạn Avalokitesvara. Quán Tự Tại là danh hiệu của một vị bồ tát được nhắc tới trong câu đầu của bản Bát Nhã Ba La Mật Đa Tâm Kinh, bản dịch chữ Hán của Đường Huyền Trang gồm 262 chữ. Bát Nhã Ba La Mật Đa Tâm Kinh là bài giảng cho ngài Xá Lợi Phất về kết quả thực hành Bát Nhã Ba La Mật Đa của Bồ Tát Quán Tự Tại. Kinh gồm một chuỗi phủ quyết rồi kết thúc bằng một câu vô đẳng chú. Bản dịch tiếng Việt Nam của Tuệ Sĩ bắt đầu bằng câu:

Khi Bồ Tát Quán Tự Tại thực hành Bát Nhã Ba La Mật sâu xa, soi thấy rằng có năm uẩn, và thấy rằng năm uẩn đó không có tự tánh trong chúng.

và tận cùng bằng câu thần chú:

yết đế, yết đế,ba la yết đế ba la tăng yết đề, bồ đề tát bà ha.

Tuệ Sỹ dịch là:

Này Bodhi, đi qua, đi qua bờ bên kia, qua đến bờ bên kia, Svàha.

Đó là một bản kinh không những tín đồ Chân Tông nhận làm tâm kinh mà giới Thiền giả cũng hàng ngày tụng đọc.

Đoạn kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa Tâm Kinh trên soi sáng danh hiệu bồ Tát Quán Thế Âm. Thiền sư Phạn Kỳ viết:

Bằng tâm không dấy, tất cả lục quan không động, hình thanh chẳng còn là hình thanh.

Huệ Hồng theo đó viết:

Theo kinh Pháp Hoa, Quán Thế Âm Bồ Tát [...] xem xét tiếng [niệm danh ngài] tức thời mọi chúng sinh [niệm danh ngài] đều đượïc giải thoát, là bởi Bồ Tát Quán Thế Âm nhìn thấy tiếng niệm danh và nói với chúng sinh bằng mắt.

Trong tiếng Việt Nam, sáu chữ: xem, nghe, nếm, ngưỉ, sờ và nghĩ, sáu chữ nối con người với thế giới bên ngoài đều kèm theo chữ xem, hay quán theo chữ Hán, thành sáu chữ kép: xem xem, nghe xem, nếm xem, sờ xem và nghĩ xem.

Phải chăng vì vậy, cao đồ Qúy Ký (632-683) của Đường Huyền Tăng, dịch giả bài kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa Tâm Kinh, từ tiếng Phạn sang tiếng Trung Quốc, dịch Bồ Đề danh Quán Tự Tại là Quán Âm?

Đằêng khác, theo Trừng Quán (738-839) thì hai Bồ Đề danh Quán Thế Âm và Quán Tự Tại viết theo chữ Phạn là hai chữ khác nhau. Gần đây, năm 1927, trong một bản viết tay trên lá bối, mà giới nghiên cứu cho là viết từ thế kỷ thứ 5, người đọc tìm thấy năm lần Bồ Đề danh Avalokitasvra, dịch là Quán Âm. Giả thiết có lầm lỗi trong việc sao chép như vậy đã không còn đứng vững, và N.D. Mironov trong bài Buddhist Misscellanea, Journal of the Royal Asiatic Society sốâ tháng Avril 1927, kết luận là Quán Thế Âm hay Avalokitasvara là chữ Phạn nguyên thủy, sau đó mới viết thành Avalokitesvara hay Quán Tự Tại.

Trên một hướng khác, xét theo thời gian, bộ kinh được coi là ấn tống sớm nhất trong đó giới học Phật tìm thấy Bồ Đề danh Quán Âm là bộ Thành Chân Quang Minh Định Ý Kinh, ấn tống từ năm 185.

Hình tượng Bồ Tát Quán Âm, thờ tại các chùa lớn nhỏ, cũng có nhiều điểm đáng lưu ý. Riêng một cuốn The Buddha Scroll, đầu đề chữ Hán là Pháp Giới Nguyên Lưu Đồ, do Thomas Cleary giới thiệu, nhà sách Shambhala, Boston & London phát hành năm 2000, gồm 96 bức họa hình tượng Phật, trong có muời lăm bức ảnh Bồ Tát Quán Âm khác nhau. Cuốn tranh này hoàn tất năm 1767 dưói triều vua Càn Long nhà Thanh, vẽ lại theo một bộ tranh Phật của nước Đại Lý, một nưóc nhỏ trong thời Nam Triều (738-902) thuộc địa phận tỉnh Vân Nam, Trung Quốc ngày nay.

Trong số 15 bức ảnh tượng đó có ba bức Cô Tuyệt Hải Ngạn Sơn Quán Thế Âm, Phạn Tăng Quán Thế Âm và Lục Tý Quán Thế Âm là hình tượng Phật ông, mười hai bức kia đều là hình tượng Phật bà. Câu truyện Phật Quán Âm là Phật ông hay Phật bà cũng là một câu hỏi lớn trong giới học Phật. Dựa vào các hình tượng Bồ Tát Quán Thế Âm, nhiều nhà nghiên cứu cho là nguyên thủy tượng Bồ Đề Quán Âm đều là những bức tượng Phật ông, tại Ấn Độ, Tây Tạng cùng tại nhiều nơi khác trong cõi Đông Nam A,Ù cũng như tại Trung Quốc trước đời nhà Đường (618-907) tìm thấy trong những động Phật tại Đôn Hoàng. Tại Tích Lan, Cao Miên và Tây Tạng, ảnh tượng Bồ Tát Avalokitesvara ngày nay đều là hình tượng Phật ông. Tới cuối nhà Đường, sang đầu nhà Tống ảnh tượng Bồ Đề Quan Âm Trung Quốc mới bắt đầu đổi thành những hình tượng Phật bà.

Theo rõi sự biến đổi hình tượng Bồ Đề Quán Âm, giới Phật học nhìn ra sự biến đổâi của Phật Giáo trong thời kỳ truyền bá từ Tây Trúc qua vùng bờ biển Thái Bình Dương, đặêc biệt là địa vị của tín nữ trong việc thành đạo. Gần đây, năm 1930 I.B. Horner xuất bản cuốn Women under Primitive Buddhism, do nhà Routledge & Kean Paul tại London phát hành, rồi tới năm 1980, Diana Mary Paul xuất bản cuốn Women in Buddhism do nhà Lancaster-Miller Publishers tại Berkley phát hành. Mục đích của cả hai cuốn sách là nghiên cứu về hoàn cảnh của người phụ nữ đã xuất gia hay còn tại gia phải chịu đựng trong xã hội Phật giáo Ấn Độ. Kết quả công cuộc nghiên cứu này cho thấy là thủa đức Phật Thích Ca còn hành đạo, thì cả nam và nữ phái cùng có thể thành đạo. Tiêùp đó là thời kỳ Phật Giáo chia rẽ thành trong ngoài hai mươi giáo phái, thì phái nữ vô phương thành đạo, chỉ có phái nam mới có hy vọng thành Phật. Phải tới đầu kỷ nguyên, qua huệ nhãn Bát Nhã Ba La Mật Đa, với chủ thuyết không tách biệt không phân biệt, coi tất cả là Không, người tín nữ mới lại có hy vọng thành đạo như người thiện nam.

Đằng khác, Suzuki viết trong Thiền Luận, bản dịch của Trúc Thiên, tập thượng, tr. 116 bản phóng ảnh của cơ sở xuất bản Đại Nam, California:

Nét đặc thù là vai trò của phái nữ được đề cao ở nhiều trưòng hợp khác nhau. Không những các bà có đủ biện tài trí huệ, mà còn đứng ngang hàng với phái nam. Trong số năm mươi ba vị triết gia hoặc đạo trưởng mà Thiện Tài Đồng tử đến tham vấn, trên đường hành cước, có nhiều cô nhiều bà sống trong những điều kiện mưu sinh khác nhau, trong đó có cả gái giang hồ, người nào cũng biện luận đầy minh triết với vị đồng tử chí tâm cầu đạo. Thật khác hẳn ngày nào phụ nữ chỉ được miễn cưỡng nhận vào hội tăng già.

Trích dẫn trên cho thấy Suzuki chỉ nói tới hoàn cảnh tín nữ Trung Quốc khi bộâ kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa đã phổ cập sâu rộng trong đông đảo tín chúng.

Tiến trình này phản ánh qua một số kinh thưòng tụng niệm. Kinh Trường A Hàm, quyển 4, phần 1, kinh Du Hành thứ 2, đoạn 3, bản dịch của tỳ kheo Thích Thiện Siêu, Phật học Viện Quốc Tế xuất bản năm 1986, có đoạn:

A Nan bạch Phật,
- Sau khi Phật diệt độ, có kẻ đàn bà con gái đến thụ giáo thì làm sao?

Phật dậy:

- Chớ cho gặp.
- Giả sử phải gặp thì sao?
- Chớ cùng nói chuyện.
- Giả thử phải cùng nói chuyện thì sao?
- Hãy lo nhiếp tâm ý.

Trong lời tựa, tỳ kheo Thích Thiện Siêu cho biết là kinh A Hàm ít phổ cập trong các nước theo Đại Thừa và phản ảnh trung thực tình trạng xã hội đương thời tại Ấn Độ. Đoạn kinh trích dẫn chứng tỏ rằng đương thời người nữ gặp khó khăn ngay từ việc gia nhập giáo hội.

Kinh Ma Ha Bát Nhã Ba La Mật Đa, phẩm Hằng Già Đề Ba, do tỳ kheo Thích Trí Tịnh dịch sang tiếng Việt Nam từ bản dịch chữ Hán, chùa Khánh Anh phát hành, có đoạn sau:

Bấy giờ trong đại chúng có một nữ nhân tên Hằng Già Đề Bà từ chỗ ngồi đứng dậy trịch áo vai hữu, gối hữu chấm đất, chắp tay bạch Phật:

- Bạch đức Thế Tôn! Tôi sẽ hành sáu ba la
mật để tịnh Phật quốc độ đúng như lời dậy của đức Phật trong Bát Nhã Ba La Mật. [...]

Khi đó đức Phật biết rõ thâm tâm của nữ nhân nên liền mỉm cười, đúng như cách thức của chư Phật[...]

Ngài A Nan từ chỗ ngồi đứng dậy qùy gối hữu chấp tay thưa:

- Bạch đức Thế Tôn! Do nhân duyên gì mà đức Phật mỉm cười? Theo pháp của chư Phật không bao giờ vô cớ mà cười.

Đức Phật phán:

- Này A Nan! Hằng Già Để Bà này sẽ thành Phật ở đời vị lai trong kiếp tinh tú, hiệu là Kim Hoa Phật. Này A Nan! Nữ nhân này sau khi chết sẽ thọ thân nam tử sanh về nước Diệu Hỹ của đức Phật A Súc. Ở nước Diệu Hỷ đó tu phạm hạnh thanh tịnh.

Đoạn trích dẫn trên cho thấy rằng thời đức Phật
truyền đạo, nữ nhân đã có mặt trong hàng giáo chúng, nhưng muốn được thành chánh quả phải qua một kiếp thọ thân nam tử. Điều này còn thấy trong kinh Pháp Hoa, quyển IV, phẩm XII, Đề Bà Đạt Đa. Kinh chép trong đoạn 7, tỳ kheo Thích Trí Tịnh dịch sang tiếng Việt Nam, Chùa Khánh Anh phát hành:

Bấy giờ, ngài Xá Lợi Phất nói với Long Nữ [con gái của Long Vương] rằng:

- Ngươi nói không bao lâu chứng được đạo vô thượng, việc đó khó tin. Vì sao? Vì thân gái nhơ uế chẳng phải là pháp khí, thế nào có thể thành vô thượng Chính giác? Đạo Phật xa rộng phải trải qua vô lượng kiếp cần khổ chứa nhóm công hạnh, tu đủ các độ, vậy sau mới thành được. Lại thân gái còn có năm điều chướng: một chẳng được làm Phạn Thiên Vương, hai chẳng đươc làm Đế Thích; ba chẳng được làm Ma Vương; bốn chẳng được làm Chuyển Luân Thánh Vương; năm chẳng được làm Phật. Thế nào thân gái được mau thành Phật?

Lúc đó Long Nữ có một hột châu báu giá trị bằng cõi tam thiên đại thiên đem dâng đức Phật. Phật liền nhận lấy. Long Nữ nói với Trí Tích Bồ Tát cùng tôn giả Xá Lợi Phất rằng:
- Tôi hiến châu báu, đức Thế Tôn nạp thọ việc đó có mau chăng?

- Rất mau

Long Nữ nói:

- Lấy sức thần của các ông xem tôi thành Phật lại mau hơn việc đó.

Đang lúc đó cả chúng hội đều thấy Long Nữ thoạt nhiên biến thành nam tử, đủ hạnh bồ tát, liền qua cõi Vô Cấu ở phương Nam, ngồi tòa sen báu thành bậc Đẳng chính giác, đủ ba mươi hai tướng, tám mươi món đẹp, khắp vì tất cả chúng sinh trong mười phương mà diễn nói pháp mầu.

Theo khuynh hướng Phật Giáo Đại Thừa, vượt ra khỏi tu viện, thõng tay vào chợ đời, phổ hiện lý Giác Ngộ trong đại chúng, không nhất thiết phải lìa bỏ gia đình, theo đoàn khất sĩ mới cầu được Chánh Giác. Tâm thanh tịnh là điều cần cho cuộc sống đạo không cần xuất gia tín mộ. Vì thế cư sĩ chẳng khác gì tu sĩ. Tiêu biểu cho nếp sống đó là Duy Ma Cật, tác giả bộ kinh Duy Ma Cật. Hình ảnh Long Nữ, người tín nữ, trong đoạn kinh Pháp Hoa trích dẫn trên đây, vớiù tư tưỏng thâm diệu, quảng đại và tinh tế cùng một tài hùng biện hiếm có, biến hóa trên đường thành Chánh Giác thấy rõ trong đoạn sau, trích từ phẩm Quán Chúng Sinh, kinh Duy Ma Cật, bản dịch của tỳ kheo Thích Huệ Năng, Phật Học Viện Quốc Tế xuất bản năm 1999:

Bấy giờ trong nhà ông Duy Ma Cật có một Thiên Nữ thấy các vị Trời, Người đến nghe pháp, liền hiện thân ra tung rãi hoa trên mình các vị bồ tát và đại đệ tử khi hoa đến mình các vị bồ tát đều rơi hết, còn đến mình các đại đệ tử đều mắc lại. Các vị đại dệ tử dùng hết thần lực phủi hoa mà hoa cũng không rớt. Lúc ầy Thiên Nữ hỏi ngài Xá Lợi Phất:

- Tự sao mà phủi hoa?

- Hoa này không như pháp nên phủi.

Thiên Nữ nói:

- Chớ bảo hoa này không như pháp. Hoa này nó không có phân biệt, tự Nhân giả phân biệt đó mà thôi! Nếu ngưòi xuất gia ở trong Phật pháp có phân biệt là không như pháp, nếu không phân biệt là như pháp. Đấy xem các vị bồ tát hoa có dính đâu? Vì các vị bồ tát đoạn hết tưởng phân biệt. [...] Ngài Xá Lợi Phất nói:

- Vì sao ngươi không chuyển thân nữ kia đi?

Thiên Nữ nói:

- Mười hai năm nay tôi kiếm mãi cái tướùng nữ nhân mà không thể đặng, phải chuyên đổi cái gì? Ví như nhà huyễn thật hoá phép sinh ra một ngưòi huyễn nữ, nếu có kẻ hỏi rằng sao không chuyễn thân nữ đó đi? Vậy thì người hỏi đó có đúng chă kẻ

Ngài Xá Lợi Phất nói:

- Không đúng! Huyển hóa không có tướng nhất định còn phải chuyển đổi gì nữa.

Thiên Nữ nói:

- Tất cả các pháp cũng như thế, không có tướng nhất định, Tại sao lại hỏi sao không chuyển thân nữ.

Tức thời Thiên Nữ dùng sức thần thông biến ngài Xá Lợi Phất thành ra Thiên Nữ và tự hoá mình thành ra giống ngài Xá Lợi Phất, mà hỏi rằng:

- Tại sao ngài không chuyển thân nữ đi?

Mang hình tượng Thiên Nữ, ngài Xá Lợi Phất đáp rằng:

- Ta nay không biết làm sao biến thành thân đàn bà này?

Thiên Nữ nói:

- Thưa ngài Xá Lợi Phất! Nếu ngài chuyển được thân đàn bà đó thời tất cả người nữ cũng sẽ chuyển được . Như ngài Xá Lợi Phất không phải người nữ mà hiện thân nữ, thời tất cả người nữ cũng như thế, tuy là thân nữ mà không phải là người nữ đâu. Vì thế, Phật nói: tất cả các pháp không

phải đàn ông không phải đàn bà.

Bấy giờ Thiên Nữ thu nhiếp thần lực, thân ngài Xá Lợi Phất trở lại như cũ. Thiên Nữ hỏi ngài Xá Lợi Phất:

- Tướng đàn bà bây giở ở đâu?

Ngài Xá Lợi Phất đáp:

- Tướng đàn bà không ở một nơi đâu mà ở tất cả mọi chốn.

Đoạn kinh Duy Ma cật trích dẫn trên cho thấy hai điểm dưói đây:

Một là dưới mắt ngài Xá Lợi Phất, người nữ muốn thành Phật trước đó phải biến thành người nam. Giới nghiên cứu đào sâu vấn đế này và thấy rắng tại Trung Hoa cũng như tại Nhật Bản, cho tới thế kỷ thứ XIX, người nữ bị trói buộc bởi ngũ ám tam tòng. Tam tòng trong giới Phật tử Đông Á giống hễt như tam tòng theo sách Lễ Ký và sách Khổng Tử Gia Ngữ: tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử. Chữ tam tòng này giới nghiên cứu tìm thấy trong bộ Ngọc Nữ Kinh, một bộ kinh dịch từ bản gốc chữ Phạn. Như vậy nề nếp tam tòng cũng thịnh hành tại Ấn Độ. Ngũ Chưóng, theo lời Xá Lợi Phất dậy trong phẩm Phổ Môn, kinh Pháp Hoa, gồm có: Phật, Duyên Giác, Thanh Văn, Phạm Vương, và Đế Thích. Giới Phật học giải thích lý do người tín nữ không thể tu thành một trong năm thân tướùng này, nếu không hóa thân thành người thiện nam, là bởi lẽ cả năm hình tượng nêu ra đều là hình tượng nam tử. Riêng hình tượng Phật gồm ba mươi hai tướng tốt đẹp, trong số đó có âm mã tàng tướng, mà tỳ kheo Thích Huệ Hưng trong lời chú kinh Duy Ma Cật dịch là nam căn ẩn kín, một tướng chỉ riêng thuộc phái nam.

Đằng khác, điều người tín nữ trên đường thành chánh quả phải biến đổi thành thiện nam cũng còn chép trong kinh Vô Lượng Thọ, trong lời nguyện thứ 35 trong số 48 điều nguyện của Phật A Di Đà, theo bản dịch của tỳ kheo Thích Đức Niệm và cư sĩ Minh Chánh Phật Học Viện Quốc Tế xuất bản năm 1998, như sau:

Khi con thành Phật, nước con không có phụ nữ. Nếu có nữ nhân nào nghe danh hiệu con, thanh tịnh tin tưởng, phát tâm bồ đề, chán ghét nữ thân, mạng chung liền hóa thân nam tử sanh về nưóc con. Các loại chúng sanh ở mườùi phương, sanh về nước con đều hóa sanh trong hoa sen thất bảo. Nếu không được như thế, nguyện không thành Chánh Giác.

Hai là theo kinh Duy Ma Cật, mượn lời Thiên Nữ, tất cả đều không có hình tướng nhất định, theo chữ Không trong dòng tư tưởng Bát Nhã, như đức Thế Tôn dậy trong phẩm Phật Mẫu, mà Suzuki tóm tắêt trong cuốn Thiền Luận tập hạ, và Tuệ Sị dịch, ấn quán Thăng Long xuất bản năm 1973 tại Saigon, như sau:

[...] tịnh hay bất tịnh, nhiếp tâm hay loạn tâm, nhiễm tâm hay ly nhiễm tâm, tất cả đều không tự tánh, không thủ trước, không phân biệt. Đấy được coi là nhìn vạn hữu trong chân như tướng của chúng, trong đó mọi sai biệt tan biến hết, đồng thời tự hiển lộ tự thân như thực trong ánh sáng của trí Bát Nhã.

Dưới ánh sáng của trí Bát Nhã, trong kinh phẩm

Đại Phương Tiện, kinh Bát Nhã Ba La Mật,
có lời Phật dậy:

Này Tu Bồ Đề! Như những loài chim nhiều mầu sắc, đến kế bên núi Tu Di thì đều đồng một mầu.

Giới nghiên cứu phật học đồng ý rằng, trong ánh sáng Bát Nhã, chúng sinh cũng không tự tánh, là thân nữ hay là thân nam về tới nước Phật hẳn cũng như đàn chim về tới núi Tu Di, thẩy cũng là một, thế nên người nữ đâu còn cần chuyển thân thành người nam trước khi thành chánh quả.

Thế nên, phải chăng trong ánh sáng Bát nhã đó người con Phật Á Đông đã chuyển biến hình tượng Bồ Tát Quán Thế Âm, dũng mãnh trượng phu thành hình tượng đức Phật bà Quan Âm từ bi hỉ xả? Phải chăng qua hình tượng Phật Bà Quán Âm người Đông Á khác người Ấn Độ, tin rằng nguời nữ không cần phải hoá thân thành người nam để trở thành đạo.

Người đọc kinh sách Phật học còn thấy hình ảnh ngươiø nữ thành Phật trong kinh Thắng Man Sư Tử Hống Nhứt Thừa Đại Phương Tiện Phương Quảng Kinh, bản dịch chữ Việt Nam và chú giải của tỳ kheo Thích Đức Niệm, Viện Phật Học Quốc Tế ấn tống năm 1990, tại Sepulveda, California, Hoa Kỳ. Hai chữ Phương Quảng minh xác bản kinh là một bản kinh Đại Thừa. Năm chữ Nhứt Thừa Đại Phương Tiện biểu thị thông danh kinh sách Đại Thừa tam quy nhứt giáo. Danh xưng Thắng Man Sư Tử Hống là bởi kinh này do phu nhân Thắng Man thuyết, và ba chữ Sư Tử Hống kế tiếp hàm ý vô úy và quyết định bằng hình ảnh sư tử, không hề sợ hãi, thẳng tiến không chút quanh co. Nói cách khác bộ kinh này nghĩa lý rõ ràng, một mạch rốt ráo. Kinh này do pháp sư người Thiên Trúc, tên chữ Phạn là Gunabhadra, phiên âm của người Trung Quốc đọc theo âm Việt Nam là Cầu Na Bạt Đà La, và người Trung Quốc còn dịch là Công Đứùc Hiền, dịch sang hoa văn vào dưới triều vua Lưu Tống (420-479).

Trong phần Tự, kinh chép:

[...] Khi ấy vua Ba Tư Năc và Mạt Lợi phu nhân, tin Phật chưa lâu, nói rằng:

- Thắng Man phu nhân là con gái ta, thông
huệ mọi căn, mẫn cán, dễ lĩnh ngộ, nếu gặp
được Phật thì quyết chóng thấu hiểu giáo pháp,
tâm đạt không ngại. Vậy nên hợp thời khiến tin
để phát đạo tâm.

Mạt Lợi phu nhân nói:

- Nay chính phải lúc.

Vua và phu nhân viết thư cho Thắng Man, đại lược ca ngợi Phật công đức vô lượng. Liền sai cung nhân là Hàng Dề La mang thư đến nước A Du Xà vào thẳng nội cung, kính cẩn trình dâng phu nhân Thắng Man.

Thắng Man được thư , khởi tâm hoan hỷ, đảnh lễ tiếp thọ, đọc tụng xong, thọ trì, sanh tâm ngưỡng mộ hy hữu.

Thắng Man phu nhân hướng trưóc Hàng Đề La nói kệ rằng:

- Ta nghe danh tiếng Phật là bậc chưa từng có trên đời. Lời nói trong thư là chơn thật, nên ta cúng dường cho ông. Ngưỡng mong Phật Thế Tôn khắp vì thế gian mà xuất hiện, cúi xin ngài dủ lòng thương xót khiến cho con được trông thấy ngài.

Liền khi Thắng Man khởi niệm này, thì đức Phật hiện ra trên không trung phóng hào quang sáng
khắp cả thấy rõ kim thân Phật tuyệt vời không ai sánh kịp. Thắng man và quyến thuộc đầu mặt sát đất lễ chân Phật, dâng trọn lòng thanh tịnh ca ngợi Phật thật vô lượng công đức.

Hính ảnh đầu mặt sát đất lễ chân Phật, trong giới học Phật biểu thị sự việc phu nhân Thắng Man lấy tâm Bồ Đề làm chu,û tương ứng với vô lậu tâm, lấy công đức làm quyến thuộc, khế hợp cùng với như như pháp thân.

Sang phần chánh tông, phu nhân Thắng Man cung kính tán thán công đức Phật đoạn dâng lời thỉnh cầu quy y. Nhận lời thỉnh cầu tín kính của Thắng Man phu nhân, đức Phật phán:

- Ngươi tán thán Như Lai chơn thật công đức, do thiện căn này sẽ ở vô lượng kiếp a tăng kỳ, trong loài trời người làm Tự Tại Vương, sanh ra chỗ nào cũng thường được thấy ta, tán thán ta như hiện nay không khác. [...] Rồi sẽ được thành Phật, hiệu là Phổ Quang Như Lai, Ứng Cúng, Chánh Biến Tri.

Đoạn kinh Thắng Man trích dẫn trên đây cho thấy là phu nhân Thắng Man, là một người nữ không xuất gia, do thiện căn nhiều kiếp trước rồi ra sau nhiều kiếp tu tập sẽ được thành Phật. Tuy nhiên, khác với việc thành Phật của Hằng Đà Bà Già chép trong kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa cũng như trong việc thành Phật của Long Nữ chép trong kinh Pháp Hoa, Phật không cho biết trên đươnøg thành đạo, phu nhân Thắng Man có phải biến thân thành người nam hay không, nhưng Phật cho hay là phu nhân Thắng Man sẽ làm Vua Tự Tại trong loài trời người. Qua ba chữ Tự Tại Vương, phải chăng người đọc kinh vẫn phải hiểu làThắng Man phu nhân trước khi thành Phật cũng phải sống qua nhiều kiếp làm thân nam? Giải đáp câu hỏi này, tỳ kheo Thích Đức Niệm, trong lời Huyền Luận Kinh Thắng Man viết:

Sau khi tỳ kheo ni Ma Ha Ba Xa Ba Đề viên tịch, đức Phật đem xá lợi của bà đối trước đại chúng mà nói rằng:

- Nếu nói là đại trượng phu thì Ma Ha Ba Xà Ba Đề là đại trượng phu. [Bởi lẽ] những gì bậc đại trượng phu làm thì bà đều làm tới cả.

Tỳ kheo Thích Đức Niệm viết tiếp:

Điều này có thể thấy rằng đại trượng phu không
phải chỉ câu nệ tại hình thức, mà hay y Phật Pháp thực hành, làm đến nơi đến chốn những gì phật pháp cần làm, không luận nam hay nữ đều được danh xưng là đại trượng phu.

Như vậy hình ảnh Hằng Đà Bà Già, Long Nữ cũng như Thắng Man nghe Phật nói Pháp, chuyển nữ thân thành nam tử trước khi thành Phật, phải chăng là hiển thị việc người tín nữ gánh vác Phật Pháp chẳng khác gì những vị dũng mãnh trượng phu để thành Phật?

Để tìm ý nghĩa hình tượng đức bồ tát Quán thế Âm, người đọc kinh khởi đầu từ kinh Diệu Pháp Liên Hoa, gọi ngắn là kinh Pháp Hoa, một bộ kinh rất phổ cập tại các nước Đông Á. Chữ Liên Hoa nghĩa là hoa sen, hình ảnh của nhà Phật không những chỉ biểu thị cho sự thanh khiết:

gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn

mà trong hoa sen còn có hạt sen, trong hạt có nhân sen ba hình ảnh tiêu biểu cho hiện tại, tương lai và quá khứ thu vào một niệm, một quan niệm về thời gian chung cho nhiều tôn giáo, mà giới nghiên cứu gọi là thời gianđứng thẳng, vertical time, trong đó Phật quá khứ, Phật hiện tại và Phật tương lai cùng là một.

Trong kinh có phẩm thứ XXV mang tựa đề Phổ Môn gồm 2062 chữ Hán, chép lời Phật tả rõ hình ảønh Bồ Tát Quán Thế Âm để trả lời câu Bồ Tát Vô Tận Ý hỏi về Bồ Tát Quán Thế Âm . Chữ Phổ Môn, nghĩa là cửa chung cho mọi chúng sinh, dường như gốc của thành ngữ cửa Phật là cửa rộng trong tiếng Việt Nam. Giới Phật học hiểu chữ rộng không phải là căn cứ trên kích thưóc, mà là một cửa không hạn định cho mọi chúng sinh: mỗi chúng sinh đều như nhau, tựa như hai giọt nước trong biển nước. Phẩm này còn được chép riêng thành Quán Âm Kinh hay còn gọi là Kinh Phổ Môn. Trong kinh Phật dậy:

1. Nếu chúng sinh dưới ách khổ não, niệm danh Bồ Tát Quán Thế Âm thì ngài sẽ nghe thấu và tới giải thoát. Niệm danh Bồ Tát Quán Thế Âm thì nhờ thần uy BoÀ Tát vào lửa không sợ chết cháy, xuống nưóc sâu không sợ chết đuối, gặp qủy dữ cũng thoát.

2. Người sắp bị nạn dao gậy, niệm Bồ Tát Quán Âm thì dao gậy gẫy ra từng khúc, Người bị gông cùm xiềng xích, niệm Bồ Tát Quán Thế Âm thì gông cùm xiềng xích đều tan rã. Khách buôn lạc vào đường hiểm trở, niệm danh hiệu Bồ Tát Quán Thế Âm cũng được thoát khỏi oán tặc.

3. Chúng sinh nào nhiều lòng dâm dục, niệm Bồ Tát Quán Thế Âm liền được ly dục. Người nhiều giận hờn niệm Bồ Tát Quán Thế Âm cũng dập tắt được lửa sân. Kẻ ngu si niệm Bồ Tát Quán Thế Âm cũng lìa ngu si. Người nữ muốn cầu con trai sinh con trai phúc đức trí tuệ, cầu con gái sinh con gái xinh đẹp.

Phật còn cho Bồ Tát Vô Tận Ý biết ba mươi hai hóa thân mà Bố Tát Quán Thế Âm xử dụng để tùy từng chúng sinh niệm danh ngài mà nói pháp chứng độ chúng sinh đó ra khỏi biển khổ. Trong số những thân tướng đó đứng đầu là thân Phật, tiếp theo thân Duyên Giác, Thanh Vân, Phạm Vương, Đế Thích, kể cả thân phụ nữ của Trưỏng Giả, Cư Sĩ, Tể Quan, Bà La Môn. Phép biến hóa thân tướng của Bồ Tát Quán Thế Âm cốt để giúp người niệm danh ngài cảm thấy gần gận với ngài khi được ngài tế độ. Kết cục, Phật khuyên các Bồ Tát phải cùng một lòng cúng dàng Bồ Tát Quán Thế Âm. Phẩm Phổ Môn chấm dứt bằng lời Bồ Tát Vô Tận Ý nguyện cúng dàng Bồ Tát Quán Thế Âm.

Niệm Bồ Tát Quán thế Âm để được báo ứng là một truyện chép trong sách Thái Bình Quảng Ký và Lê Qúy Đôn có ghi trong sách Kiến Văn Tiểu Lục, quyển IX tựa đề Thiền Dật. Truyện như sau:

Vương Huyền Mô nhà Tống, trái quân luật trong khi đi đánh phương Bắc, chiếu theo quân pháp đáng phải xử tử. Một đêm, Huyền Mô nằm mộng thầy có người nữ đến bảo:

- Cứ tụng Quán Âm đủ một ngàn lần sẽ thoát nạn.

Huyền Mô nói:

- Tính mạng ta chỉ còn trong chốc lát, làm
sao tụng kinh đủ mộât ngàn lần.

Người trong mộng dậy Huyền Mô tám câu như sau:

Nam mô Quán Thế Âm Phật, dữ Phật hữu nhân,
dữ Phật hữu duyên, thường lạc ngã tĩnh, triêu niệm Quán Thế Âm, mộ niệm Quán Thế Âm, niệm niệm tòng tâm khởi, tự nhiên Phật bất ly thân.

Nghĩa là: Nam Mô Quán Thế Âm Phật, cùng Phật có nhân, cùng Phật có duyên, thưòng lạc ngã tĩnh. Sớm niệm Quán Thế Âm, chiều niệm Quán Thế Âm, niệm từ tâm phát hiện, tất nhiên Phật chẳng lìa.

Huyền Mô y lời tụng tám câu này đủ một ngàn lần và khi lưõi dao đao phủ gần đến cổ là gẫy nát, nhờ vậy thoát nạn. Kết luận này cho thấy là đúng như lờiø kinh Pháp Hoa, Bồ Tát Quán Thế Âm luôn luôn lắng nghe chúng sinh niệm danh hiệu của ngài và sẵn sàng tới cứu nạn. Lê Qúy Đôn chép truyện truyền kỳ trên đây chứng tỏ rằng không riêng ở Trung Quốc mà cả tại Việt Nam người ngưòi hằng niệm danh Bồ Tát Quán Thế Âm để mong được độ trì ra
khỏi cảnh ngặt nghèo.

Hình ảnh Bồ Tát Quán Thế Âm xuất hiện trong lịch sử Việt Nam vào đời vua Lý Thái Tôn (1028-1054) vị vua thứ hai trong triều nhà Lý, một triều đại rất sùng đạo Phật. Đại Việt Sử Ký Toàn Thư của Ngô Sĩ Liên, bản dịch của Cao Huy Dụ, nhà xuất bản Khoa Học Xã Hội, Hà Nọâi 1967 chép:

Mùa đông [năm 1049] tháng 10 dựng chùa Thiên Hựu. Trước đấy vua chiêm bao thấy Phật Quán Âm ngồi trên tòa sen, dắt vua lên tòa. Khi tỉnh dậy vua đem việc ấy nói với bầy tôi, có ngưòi cho là điềm không lành. Lại có tỳ kheo Thiền Tuệ khuyên vua dựng chùa một cột ở giữa ao làm tòa sen của Phật trên cột, giống như đã trông thấy trong mộng, cho các nhà sư đi quanh tụng kinh cầu an cho vua. Vì thế gọi là chùa Thiên Hựu.

Đúng như lời Phật dậy trong kinh Pháp Hoa trích dẫn trên đây, Bồ Tát Quán Thế Âm nói với kẻ niệm danh ngài bằng ngôn ngữ cuả kẻ đó. Người Đông Á, Trung Quốc Nhật Bản, Đại Hàn và Việt Nam đều coi cha là nghiêm phụ và mẹ là từ mẫu. Phải chăng vì thế và bởi hình tượng Bồ Tát Quán thế Âm là hình ảnh từ bi hỉ xả, nên người Đông Á, từ đời Đường, khi Phật Gíao đã bắt sâu rễ trong chúng nhân thời hình tượng Bồ Tát Quán Thế Âm cũng chuyển biến thành hình tượng Phật Bà? Trải qua hơn mười hai thế kỷ, hình tượng Quán Thế Âm như một vị Phật bà vẫn hằng thay đổi tùy theo kẻ niệm danh ngài. Sau đây là bốn hình tượng quen thuộc nhất, qua những truyện cổ tích hằng lưu truyền trong giáo chúng:

1. Diệu Thiện Quán Âm,
2. Bạch Y Quán Âm
3. Nam Hải Quán Âm
4. Mã Lang Phu Quán Âm

Những truyện này tùy theo địa phương thay đổi ít nhiều so với những bản chép trong sách Bảo Quyển, của người Trung Quốc. Một điều đáng để ý là khi niệm Bồ Tát Quán Thế Âm, giáo chúng thường gọi tắt là Phật hay Phật Bà Quán Âm, thay vì Bồ Tát Quán Thế Âm.

Sự tích Diệu Thiện Quán Âm là một đề tài nghiên cứu của nhiều nhà Phật học: tại Nhật có Trủng Bản Thiên Long, Tsukamoto Zenryu (955); ở khối tiếng Anh có Glen Dudbridge (1878,1982) tiếp tới Rolf A. Stein (1986) trong khối tiếng Pháp. Tại Việt Nam có Hoàng Trọng Miên, Việt Nam Văn Học Toàn Thư, tập II, không ghi năm in, nhà sách Như Ý phát hành, chép truyện Bà Chúa Ba như sau:

Ngày xưa, có một ông vua sinh liên tiếp hai người con gái đầu lòng. Không có con trai, vua lo lắng không kẻ nối ngôi, ngày đêm cầu khẩn Trời Phật cho hoàng hậu sinh ra hoàng nam. Nhưng đến khi đứa con thứ ba ra đời, cũng vẫn là con gái. Vua lấy tên thứ ba mà đặêt cho công chúa út. Giận các đấng thiêng liêng đã không phù trợ mình đạt được ý nguyện. Tuổi thọ đã cao, vua muốn cho công chúa thứ ba lấy chồng, định sẽ truyền ngôi cho phò mã.

Trái với hai chị, là Diễu Thanh và Diệu Âm, công chúa Ba không đắm mình trong cung vàng điện ngọc mà chỉ say mê tiếng kệ câu kinh, rồi quyết tâm theo đạo Phật. Nàng nhất quyết không chịu lấy chồng, khiến vua và hoàng hậu nổi giận, bắt giam nàng ở riêng bên vườn sau hoàng cung.

Một hôm vua cùng hoàng hậu ngự thăm vườn, công chúa Ba chạy đến đón xa giá. Vua lại phán bảo nàng bỏ ý định tu hành để tính việc trăm năm song nàng vẫn một mực từ chối, và xin phép vua cha xuất gia đầu Phật. Vua giả vờ chiều theo ý con, cho nàng đến tu ở chùa Bạch Tước, đồng thời ra lệnh cho các nhà sư phải khuyên nhủ công chúa Ba trở về cung để lấy chồng. Nếu việc không thành thì chùa sẽ bị thiêu cháy và tất cả sư sãi trong chùa đều bị chém đầu.

Các nhà sư sợ hãi tìm đủ mọi cách để làm cho công chúa xiêu lòng mà hồi tục, nhưng đều vô hiệu. Vua hay tin liền nổi cơn thịnh nộ ra lệnh cho đốt chùa để giết luôn cả công chúa vì đã không tuân lệnh vua cha, nhưng ngọn lửa vừa ùn ùn nổi lên bao vây cả bốn phía chùa thì trời đang tạnh ráo bỗng tuôn mưa xối xả dập tắt ngay. Vua bèn cho bắt công chúa Ba để xử tử, nhưng trời lại nổi cơn bảo táp dữ dội, sét đánh văng lưỡi dao của đao phủ nhắm bổ vào cổ công chúa. Vua vẫn chưa nguôi giận, ra lệnh xử giảo nàng. Quân lính đang sửa soạn dây treo cổ nàng thì bỗng đâu một con cọp phóng qua hàng rào binh sĩ cướp mất công chúa Ba, cõng nàng đưa đến chùa Hương Tích. tu hành [...] Các thú dữ trong rừng núi được cảm hóa đến nghe kinh, rồi chia nhau chim hái trái, nai lấy nước, khỉ vo gạo, rồng thổi lửa nấu cơm...hầu hạ công chúa ngày
đêm.

Vềâ triều, vua cha phát bệng phong ghê gớm. Các danh y được mời đến đều bó tay trước chứng bệnh nhà vua. Da thịt vua sần sùi lở lói, các ngón tay ngón chân dần dần rơi rụng, vua cha mất cả hai tay và hai mắt. Công chúa Ba tu hành đắc đạo, khoác áo ni cô về kinh, thấy vua cha bị bệnh thê thảm, liền tự moi hai mắt và chặt hai tay làm thuốc cứu chữa cho vua cha lành mạnh. Sau đó công chúa hóa về Niết Bàn.

Tục truyền công chúa Ba là hiện thân của Phật Bà Quán Âm. Sự tích này truyền bá khắp thiên hạ. Hàng năm vào tiết đầu xuân thiện nam tín nữ nô nức đi chẩy hội chùa Hương trong khoảng từ đầu tháng giêng đến cuối tháng ba âm lịch.

Ngưòi đọc truyện truyền kỳ nhận ra qua hình ảnh Bà Chúa Ba nhiều hình ảnh của Bồ Tát Quán Thế Âm chép trong phẩm Phổ Môn, kinh Pháp Hoa. Trước hết là hình ảnh bà Chúa Ba khăng khăng cưỡng lời vua cha và hoàng hậu, không chịu lấy chồng phải chăng là hình ảnh
của một người đã ly dục. Chi tiết sét đánh văng lưỡi dao đao phủ khi chém gần đến cổ bà Chúa Ba, dường như nhắc lại đoạn kinh Pháp Hoa sau đây:

Nếu lại có người sắp bị hại, xưng danh hiệu
Quán Thế Âm Bố Tát, thời dao gậy của kẻ sát nhân liền gẫy ra từng khúc, người ấy được thoát nạn.

Hình ảnh con cọp bất thần xuất hiện cướp bà Chúa Ba giữa pháp trường đưa về Chùa Hương cũng gợi cho người đọc truyện một đoạn kế tiếp trong kinh Pháp Hoa:

Dầu lại có người hoặc có tội, hoặc không tội, bị gông cùm xiềng xích, trói buộc nơi thân, xưng danh hiệu Quán Thế Âm Bồ Tát thẩy đều đứt rã, liền được thoát khỏi.

Sau hết hình ảnh bà Chuá Ba móc mắt cắt tay làm thuốc chữa cho vua cha phải chăng là biểu tượng lòng đại từ đại bi của Bồ Tát Quán Thế Âm? Hình ảnh Bồ Tát Quán Thế Âm, còn thờ tại nhiều chùa lớn nhỏ, phải chăng không những tượng trưng cho lòng từ bi hỉ xả vô hạn của Bồ Tát mà còn cho thấy sức trì diệu thần thông cùng phương tiện vô lượng của bồ tát dùng cứu khổ cứu nạn cho chúng sinh?
Hoàng Trọng Miên không cho biết ông đã ghi chép sự tích Phật Quán Âm Diệu Thiện trên đây từ nguồn gốc nào. Đối chiếu với những tài liệu Trung Quốc về sự tích Phật Bà Quán Âm, thì người Trung Quốc chép sự tích đức Phật Bà Quán Âm trong Hương Sơn Bảo Quyển. Về tình tiết thì khi Phật Bà Quán Âm hiện ra cứu bệnh cho vua cha thì hiển tướùng thành Phật Ngàn Mắt Ngàn Tay. Ngày nay tại Chùa Hương Tích Việt Nam vẫn còn thờ tượng Phật Quán Âm Ngàn Máêt Ngàn Tay, dưới danh hiệu Đại Bi Quán Thế Âm. Tượng Phật Quán Âm thờ tại chùa Đại Bi Hương Sơn Trung Quốc cũng là tượng Phật Ngàn Mắt Ngàn Tay.

Trong một truyện truyền miệng khác với một nội dung tương tự như truyện trên đây, nhưng Phật Bà Quan Âm hiện ra tay cầm cành dương tay kia cầm lọ nước cam lồ. Hình tượng này mang tên là Cứu Khổ Quán Thế Âm. Giới nghiên cứu Phật học đồng ý là hình tượng Cứu Khồ Quán Âm là hình tượng Phật Bà, tạc từ thế kỷ thứ VIII, và ngày vía Phật Bà Quán Âm là ngày 19 tháng hai âm lịch.
Sách Nam Hải Quán Âm Toàn Truyện cũng chép sự tích Phật Bà Quán Âm tương tự như sự tích Phật Bà Diệu Thiện Quán Âm nhưng đổi địa danh Hương Sơn thành Phổ Đà. Hình tượng Phật Bà Nam Hải Quán Âm thường có Thiện Tài và Long Nữ theo hầu, mặêc dầu theo kinh sách đức Phật Quán Âm chỉ có gặêp riêng rẽ hoặc Thiện Tài hoặc Long Nữ, và không có kinh nào chép việc đức Phật Quán Âm đồng thời gặp cả hai Thiện Tài và Long Nữ.

Long Nữ là một thiên nữ xuất hiện trong các đoạn kinh Pháp Hoa và Duy Ma Cật trích dẫn trên đây. Thiện Tài là một đồng tử tìm học đạo với 53 vị triết gia đạo trưởng chép trong kinh Hoa Nghiêm. Giới nghiên cứu đối chiếu sự hiện diện của Thiện Tài và Long Nữ theo hầu Phật Bà Nam Hải Quán Âm với sự hiện diện trong tranh Đạo Giáo của Kim Đồng và Ngọc Nữ theo hầu Ngọc Hoàng Thượng Đế.

Khác hẳn với hình tượng Diệu Thiện Quán Âm, Cứu Khổ Quán Âm và Nam Hải Quán Âm, hình tượng Ngư Lam Quán Âm, hay còn gọi là Mã Lang Phu Quán Âm hoặc Tỏa Cốt Quán Âm có một sự tích phức tạp như sau. Dưới triều nhà Đường, khi Phật giáo đã thịnh hành tại vùng trung nguyên Trung Quốc, thì dân chúng vùng Đông Nam vẫn còn chưa có duyên may thấm nhuần đạo lý. Vào khoảng chừng năm 809 có một cô gái nhan sắc tuyên bố là cô sẽ kết hôn với người nào trong một đêm có tài học thuộc lòng được phẩm Phổ Môn trong bộ kinh Pháp Hoa. Sáng hôm sau, có hai mươi người đạt được điều kiện này. Cô gái nói là cô không thể làm vợ tất cả hai chục người, và cô đổi điều kiện là cô sẽ làm vợ người nào trong một đêm có thể học thuộc lòng toàn thể bộ kinh Kim Cương. Sáng hôm sau có ngoài mười người vượt nổi qua thử thách này. Một lần nữa cô gái đổi điều kiện là cô sẽ thành hôn với ai trong ba ngày học thuộc lòng toàn thể bộ kinh Pháp Hoa. Lần này chỉ có một chàng họ Mã vượït qua nổi thử thách. Chàng họ Mã tức tốc xin làm lễ đón dâu. Về tới nhà trai, cô dâu bỗng ngã bệnh và xin được vào phòng nằm nghỉ. Trước khi họ hàng nhà trai nhà gái ra về thì cô dâu từ trần. Chỉ trong chốc lát thì xác nàng bắt đầu tan rữa nên phải tức tốc làm đám táng. Vài ngày sau, có một vị sư già tới gặp chàng họ Mã và xin chàng dẫn tới phần mộ của người vợ vắn số. Tới mộ nhà sư cho mở mả, và gióng gậy tầm xích trên nắp áo quan. Nắp áo quan bật mở, thịt người quá cố đã rữa hết chỉ còn bộ cốt bó gọn bằng chỉ vàng. Nhà sư cho mọi ngưòi dự đám biết là cô gái chính là hiện thân của một vị bồ tát xuống thế để cứu vớt người người ra khỏi cõi u minh. Sau khi rửa sạch bộ cốt, nhà sư buộc bộ cốt vào gậy tầm xích rồi bay lên trời biến mất. Từ đó người người trong vùng nô nức quay về cửa Phật .

Thần thoại trên đây, lúc đầu không nối danh Phật Quán Âm vói vợ chàng họ Mã. Với thời gian, thần thoại lưu truyền trong dân chúng và trở thành tên Phật Kim Sa Than Mã Lang Phu Quán Âm, tức Phậât Quán Âm hiện thân thành vợ chàng Mã tại bến nước Cát Vàng. Người đời sau, trải qua các triều đại nhà Tống nhà Minh và nhà Thanh đều ít nhiều thêm bớt chép lại thần thoại này. Trong ngôn ngữ Thiền, hình ảnh Mã Lang Phu Quán Âm là hình ảnh lấy độc trị độc:

lấy sắc đẹp diệt sắc dục.

Theo một truyền thuyết khác, Mã Lang Phu Quán Âm còn có hình tượng mang danh hiệu Duyên Châu Phụ. Tục truyền nàng cũng là một thiếu phụ có nhan sắc mặên mòi, sãn sàng hiến thân cho bất kỳ ai tới cầu cạnh nàng. Thế nhưng nếu ai hễ đã giao hoan với nàng thì từ đó không còn ham muốn sắc dục. Năm 24 tuổi nàng mang tiếng hoang dâm mà từ trần, xác táng nông bên đường. It lâu sau có một nhà sư từ phía Tây đi tới, thắêp hương khấn vái bên mộ nàng. Dân làng ngạc nhiên hỏi vì sao nhà sư còn đoái hoài tới một thiếu phụ không chồng sống một đời dâm đãng. Nhà sư cho hay là nàng đã hành động như vậy là vì đức đại bi, và cho hay là nay nàng đã trở thành bồ tát. Nhà sư cho mở mả thiếu phụ và thấy xương nàng như có chỉ vàng bó liền với nhau. Truyền thuyết trên đây, theo nhiều nhà bình giải, dường như dựng theo một câu trong phẩm Phổ Môn, kinh Pháp Hoa:

Nếu có chúng sinh nào nhiều lòng dâm dục, thường cung kính niệm Quán Thế Âm Bồ Tát, liền được ly dục.

Tuy nhiên, truyện Duyên Châu Phụ không thấy còn chép trong những bảo quyển phát hành trong những đời sau.

Hình tượng Kim Sa Than Mã Lang Phu Quán Âm hay Duyên Châu Phụ thường còn gọi là
Ngư Lam Quán Âm. Hình tượng Ngư Lam Quán Âm vẽ hình Phật trong tay có một giỏ đựng duy nhất một con cá. Căn nguyên của hình tượng naỳ đọc thấy trong chương thứ 49 truyện Tây Du Ký, bộ tiểu thuyết thuật lại những mối
gian truân của thầy trò Đường Huyền Tăng trên đường qua Tây Trúc thỉnh kinh. Truyện tóm tắt như sau:

Trên đưòng thỉnh kinh, Đường Huyền Tăng cùng ba đồ đệ là Chư Bát Giới, Tôn Ngộ Không và Sa Tăng giúp dân giao chiến cùng Linh Cảm Đại Vương, một thủy thần hàng năm bắt dân phải cúng đồng nam đồng nữ cho thần ăn thịt. Linh Cảm Đại Vương thua lớn, lập qủy kế bắt đươc Đường Tam Tạng. Tôn Ngộ Không phải đằng vân tới núi Phổ Đà câu cứu Phật Quán Âm. Phật Quán Âm y lời xách giỏ đi giúp ba đồ đệ Huyềân Tăng giải cứu cho thầy. Tới bên sông, Phật Quán Âm niệm thần chú:

Tử đích khứ. Hoạt đích trụ

nghĩa là: con nào chết thì đi, con nào sống thì vào giỏ. Niệm bẩy lần thì trong giỏ hiện ra một con kim ngư, đôi mắt sáng lòa, vẩy vi vàng chói.

Phật bảo Tôn Ngộ Không:

- Hãy mau xuống thủy phủ cứu thầy.

Tôn Hàng giả nói:

- Bồ Tát chưa bắt được yêu quái, làm sao bọn con cứu nổi thầy?

Phật Quán Âm nói:

- Con yêu ấy ta đã bắt nhốt vào giỏ đây.

Sa Tăng và Bát Giới qùy thưa:

- Con cá đó vì đâu lại thần thông phép tắc như vậy?

Phật Quán Âm nói:

- Nó vốn là kim ngư ở trong hồ sen của ta, thường ngày nổi lên nghe kinh đã lâu năm, Sau nó tu nhiều đời, nên có phép luyện búp sen thành ra trái đấm, thừa nước lớn, thoát ra hồ lội xuống đây. Sáng hôm nay, không thấy nó, bấm độn biết được việc này vội đan giỏ đi bắt.

Tôn Hành Giả nói:

- Vậy xin Bồ Tát nán lại đây giây lát, con xin vào xóm làng, gọi dân ra lậy mừng, tạ ơn bồ tát đã trừ yêu cứu đời.

Phật Quán Âm nói:

- Được! Ngươi đi mau kẻo trễ.

Bát Giới, Sa tăng nghe nói, vội chạy vào xóm la lớn:

- Ai muốn xem Bồ Tát Quán Âm giáng thế thì ra đây gấp

Trong xóm, gái trai, già trẻ đều chen nhau chạy đến, quì lậy bồ tát.. Có người vẽ giỏi đã họa hình bồ Tát Quán Âm lúc đó và gọi là Ngư Lam Quán Âm. Tượng hình ấy còn lưu truyền tới nay.

Hình tượng phổ thông nhất trong các hình tượng Phật Bà Quán Âm là hình tượng Bạch Y Quán Thế Âm. Nhiều nhà nghiên cứu như Henri Maspero (1928) hay Kenneth Chen (1964) cho rằnh hình tượng này chuyền biến từ hình tượng, một vị Phật mặc áo trắng của ngươiø Tây Tạng. Gần đây Rolf A. Stein căn cứ trên các truyện truyền kỳ của người Trung Quốc và bác giả thuyết của Maspero và Henri

Hình tượng Bạch Y Quán Âm phổ cập sâu rộng trong giáo chúng Trung Quốc vìø người Trung Quốc tin tưởng rằng Bồ Tát Quán thế Âm, như Phật dậy trong phẩm Phổ Môn, kinh Liên Hoa:

Nếu có người nữ, giả sử cầu con trai, lễ lậy cúng dàng Quán Thế Âm Bồ Tát, liền sinh con trai phúc đức trí tuệ.

Niềm tin này giúp người Trung Quốc sống yên lòng với tập tục bất hiếu hữu tam vô hậu vi đại nghĩa là bất hiếu có ba điều, không con nối giõi là một điều hệ trọng. Hình tượng Phật Bà Quan Âm, trong mắt người đi cầu tự, mang tên là Tống Tử Quán Âm. Hình tượng này thường là hình tượng Phật Bà mặc áo trắng tay bế một đứa bé traiù kháu khỉnh. Sự tích phép thần thông của Phật Bà Quán Âm Tống Tử, mang con tới cho người niệm danh ngài để cầu tự, chép trong Bạch Y Đại Sĩ Ngữ Ấn Tâm Đà La Ni Kinh.
Vào khoảng những thế kỷ XVII và XVIII, nhiều giáo sĩ Công Giáo đã nhầm tưởng coi hình tượng Tống Tử Quán Âm là hình tượng Đức Bà Maria bồng chúa Jesus của người Trung Quốc.
Hình tượng Bạch Y Quán Âm thường là đề tài của nhiều họa sĩ và thi sĩ, cùng nhiều truyện truyền kỳ không riêng gì người Trung Quốc mà chung cho cả những dân tộc khắp vùng Đông Á. Người Trung Quốc có cuốn Diệu Anh Bảo Quyển chép nhiều truyện truyền kỳ về Phật Bà Bạch Y. Trong những truyện này, Phật Bà Bạch Y Quán Âm thường báo mộng báo cho vai chính trong truyện một sự tốt lành. Việc tốt lành hoàn tất, vai chính đúc chuông tô tượng hoặc xây chùa tạ ơn.

Tiêu biểu cho loại truyện truyền kỳ kể trên là truyện thái tử Tiềân Lưu (851-932) nước Ngô Việt thời Ngũ Đại, Trung Quốc, chép trong phổ ký chùa Thiên Trúc tại Hàng Châu. Trong một giấc mơ, Tiền Lưu gặêp một thiên nữ áo trắng nguyện sẽ phù hộ thái tử cùng giòng giõi hậu duệ, bởi lẽ thái tử giầu lòng từ bi và không hiếu sát. Thiên nữ còn hẹn tái ngộ cùng thái tử tại núi Thiên Trúc hai chục năm sau. Hai chục năm sau thái tử dựng nên nước Ngô Việt, và tới thăm chùa núi Thiên Trúc, nhìn thấy tượng Bạch Y Quán Thế Âm, giống như hình ảnh thiên nữ trong giấc mơ ngày trước bèn phát thiện tâm cho xây Thiên Trúc Khán Kinh Viện. Ngày nay viện này vẫn còn là một thắng cảnh tại Hàng Châu.

Mô thức này hệt như mô thức truyện vua Lý Thái tôn xây chùa Một Cột trích dẫn trên đây. Một điểm đáng chú ý khác là trong những truyện truyền kỳ này thường có kèm theo những bài chú hoặc bài kinh ngắn, tỷ như bài kinh mười câu trong truyện Huyền Mô đờiø Tống mà Lê Qúy Đôn đã sao chép vào Sách Kiến Văn Tiểu Lục, trích dẫn trên đây. Những bài chú như bài Bạch Y Quán Âm Thần Chú, Quán Âm Thập Cú Chú, Quán Âm Mộng Chú ngày nay còn là những bài thông dụng. Những bài kinh ngắn thường đọc kèm với những bài chú nói trên là những kinh lưu truyền từ thế kỷ thứ V như Quán Âm Bảo Sinh Kinh, Quán Âm Cứu Sinh Kinh.

Đó là sơ lược hình ảnh Phật Bà Quán Âm trong lòng tin của người Đông Á. Câu hỏi kếù là tại sao người Đông Á lại biến hóa một đức Phật ông thành một đức Phật Bà?

Chun Fan Yu giải thích rằng sự biến hóa này là bằng chứng người Đông Á tin tưởng ở đức Phật Bà Quán Âm. Lòng tin đó biến hóa đứùc Phật Quán Thế Âm thành Phật Bà vì trong tín ngưỡng của đại chúng Trung Quốc đã có sẵn nhiều vị nữ thần như Thiên Hậu, Bích Hà Nguyên Quân, Vô sinh Lão Mẫu v.v... Những nữ thần đó thường không chỉ là những vị thần linh ứng mà thường là hiện thân hay hóa thân của đức Phật Bà Quán Âm. Như vậy hình ảnh đức Phật Bà Quán Âm gần gận với người Trung Quốc hơn.

Giải thích trên đây dường như cũng đúng đối với người Việt Nam. Truyệân Man Nương là một truyện truyền kỳ chép sự tích vì linh ứng mà Man Nương thành Phật Mẫu, nay còn thờ tại chùa Pháp Vân .

Trong văn học Việt Nam, kể lại sự tích Phật Bà Quán Âm tìm trong cuốn Di Sản Hán Nôm Việt Nam Thư Mục Đề Yếu của Trần Nghĩa và Francois Gros, Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội Hà Nộâi, 1993, có những truyện thơ sau đây:

1. Quán Âm Chân Kinh Diễn Nghĩa, do Gia Liễu Đường xuất bản năm 1916. Truyện
thơ kể sự tích Phật Quán Âm theo thể lục bát, truyện tương tự như truyện Diệu Thiện Quán Thế Âm.

2. Quán Thế Âm Thánh Tượng, in tại chùa Diên Khánh, Hà Nội, năm 1916. Truyện tương tự như truyện Diệu Thiện Quán Thế Âm, với một chi tiết khác biệt là công chúa Ba bị chết cháy khi vua Diệu Trang cho lệnh đốt chùa, sau đó lại được tái sinh về tu tại chùa Hương Sơn. Vua Trang Vương mắêc bệnh nặng, nhưng cũng được qua khỏi, hội ngộ cùng hoàng hậu về tu tại chùa Hương Sơn, gặêp lại công chúa Ba. Cuối cùng công chúa Ba thành Thượng Phật và cùng cả nhà siêu nhập cõi tiên. cuốn Quán Thế Âm Thánh Tương Chân Kinh cũng giống cuốn Quán Thế Âm Thánh Tượng nới trên.

3. Quán Âm Quá Hải Kinh, của tỳ kheo Thanh Quyết giám thị chùa Thiên Trù hiệu san, in năm 1898, bản lưu tại Quán Âm Các chùa Hương Tích. Sách kể sự tích Phật Quán Âm và khuyến cáo người đời dốc lòng tu tỉnh tụng niệm hòng tránh tai họa trong cõi trần ai.
4. Quán Âm Chú Giải Tân Truyện, Thịnh Văn Đường in năm 1886. Truyện thơ theo thể lục bát kể sự tích Quán Âm Thị Kính, con gái Mãng ông, người nước Cao Ly, lầy chồng học trò tên là Sùng Thiện Sĩ, con nhà khá giả. Một đêm học khuya, Thiện Sĩ ngủ quên, Thị Kính ngồi khâu bên cạnh, thấy có sợi râu mọc ngược, cho là điềm không lành, sẵn dao trong tay nàng tính cắt bỏ sợi râu. Bỗng Thiện Sĩ chợt tỉnh, tưởng là vợ toan hãm hại, bèn lớn tiếng hô hoán. Thế là Thị Kính bị gia đình nhà chồng đuổi ra khỏi nhà. Bị oan ức, Thị Kính cải trang thành con trai, lên chùa Vân TưÏ xin xuống tóc đi tu, được vị sư chủ trì đặt pháp danh là Kính Tâm. Trong làng có Thị Mầu, vốn con gái nhà giầu, nết lẳng lơ, lên chùa thấy chú tiểu Kính Tâm, đem lòng say đắm. Trước sự thờ ơ của chú tiểu Kính Tâm, lại không nén nổi lòng dâm dục, Thị Mầu ăn nằm cùng một gia nhân và mang thai. Bị hào lý trong làng căn vặn, Thị Mầu khai là cha bào thai chính là chú tiểu Kính Tâm. Vì vâïy vị sư chủ trì đuổi Kính Tâm ra khỏi chùa nhưng lại thương tình cho ngụ tại tam quan. Ít tháng sau, Thị Mầu sinh con trai, đem vứt ngoài tam quan chùa Vân Tự, nói trao trả chú tiểu Kính Tâm. Thương trẻ lọt lòng, Kính Tâm ngày ngày bồng trẻ đi xin sữa xin cơm suốt ba năm ròng rã. Thế rồi Kính Tâm kiệt sức chết. Khi khâm liệm mọi người mới hay Kính Tâm là người nữ. Nỗi oan của nàng được giải tỏ. Đức Thế Tôn bỗng hiện ra truyền cho Kính Tâm được phi thăng làm Phật Quán Âm.

Nhà Xuất Bản Văn Học Hà Nội phát hành năm 1994 cuốn Quán Âm Thị Kính do Thiều Chửu giải thích. Nội dung tình tiết trong truyện tương tự như nội dung cuốn Quán Âm Chú Giải Tân Truyện tóm tắt trên đây. Năm 1995, nhà xuất bản Văn Học, Hà Nội còn phát hành tập thơ nôm Truyện Đức Phật Bà, Sự Tích Phật Nam Hải Quán Âm Diễn Ca, gồm 1440 câu. nội dung bản diễn ca theo sát truyệân Nam Hải Quán Âm của Trung Quốc, chuyển vị Hương Sơn Trung Quốc thành Chùa Hương Việt Nam. Đối chiếu sâu rộng sự tích Đức Phật Nam Hải Quán Âm Trung Quốc và Việt Nam tạm để ngỏ để chờ các nhà nghiên cứu.

Đối chiếu cấu trúc truyện Quán Âm Thị Kính với cấu trúc của truyện vua Trần Anh Tôn thử thách đạo hạnh của Tam Tổ Huyền Quang phái Trúc Lâm là chủ đích của đoạn kế tiếp.

Câu truyện vua Trần Anh Tôn thử thách đạo hạnh Trúc Lâm Tam Tổ Huyền Quan chép trong sách Tam Tổ Thực Lực dưới tựa đề Tổ Gia Thực Lực. Theo giới nghiên cứu văn học, trong lời cuối sách, thì cuốn sách Tam Tổ Thực Lực đã bị Tướng Nhà Minh, Hoàng Phúc, vào cuối đời nhà Hồ lấy đem về Bắc Kinh. Mãi đến đời Gia Tĩnh, Tô Xuyên Hầu Lê Quang Bí (1509-?) đi sứ Minh, gặêp người cháu bốn đời của Hoàng Phúc là Hoàng Thừa Tổ, tình cờ nói về truyện cướp sách và được Hoàng Thừa Tổ trao trả tập sách. Tô Xuyên Hầu gửi sứ bộ mang về nước chuyển giao cho Trình Tuyền Hầu Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585).

Tam Tổ Huyền Quang (1254-1334) người làng Vạn Tải, châu Nam Sách, lộ Lạng Giang, từ nhỏ đã có khiếu văn chương, năm 20 tuổi đỗ khoa thi hương, năm sau đỗ khoa thi hội. Từng được trọng dụng trong Viện nội hàn, tiếp sứ Bắc, và nổi tiếng hay thơ. Nhưng ông xin từ chức đi tu. Được Trúc Lâm Đại Đầu Đà, tức vua Trần Nhân Tôn trọng vọng, giao cho Trúc Lâm Nhị Tổ Pháp Loa hướng dẫn. Sau đó ông trở thành Trúc Lâm Tam Tổ. Thơ Tam Tổ Huyền Quang được người đờiø khen tặêng là ý thì tinh tế cao siêu và lời thì bay bướm phóng khoáng. Qua thơ, Tam Tổ Huyền Quang có nét thi nhân rõ rệt hơn nét tu sĩ. Có người cho rằng bằng vào thi tài của Tam Tổ Huyền Quang, vua Trần Anh Tôn (1293-1214) đã phái cung nhân của ngài là Nguyễn Thị Điểm Bích (?-?) lên núi Yên Tử thử thách đạo hạnh của Tam Tổ Huyền Quang.

Nguyễn Thị Điểm Bích người làng Hoạch Trạch, huyện Đường An, lộ HồÀng Châu, nguyên là kết quả của mối tình qua đường giữa mẹ nàng, một cô gái nghèo, với một ngưòi mà không ai rõ tên tuổi. Điểm Bích được một nhà hào phú trong làng nhận làm con nuôi. Sau nhờ nhan sắc và có biệt tài làm thơ nôm Điểm
Bích đưỡc tiến làm cung nhân vua Trần Anh
Tôn.

Sách Tam Tổ Thực Lực chép:

Vì không lung lạc nổi Tam Tổ Huyền Quang. Điểm Bích làm bài thơ nôm dưới đây:

Vằng vặc trăng mai ánh nước
Hiu hiu gió trúc ngâm sênh
Người hòa tươi tốt cảnh hòa lạ
Mâu Thích Ca nào thửa hữu tình.

tâu vua Anh Tôn là thơ của Tam Tồ Huyền Quang và lấy làm bằng chứng là Tam Tồ Huyền Quang đã giao động trước nhan sắc cũa nàng.

Sau vua Trần Anh Tôn biết Tam Tổ Huyền Quang bị vu oan, giáng Điểm Bích xuống làm thị nữ, quét chùa trong cung Cảnh Linh

Câu truyện Điểm Bích thử thách đạo hạnh Tam Tổ Huyền Quang không có chép trong quốc sử, khiến nhiều người nghi ngờ thực giả. Phạm Đình Hổ (1768-1839) tự Tùng Niên hoặc Bỉnh Trực, hiệu Đông Dã, tục gọi là Chiêu Hổ, người xã Đan Loan, huyện Đường An, nay là huyện Cẩm Bình, tỉnh Hảøi Hưng, tác giả cuốn Vũ Trung Tùy Bút cũng từng có ý nghi ngờ, nhưng ông còn viết thêm:

Còn nhớ khi mới bẩy tám tuổi, thường theo bà
tiên cung nhân ta sang hầu bà ngoại là bà chính thất quan Thiêm Sư Võ Công, người làng Mộ Trạch. Khi các bà ngồi rỗi nói chuyện, có nói tới nàng Điểm Bích, ta mới biết quả có người đó thâït Bà phu nhân kể rằng: mộ nàng Bích ở làng Hoạch Trạch; buổi đầu trào Cảnh Hưng, có kẻ đào lên thì thấy quan tài vẫn còn sơn son y nguyên, mở ra xem, quan tài đầy nưóc trong veo, hương thơm ngào ngãt, bèn phải đậy lại.

Vin vào đoạn trích dẫn trên nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Nguyễn Thị Điểm Bích là một nhân vật có thực.

Trong phần Tựa giới thiệu cuốn Quán Âm Thị Kính, Đức Bồ Tát Quán Âm vốn là một đấng nam nhi, tu hành đã qua chín kiếp, đức Phật Mầâu Ni hiện xuống trần hóa làm một mỹ nữ tới tống tình để xét đạo hạnh đức bồ tát. Đức Quán Âm trả lời là truyện tơ duyên để dành kiếp khác, kiếp này người tu hành nên phải lánh điều trăng hoa. Bởi lời đó mà đức Quán Âm lại phải đầu thai kiếp thứ mười làm Thị Kính, con gái Mãng ông tại quận Lũng Tài, huyện Bắc, Hồ Nam, nước Cao Ly. Nguyên bản văn vần như sau:

Vốn xưa là đấng nam nhi
Dốc lòng từ thủa thiếu thì xuất gia
Tu trong chín kiếp hầu qua
Bụi trần rũ sạch thói tà rửa không
Đức Mầu Ni xuống thử lòng
Hiện ra một ả tư dung mỹ miều
Lần khân ép dấu nài yêu
Người rằng vốn đã lánh điều trăng hoa
Có chăng kiếp khác họa là
Kiếp này sợi chỉ chót đà buộâc tay
Nào ngờ phép Phật nhiệm thay
Nhớ lời mà lại vin ngay lấy lời
Trở sang kiếp khác vẹn mười
Thử xem đầy đọa một đời xem sao
Cõi trần mượn cửa thác vào
Hóa sinh sinh hóa lẽ nào cho hay
Cao Ly là nước lớn thay
Đại bang thành vốn xưa nay gọi là
Lũng Tài quận ấy bao xa
Hồ Nam huyện Bắc có nhà Mãng ông
Gia tư thời cũng bậc trung
Chỉ hiềm trước cửa treo cung còn chầy
Vết Kim Liên kể thiêng thay
Báo điềm mộng nguyệt mãn ngày treo khăn

Người đọc truyện tìm trong thư viện trường đại học Mc Gill và đại học Montréal, trong những cuốn sách Phật học cũng như truyện cổ tích của Đại Hàn viết bằng tiếng Anh hoặc tiếng Pháp, tìm kiếm trong những tài liệu liên quan tới Phật Quán Âm, không thấy mộât tài liệu nào xa gần tương tự với nội dung truyện Quán Âm Thị Kính. Vậy nên nguyên lai truyện Quán Âm Thị Kính còn là một vấn đề để ngỏ chờ giới nghiên cứu giải quyết.

Truyện đức Phật Mầu Ni hiện ra làm mỹ nữ đễ thử thách bồ tát Quán Âm Thị Kính, đối chiếu về cấu trúc, có nhiều điểm tương tự như truyện Tổ Gia Thực Lực chép trong sách Tam Tổ Thực Lục vềâ truyện vua Trần Anh Tôn sai Nguyễn Thị Điểm Bích lên núi Yên Tử thử thách đạo hạnh Tam Tổ Huyền Quang phái Trúc Lâm.
Xét những động lực chuyển biến diễn tiến trong hai truyện cho thấy:

· Kẻ bị thử thách cùng là người tu hành, người đi thử thách cùng là mỹ nữ.

· Người tu hành dầu không bị lung lạc nhưng dường như cùng chưa trọn vẹn rũ sạch nghiệp chướng: bồ tát Quán Thế Âm Thị Kính còn hẹn gặp lại mỹ nữ trong kiêùp sau, Tam Tổ Huyền Quang còn phóng khoáng bay bướm lời thơ, khiến cả hai cùng bị hàm oan

· Đứa con hoang của Thị Mầu oan uổng buộc tội bồ tát Quán Thế Âm Thị Kính; bài thơ nôm của Điểm Bích oan uổng buộc tội Tam Tổ Huyền Quang.

· Phép Phật mầu nhiệm cả hai nhà tu hành hàm oan đều được giải oan.

Khác với sách Tam Tổ Thực Lực không chép việc Tam Tổ Huyền Quan được giải oan ra sao, truyện thơ Quán Âm Thị Kính tả cảnh Thị Kính được giải oan thành Phật Quán Âm như sau:

Ai hay phép Phật nhiệm mầu
Có khi nước Trúc ở đâu cũng gần
Giữa trời một đoá tường vân
Đức Thế Tôn bỗng hiện thân xuống đàn
Vần vần tỏ dáng tường loan
Tràng phan bảo cái giao hoan âm thầm
Truyền cho nào tiểu Kính Tâm
Phi thăng làm Phật Quán Âm tức thì
Lại thương đến đứa tiểu nhi
Lên tay cho đứng liền khi bấy giờ
Kìa thì Thiện Sĩ lờ đờ
Cho làm chim vẹt đứng nhờ một bên
Độ cho hai khóm xuân huyên
Ra tay cầm quyết bước lên trên tòa
Siêu thăng thoát cả một nhà
Từ đây phúc đẳng hà sa vô cùng
...

Hình ảnh Kính Tâm thành Phật mô tả trên đây có hai điều đáng chú ý.

Một là hình ảnh này là hình tượng Phật Bà Quán Thế Âm bồng hài nhi trên tay, có con vẹt trắng kế gần, là một hình ảnh quen thuộc của những hình tượng Tống Tử Quán Thế Âm hay Nam Hải Quán Thế Âm hay Phổ Đà Quán Thế Âm hay Bạch Y Quán Âm thường thấy trong các hình tượng Bồ Tát Quán Thế Âm của Trung Quốc. Ngoài ra hình tượng đó không có Thiện Tài và Long Nữ theo hầu mà lại có song thân hiện diện. Sự hiện diện của song thân Quán Âm Thị Kính gợi lên hình ảnh Bồ Tát Địa Tạng như tác giả truyện thơ Quán Âm Thị Kính đã nhắc tới trong trong lời Tựa:

Rằng Địa Tạng dốc lòng tu
Độ cho cũng được thoát tù đấng thân

để tóm tắt truyện bồ tát Địa Tạng tu tập để cứu mẹ ra khỏi hỏa ngục, theo kinh Địa Tạng.

Điểm đáng chú ý thứ hai là điểm Thị Kính là thân gái mà thành Phật không cần cải biến thành thân nam tử như Long Nữ trong kinh Pháp Hoa, hay Bát Nhã hay Thắng Man Sư Tử Hống, dẫu tác giả truyện thơ Quán Âm Thị Kính không nhắc đến tên Thị Kính mà gọi nàng bằng pháp danh Kính Tâm mà sư chủ trì chùa Vân Tự đạêt cho nàng khi nàng cải trang làm trai đến chùa xin xuống tóc.

Điểm này phải chăng chứng tỏ là giáo chúng Việt Nam, trước cửa Không, chẳng còn phân biệt nam nữ, cả hai cùng là Phật thân. Thế nên, tín nữ về mọi mặt trên đường học đạo chẳng khác gì thiện nam?

Phải chăng qua hai nhận xét trên đây, truyện thơ Quán Âm Thị Kính cũng như kiến trúc chùa Một Cột, sơ lược biểu thị đường nét Việt Nam trong dòng văn học mang mầu Thiền pha sắc Đạo Giáo, dựng quanh sự tích Bồ Tát Quán Thế Âm?

Truyện Quán Âm Thị Kính không những chỉ phổ quát trong giới con Phật mà còn là một đề tài nghiên cứu của hai tác giả theo đạo Công Giáo. Một là Petrus Trương Vĩnh Ký hai là Thanh Lãng.

Theo Dương Quảng Hàm, Trương Vĩnh Ký (1837-1898) người thôn Cái Mong, xã Vĩnh Thành, huyện Tân Ninh, tỉnh Vĩnh Long (nay thuộc Bến Tre), tinh thông Pháp văn Hán văn cùng nhiều thứ tiếng ngoại quốc. Năm 1863 được cử làm thông ngôn trong sứ bộ Phan Thanh Giản sang Pháp. Lúc về được bổ làm giáo viên, rồi làm đốc học Trường Thông Ngôn, Collège des interprètes, sau làm giáo viên Trường Cai Trị, Collège des stagiaires ở Sài Gòn. Năm 1886 Đại Sứ Paul Bert triệu ông ra Huế cho xung vào Cơ Mật Viện, để giúp việc giao thiệp của hai chính phủ Pháp và Nam. Được ít lâu ông xin lui về nghỉ ở Nam Kỳ để chuyên việc trước tác đến lúc mất. Tác phẩm:

Chuyện đời xưa (1866), Chuyện khôi hài (1882), Misscellées ou Thông Loại khoá trình (No. 1-12, 1888-1889), Grammaire de la langue annamite (1883), Petit dictionnaire francais annamite (1884), Cours dhistoire anamite, 2 vol. (1875-1877), Voyage au Tonkin en 1876, Chuyến đi Bắc kỳ nănh (No. 1-12, 1888-1889), Grammaire

Trong tờ Thông Loại KhóaTrình số 6, tháng 6 năm 1888, Petrus Trương Vĩnh Ký chép truyện Quan Âm như sau:

Quan-âm là con ông Mãng-ông ở nước Cao-quận Long Tài, huyện Hồ-nam, thành Đại-bang, tên thủa nhỏ là Tiểu Kính Tâm, lớùn lên làm bạn với chàng Thiện-sĩ là con Sùng ông, là con dòng cân đai, chuyên nghề văn thi, vợ chồng vềø ăn ở với nhau như bát nước đầy, vợ thì kim chỉ, chồng thì bút nghiên. Bữa kia Thiện-sĩ đọc sách khuya, mỏi lưng liền nằm kề trên vế nàng mà ngủ. Nàng ngó thấy râu mọc ngược dưới cầm, vô tình nàng lấy làm xấu mới lấy dao màhớt phứt đi. Động chàng giựt mình thức dậy, thấy nàng cầm con dao thì sanh lòng nghi vợ muốn cắt họng mà giết mình đi. Liền vọt miệng la lên, ông bà chạy đến hỏi thì nàng cũ–âm là
thiệt mà khai, cho mời cha nàng tới làm tờ để giao con lại. Nàng oan ức khóc mùi, ra lạy tạ từ giã ra về.

Nghĩ mình vô duyên bạc phận, nên mới giả trai lên chùa mà đi tu. Vào chùa lạy sư bạch tỏ nguồn cơn, xin nương cửa Phật, độ tấm thân. Đêm ngày niệm Phật tụng kinh, chẳng còn mộng tưởng sự đời nữa, ở chùa thầy đặt tên lại là Diệu Thường.

Vậy mà chưa yên phận, nạn này vừa hết lại tới nạn khác. Trong làng kia gần chùa có phú ông có một đứa con gái tên là Thị Mầu, vô ra đi cúng chùa, liếc thấy Diệu Thường tốt trai lịch sự, thì phải lòng. mà thấy lân la trọc ghẹo hoa hoa cũng vô tình, đêm ngày tưởng nguyệt mơ hoa, sóng tình nổi lên túng mới trai gái với thằng Thương đầu mà có chửa ra, củ trướng càng ngày càng hiện lớn, cha mẹ hay đặng mới tra hỏi. Nó
có tích oán ve Diệu Thường không được, nó nhè đó khai xả vô cho bõ ghét. Làng xóm tới tra hỏi đầy nhà đông dầy dầy, hỏi nó cứ khai rằng:

Xưa nay ở chốn thâm quê,
Dẫu ong hay bướm chưa hề biết ai
Phải khi lên chốn thiền trai
Kính Tâm tiểu ấy gặp ngoài cửa bia
Quá yêu chót lỡ nguyện thề
Nhị hoa phú mặc bướm kia ra vào

Làng dạy đòi tiểu Kính Tâm ra đôi co. Sư vâng lụm cụm tay lần hột miệng niệm kinh, dẫn tiểu ra, hỏi thì Diệu Thường thưa rằng: mình đã quyết đi tu; còn như trau dạ trần ai, thì xin có đức Như Lai trên đầu, cứ thề thốt hoài. Làng cứ lời Thị Mầu khai mà xử, đem tiểu tăng ra mà đánh đòn; cứ la oan mãi, mười phương Phật chín phương trời, chẳng thấu đâu là đâu, ôm bụng mà chịu.

Thị Mầu tới kỳ, đẻ ra một thằng con trai, ẵm đến giao cho nàng nuôi lấy. Nàng Quan Âm cũng cắn răng mà chịu. Tay bồng con người miệng niệm kinh.

Lật bật tháng lụn ngày qua, thằng nhỏ tuổi đã lên ba. Quan Âm cứ một lòng nhịn nhục oan mặc lòng, Trời Phật cảm đức người, nên mới định rước hồn nàng về. Khi thay đồ mà liệm thì vãi mới biết là con gái giả trai đi tu. Vào bạch sư hay, sư mới cho mời làng vào mà khám nghiệm cho tường. Quả nhiên làm vậy, mới biết là người chân tu. Làng đòi Thị Mầu với cha mẹ Thị Mầu ra; mà bắt tội phao phản cho người.

Khi chết nàng đã có viết thư trần tình cầm nơi tay. Sư mở ra đọc cho thiên hạ nghe. Thị Mầu chưng hửng sững sờ; lại bày gian ra, thiên hạ đàm tiếu nhạo cười. Thiện Sĩ và cả nhà cũng hỡi ôi, biết người ngay mà mình gian, ăn năn thì việc đã rồi.

Ấy là gương nhơn đức nhịn nhục hiền lành, làm cho ta biết, hễ ngay thì ra ngay, mà gian thì ra gian, vì lưới trời lồng lộng, thưa mà chẳng lọt vậy.

Petrus Ký không nói rõ đã viết truyện Quan Âm Thị Kính căn cứ theo văn bản nào. Nhưng, sáu câu lục bát trích dẫn, giống hệt sáu câu tương ứng trong bản Quán Âm Thị Kính do Thiều Chửu chú thích, ngoạïi trừ ba chữ viết chính tả khác nhau. Sáu câu đó trong bản Thiều
Chửu như sau:

Xưa nay ở chốn thâm khuê
Dù ong hay bướm chưa hề biết ai
Phải khi lên chốn thuyền trai
Kính Tâm tiểu ấy gặp ngoài sau bia
Quá yêu đã chót nguyện thề
Nhị hoa phó mặc bướm kia ra vào.

Mọi tình tiết trong áng thơ do Thiều Cửu chú giải và bản văn xuôi của Petrus Ký đều giống nhau, ngoại trừ một vài chi tiết tỷ như, theo Pétrus Ký, Tiểu Kính Tâm là tên gọi Quán Âm Thị Kính khi còn nhỏ, và Diệu Thường là Phật danh của Thị Kính khi cải trang đi tu và theo bản thơ thì Kính Tâm là pháp danh do sư cụ đặt cho thị Kính:

³⁶⁰Kính Tâm tên đặêt từ nay gọi thường

Như vậy phải chăng có thể kết luận rằng Petrus Trương Vĩnh Ký đã thuật lại truyện Quan Âm theo bản Quán Âm Thị Kính mà sau đó Thiều Chiểu đã chú giải?

Chín mươi chín năm sau, Thanh Lãng trở lại truyện Quan Âm Thị Kinh với mục đích Thử Thiết Lập Một Hồ Sơ về Hai Người Con Gái, Một Con của Phật, Một con của Chúa. Hồ sơ này xuất bản nhân dịp kỷ niệm ngày giỗ thứ mười của Thanh Lãng, 17 tháng 12 năm 1998.

Tác phẩm cuối cùng này của Thanh Lãng đối chiếu Truyện Quán Âm Thị Kính do Phi Nham Đĩnh Gia Thuyết đính chính và chú thích, Tân Việt xuất bản năm 1953 với Truyện Tiêu-Du-La (Theodora). Truyện này là một truyện viết bằng chữ nôm, gồm 1533 chữ, trích trong số gần 500 truyện các thánh Công Giáo, do Geronimo Majorica, J.S. (1591-1656), nguời Ý, biên soạn vào khoảng năm 1632-1638 tại Kẻ Rùm Nghệ An. Ký hiệu B13 hoặc 14395 Mass, Or., lưu trữ tại Thư Viện Quốc Gia Paris, Pháp. Bộ sách Truyện Các Thánh này gồm 1673 trang do Vũ Văn Kính cộng tác cùng Thanh Lãng dịch âm sang chữ quốc ngữ. Bản dịch chưa được xuất bản và bản nôm cũng không được nhắc tới trong bộ Di Sản Hán Nôm Việt Nam Thư Mục Đề Yếu của Trần Nghĩa và Francois Gros.
Trích lời sách Truyện Nước Annam Đàng Ngoài Cho Chí Đàng Trong, Lisboa, 1822 của Philiphê Bỉnh, một nhà chép giáo sử Việt Nam, rời Đàng Ngoài năm 1795 tới Lisboa, Bồ Đào Nha năm 1797 và sống tại đó tới năm 1830, Thanh Lãng cho hay là Majorica biên soạn 48 tác phẩm bằng tiếng Việt, với sự cộng tác của một nhà sư mà ông gọi là Hòa Thượng Chùa Thành Phao. Một trong những tác phẩm đó là bộ Truyện Các Thánh. Tung tích Hòa Thượng chùa Thành Phao không mấy rõ rệt, quê quán cùng tên thật cùng năm sinh năm mất của Hoà Thượng không ai biết. Riêng Philiphê Bỉnh cho hay là Hoà Thượng là tác giả bài kinh chữ nho tục gọi là kinh Phục Dĩ, hayVăn Tế Cầu Hồn, hay nôm na là kinh Cầu Cỗ.

Về tác giả cuốn truyện thơ Quan Âm Thị Kính, Thanh Lãng không biết chắc là ai, và phỏng đoán là một tác giả thuộc thế hệ của Nguyễn Du, Phạm Thái cùng Nguyễn Huy Lượng. Thanh Lãng còn trích dẫn Nguyễn Huệ Chi, không cho biết từ tài liệu nào, thuật lại rằng tác giả Quan Âm Thị Kính là Nguyễn Cấp, đậu khôi nguyên khoa thi Hương Qúy Dậu (1813), từng làm tri phủ Thiên Trường vào những năm 1829, vì vợ bị tình nghi liên can đến một vụ án, nên Nguyễn Cấp bị kết án oan uổng vào tội xử giảo. Trốn khỏi ngục, ông từng lưu lạc sang Trung Quốc, rối bị trục xuất về nước, sau đó được Nguyễn Công Trứ lúc ấy làm tham tán quân vụ Lạng Giang (1833-1835) che chở. Trong khi sống lén lút, Nguyễn Cấp đã viết ra truyện Quán Âm Thị Kính. Thanh Lãng đặt câu hỏi:

Vậy người con Phật Thị Kính là do ông [Nguyễn Cấp] lần đầu tiên sinh hạ, hay ông chỉ là người giám hộ còn để lại một hồ sơ lý lịch của người con gái này?

Tự Điển Văn Học Việt Nam cũa Lại Nguyên Ân và Bùi Văn Trọng Cường, do nhà xuất bản Giáo Dục, Hà Nội, 1995, cho biết tiểu sử Nguyễn Cấp, tác giả Quan Âm Thị Kính, với những chi tiết giống hệt như bản của Nguyễn Huệ Chi và cũng không cho biết xuất xứ. Điểm đáng chú ý là sách Quốc Triều Hương Khoa Lục có chép tiểu sử của Nguyễn Đình Cấp, giải nguyên khoa thi hương năm Quý Dậu là Nguyễn Đình Cấp, ghi rõ là ông bị cách chức tri phủ Thiên Trường vì báo cáo man, và không ghi ông bị xử giảo.

Thư viện Quốc Gia Pháp tãi Paris có bản Quán Âm Thị Kính do Nguyễn Ngọc Xuân dịch sang quốc ngữ và phát hành tại Hà Nội năm 1922, nhưng không cho biết tác giả bản nôm này là ai. Sách Di Sản Hán Nôm Việt Nam Thư Mục Đề Yếu cho biết có 3 bản Quán Âm Chú Giải Tân Truyện do Thịnh Văn Đường in vào năm 1868, 1878, và 1886, cùng hai bản khác không rõ năm in, cũng không cho biết tác giả là ai.

Trở lại bản Quan Âm Thị Kính của Phi Nham Đinh Gia Thuyết đính chính và chú thích, Thanh Lãng cho hay bản này có 788 câu thơ lục bát. Bản Quán Âm Thị Kính do Thiều Chửu chú giải, có 796 câu thơ lục bát. Bản do Nguyễn Ngọc Xuân dịch giống hệt bản do Thiều Chữu chú giải, nhưng dài hơn bốn câu. Người viết hiện không có bản do Đinh Gia Thuyết đính chính và chú thích nên không trực tiếp đối chiếu bản đó với bản do Thiều Chửu chú giải. Tuy nhiên qua những câu Thanh Lãng trích dẫn, thời thấy những câu này hệt như những câu tương ứng trong bản do Thiều Chửu chú giải. Như vậy, phải chăng có thể nói được rằng Pétrus Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Ngọc Xuân, Thiều Chửu và Đinh Gia Thuyết đều dùng chung một văn bản? Người viết hiện có phóng ảnh bản Quan Âm Chú Giải Tân Truyện do nhà Thịnh Văn Đường khắc lại và in năm Tự Đức Mậu Thìn 1868 mang mã số B 71 của Thư Viện Quốc Gia Paris. Việc phiên âm bản nôm này đang tiến hành, kết quả sơ khởi cho thấy bản Quốc Ngữ của Nguyễn Ngọc Xuân và Thiều Chửu, dường cùng là những bản phiên âm từ bản nôm này. Đi tìm bản Quan Âm Thị Kính bằng chữ nôm, của Nguyễn Cấp, theo phát hiện của Nguyễn Huệ Chi, là một vấn đề của giới văn bản học.

Khởi đầu việc đối chiếu thánh tích Tiêu-Du-La hay Theodora với truyện Quán Âm Thị Kính, Thanh Lãng đưa ra bản dịch thánh tích TiêuDu-La như u–Du-La

Tháng Chín, ngày mùng hai: Bà Thánh Tiêu-Du-La truyện:

Bà thánh này là gương cho kẻ phạm tội được xem mà quê người sinh ra ơ ûthành A-lê-san-ri-a, trong nước Y Chi Tô, là con nhà sang trọng. Đến khi đã lớn lấy chồng, cũng là người sang trọng, mà ở cùng nhau lâu năm, thì một lòng một ý, Song le ma quỷ thấy hai vợ chồng thờ phụng Đức Chúa Trời cùng yêu nhau làm vậy, thì nó giục lòng thằng kia dỗ bà ấy làm lỗi nghĩa vợ chồng. Đến khi phạm tôïi đoạn thì bà ấy lo buồn lắm, thiếu một ít nữa mà chết. Nhưng mà Đức Chúa Trời đã chọn người làm thánh cả, thì mở lòng lấy tội làm bậc mà lên thiên đàng. Chồng thấy vợ khó mặt thì chẳng biết ý, lại an ủi hết sức cho bớt được sự lo. Nhưng mà vợ thấy chồng hiền lành làm vậy, càng hổ ngươi đau đớn lắm mà chẳng dám ngửa mặt lên xem trời, nghĩ là chịu phạt khốn chẳng bằng tội mình làm. Bỗng chốc có một ngày ấy, cắt tóc đi cùng mặc áo đàn ông mà đi nhà thờ ngoài thành mười tám dặm đường, là nơi thầy tu hành trên rừng vắng vẻ, mà xin vào đấy dâng mình cho Đức Chúa Trời. Song le các thầy nghĩ đàn ông thì muốn thử lòng mà chẳng cho vào nhà thờ ban đêm, để ở ngoài ngõ, thì người chịu sự ấy, chẳng nề liều mình cho sư tử ăn thịt. Đến sáng ngày, thầy cả bảo người rằng: Mày muốn ở thì phải làm mọi việc hèn trong nhà này, làm bếp, kín nước, coi sóc cùng làm nhiều việc khác. Người chịu làm việc ấy cho được đền tội mình làm vậy tám năm, Người chịu lụy trong nhà, mà vui mặt liên, cho các thầy thấy làm vậy thì hãi mà khen. Chồng thấy vắng mặt vợ thì lo buồn, phần thì nghi sự trái cho người, phần thì chẳng dám nghi sự gì, vì biết vợ là kẻ thật thà, có nết na. Ban đêm thấy thánh thiên thần bảo rằng, sáng ngày thì mày vào nhà thờ mà gặp ai trước hết, thì nhìn mặt người ấy cho tỏ. Cùng một ngày ấy, thầy cả bảo người vào thành mua đí gì, chồng liền gặp trước hết mà chào nhau. Song le vợ biết mặt chồng mà chồng chằng biết mặt vợ, vì bởi ăn chay gầy guộc thì đã khác mặt. Nhưng (gì) mà thánh thiên thần lại bảo người rằng: "Chớ lo sự vợ làm chi, vì nó giữ nết chẳng có lỗi gì đâu"

Phiêu-rô-la chẳng những giữ phép trong nhà thầy, lại giữ phép hơn nữa, hay ăn chay đánh tội cùng lấy áo lông ngựa lót thịt, chịu nhăm mình liên, cho nên bảy ngày ăn chay một lần mà thôi, hằng khóc lóc ăn năn tội xưa. Mà Đức Chúa Trời cũng cho thiên hạ biết, người có công nghiệp đẹp lòng Đức Chúa Trời. Như một lần ấy có con rồng ở trong hồ ấy hay ăn thịt người ta, chẳng ai dám kín nước nơi hồ ấy, mà thầy cả khiến người đi kín nước nơi hồ ấy, thì người vâng. Đến khi thấy con rồng thì cưỡi nó mà đi kín nước giữa hồ. Đoạn bà ấy bước lên khỏi nước thì nó liền chết. Người ta thấy làm vậy thì kính người lắm, mà quỷ thấy thiên hạ khen cùng biết người hay giữ đạo. Nên có một lần ma quỷ hiện đón người mà đe người rằng: Ngày sau tao làm mày mất tiếng tốt mà chớ. Vậy thày cả dạy người đem ca-mê-lô đi mà mua gạo cho các thầy ăn, ví bằng chẳng có về đến nhà thì đỗ nhà thờ ở giữa đường. Khi người mua gạo về thì đã tối, mà phải vào nơi nhà ấy mà ngủ đỗ ban đêm, thì nằm tầu ca-mê-lô ở, coi sóc giữ nó, Bấy giờ gái kia nghĩ là đàn ông liền tìm mà giục làm sự chẳng nên, thì người mắng lắm. Nó liền hổ ngươi mà đi tìm kẻ khác, ác nghiệp cùng. Đến khi có thai thì nó chờ đến ngày sinh mà đem con đến trước mặt các thầy, mà cáo thầy ấy là kẻ người ta khen xưa có nết, rầy làm điều xấu hổ cho các thầy làm vậy. Người nghe sự ấy lẽ thì chối, song le muốn chịu khó cho được phúc hơn nữa, thì ở lặng chẳng chối, nên các thầy giận xua người ra mà trao thằng bé ấy cho nuôi. Bấy giờ người chịu xấu hổ làm vậy, nhưng mà chẳng dám lìa nơi nhà thờ, làm một chút lều ngoài ngõ mà ở nơi các thầy ra vào, chịu nhiếc nhục xấu hổ. Thằng bé thì xin sữa chiên mà nuôi, mình thì ăn những rau cỏ trên rừng, đói khát liên, nước mắt chảy ra, cho nên gầy guộc võ vàng lắm. Bởi người đi nắng thì đen như mựïc, mà quỷ thấy người mạnh sức làm vậy, thì nó làm nhiều chước cho bỏ lều mà về nhà quê. Có khi xui lòng nhớ sự sang trọng nhà mình xưa, cùng tưởng chồng mình hãy còn trông vợ về, mà chồng những khóc chẳng có khi nào đừng, vì chẳng biết tin vợ ở đâu. Có khi ma quỷ lấy hình sư tử muốn ăn thịt người. Có khi lấy hình quan trọng cưỡi ngựa có nhiều quân quốc hầu hạ, mà khiến kính lậy mình, thì người chẳng nghe, mà quỷ liền đánh lắm, cho nên nằm đất như chết vậy. Có kẻ thấy làm vậy thì nghĩ là chết thật, xin thầy cả dạy kẻ đi cất xác, song le Đức Chúa Trời lại cho giãn, thì thầy cả mới thương, vì ở ngoài ngõ ấy được bẩy năm trọn, những chịu khó cực làm vậy. Các thầy lại cho vào nhà thờ cùng con với, mà dạy ở một phòng chẳng cho đi đâu. Người ở làm vậy được hai năm. Đoạn người biết ngày rình khỏi xác, thì một ngày ấy nói cả tiếng cùng thằng nhỏ ấy. Thầy cả dậy kẻ đi nghe lời người nói, thấy nói rằng: Con tôi đã đến ngày cha rình sinh thì, phó con cho cha ở trên trời, vì là cha thật kẻ mồ côi, cùng phó cho thầy cả giữ nhà này, mà con xem các thầy bằng anh vậy, chớ muốn cho người ta khen con. Đức Chúa Trời khen thì hơn. Con muốn sự ấy thì chịu người ta làm xấu hổ mới được, chớ mê ngủ cùng ăn uống, yêu mặc áo xấu xa, chớ yêu sự thế gian, sốt chớ làm biếng đọc kinh lần hạt, chớ cáo sự trái cho anh em bao giờ, ai nói con sự gì thì thưa có nết, mà cúi đầu xuống xem dưới đất; thấy ai phạm sự gì lỗi, thì chớ chê cười làm chi. Muốn khỏi sự phiền, thì khóc lóc cùng Đức Chúa Trời. Thấy ai chẳng giữ đạo, thì nguyện cho người ấy, năng đi viếng kẻ liệt, làm việc các thầy như tôi tá vậy. Bao giờ mà quỷ cám dỗ con, thì nguyện xin sức bề trên mà cho khỏi nó. Đoạn linh hồn trọng ấy ra khỏi xác, sinh thì. Con thấy làm vậy nghĩ là cha mình thì khóc lóc cả tiếng, mà các thầy đã nghe lời khi trước, thì bảo thầy cả cho được hay. Song le Đức Chúa Trời tỏ mọi sự người ra cho thầy cả biết, cùng cho thấy phúc đức đã được trên trời. Bấy giờ thầy cả nói sự ấy cùng các thầy, liền vào phòng mà làm phúc cho người. Thiên hạ mới biết là đàn bà, thì thương mà kính người lắm, khen phúc đức cùng tiếc để bẩy năm chịu những sự khốn khó, mà chẳng ai thương. Các thầy mọi nhà thờ chung quanh, mắng tiếng sự ấy liền đến, mà hôn cùng cất xác. Khi ấy thầy cả cắt một người đi bảo chồng cho được hay, thì người đã biết trước, mà thánh thiên thần đã bảo, mà thấy kẻ mười bẩy năm trông xem mặt, mà rầy đã chết, thì khóc lóc than thở những lời thương khó, cho nên kẻ ở đấy thấy người khóc lóc thì cầm nước mắt chẳng được. Đoạn người xin phó mình cho nhà Đức Chúa Trời, mà ở một phòng bà ấy đã sinh thì. Đoạn ở đây cho đến trọn đời. Thằøng bé kia nghe lời bà thánh Phiêu-rô-la dạy, thì nên người mà ngày sau cai các thầy. Ơn Đức Chúa Trời cho kẻ yếu đuối sức mọn thì được ăn năn tội nên, giữ nết làm vậy, cùng khỏi hết chư rằng: “Ngày sau

Từ Đức Chúa Giê-su ra đời đến bà thánh này khỏi bốn trăm mười bẩy năm.

Thanh Lãng đối chiếu truyện Quan Âm Thị Kính, bản của Phi Nham Đinh Gia Thuyết với Truyện Thánh Tiêu-Du-La hay Theodora và đề ra mười lăm điểm tương ứng, tóm tắt như sau.

1. Quê Quán:

Quan Âm Thị Kính quê quán tại nước Cao Ly:

²⁷Cõi trần mược cửa thác vào
Hóa sinh sinh hóa lẽ nào cho hay
Cao Ly là nước lớn thay
Đại bang thành vốn xưa nay gọi là
Lũng Tài quân ấy bvao xa
³²Hồ Nam huyện Bắc có nhà Lãng Ông

Tiêu-Du-La quê quán tại thành Alexandria, nước Ai Cập

2. Cha Mẹ Gia Cảnh:

Quán Âm Thị Kính: "có nhà Mãng Ông, gia tư thì cũ: “có trung". Tiêu-Du-La là "con nhà sang trọng"

3. Hôn Nhân:

Quan Âm Thị Kính lấy anh học trò tên Thiện Sĩ, con trai nhà họ Sùng, theo đúng tục lệ Việt Nam.
Tiêu-Du-La lấy chống cũng là người sang trọng, vợ chồng ăn ở cùng nhau một lòng một ý.

4. Biến Cố Chính Gây Đổ Vỡ:

Quán Âm cầm dao toan cắt sợi râu mọc ngược cho chồng đang ngũ gật, Thiện Sĩ chợt tỉnh dậy kêu la Thị Kính toan ám hại mình:

Thất thần nào kịp hỏi han
Một lời la lối rằng toan giết chồng.

Tiêu-Du-La bị Ma Quỷ quyến rũ vào vòng ngoại tình: Ma qủy thấy hai vợ chồng thờ phụng Đức Chúa Trời cùng yêu nhau làm vậy thì nó giục lòng thằng kia dỗ bà ấy làm lỗi nghĩa vợ chồng.

5. Diễn Biến Sau Biến Cố Chính:

Thị Kính cố tình minh oan nhưng rồi cũng bị nhà chồng buộc tội ngoại tình: 166Nay Trương mai Lý thế gian hiếm gì.

Tiêu-Du-La bị lương tâm cắn rứt muốn tự tử mặc dầu chồng không hay biết tội lỗi của nàng và vẫn một lòng chiều chuộng.

6. Cải Trang Thành Con Trai Bỏ Nhà Ra Đi:

Bị trả về nhà cha mẹ ruột, Thị Kính một lòng:

²⁷¹Xuất gia quyết một gan liền
Phụ tình đới nguyệt bước lên dặm đường
Quần chân áo chít dịu dàng
Giả hình nam tử ai tường căn nguyên.

Tiêu-Du-La: Bỗng chốc có một ngày ấy cắt tóc đi cùng mặc áo đàn ông mà đi nhà thờ ngoài thành 18 dăm đường là nơi thầy tu hành trên rừng vắng vẻ.

7. Đi Tu Tại Miền Đất Xa Xôi:
Sau nhiều ngày đường Thị Kính tới nơi:

³¹³Chân Tời đất khách đã lâu
Chiêm bao lẩn thẩn ở đâu quê nhà
Hỏi thăm dặm liễu dần dà
Ngờ đâu văn tự chẳng là ở đây
Bốn bề phong cảnh lạ thay
³¹⁸Bồng lai thì cũng thế này mà thôi.

Tiêu-Du-La đi nhà thờ ngoài thành mười tám dặm đường là nơi thầy tu hành trên đường vắng vẻ mà xin vào đấy dâng mình cho Đức Chúa Trời.

8 . Thử Thách Trước Khi Nhận Cho Tu:

Sư Cụ hỏi Thị Kính lý do xin xuống tóc đi tu:

³³¹Sư rằng này đạo từ bi
Rộng đuờng phổ độ hẹp gì trần duyên
Nhưng sao đương độ thiếu niên
Nhìn xem phong thể cũng nên con người
Cớ chi nhà lối xa khơi
³³⁶Đem mình đài các vào nơi lâm tuyền?

Thế rồi Thị Kính cũng được sư cụ nhận đặt pháp danh là Kính Tâm và nhận cho ở chùa tu hành:

³⁶⁸Kính Tâm tên đặt từ nay gọi thường.

Tiêu-Du-La cũng qua một cuộc thử thách:
Các thầy ngỡ đàn ông thì muốn thử lòng mà chẳng cho vào nhà thờ, ban đêm để ở ngoài ngõ thì người chịu sự ấy chẳng nề liều mìnhcho sư tử ăn thịt. Đến sáng ngày, thầy cả bảo người rằng: mày muốn ở thì phải làm mọi việc hèn trong nhà này: làm bếp, kín nước, coi sóc mọi việc.

9. Cuộc Sống Nơi Tu Trì.

Chú tiểu Kính Tâm dốc lòng tu tập, dẫu đôi khi còn thoảng vướng lòng trần:

³⁶⁹Vâng lời nương cảnh thượng phương
Khêu đèn Bát Nhã gióng chuông tham thuyền
Chân kinh ghi chữ tâm truyền
Trực tòa Long Nhiễu vui miền Hổ Khê
Đòi cơn tưởng nỗi hương quê
Người đi ngàn dặm lòng về năm canh
Sự mình mình ngỏ với mình
Nặng tình cũng phải nén tình làm khuây
Này gươm trí tuệ mài đây
Bao nhiêu nỗi khổ cắt ngay cho rồi
Hương xông pháp giới ngùi ngùi
₃₈₀Thông rung trống kệ trúc hồi mõ kinh

Thế rồi run rủi, Tiểu Kính Tâm gặp Thị Mầu, con gái một phú ông, tính nết vốn lẳng lơ đa tình, những ước mơ cùng Tiểu Kính Tâm:

⁴⁰⁷Nếu không phải kiếp Châu Trần
Thì xin một trận phong vân cũng nhờ.

Tiểu Kính Tâm đạo hạnh hững lờ với Thị Mầu, khiến Thị Mầu:

⁴¹⁹Trong nhà sẵn đứa thương đầu
Quyền uy một chút dễ hầu ai hay

Thế rồi bụng Thị Mầu mỗi ngày một to, bị cha mẹ tra hỏi, rồi bị làng bắt vạ.

Tiêu-Du-La sống tám năm trong dòng khổ tu, ăn chay, đánh tội, chịu lụy, khóc lóc ăn năn tội xưa. Đã có một lần gặp mặt chồng cũ, song le vợ biết mặt chồng mà chồng chẳng biết mặt vợ. Tuy nhiên, Tiêu-Du-La cũng được một lần tôn vinh. Dó là dịp Tiêu-Du-La đi kín nước tại hồ giữa rừng hoang mà lại có rồng dữ, nhưng con rồng dữ đưa lưng cho Tiêu-Du-La cưỡi, đưa ra tận giữa hồ kín nước, rồi lại đưa vào bờ, vào đến bờ thì rồng lăn ra chết, khiến người quanh vùng không còn lo rồng làm hại, và Tiêu-Du-La được tôn vinh

10. Bị Vu Cáo Thông Dâm

Bị làng bắt vạ, Thị Mầu khai:

⁴⁹³Phải khi lên chốn thuyền trai
Kính Tâm tiểu ấy gặp ngòai sau bia
Quá yêu đã chót nguyện thề
Nhị hoa phó măc bướm kia ra vào.

Lời khai này khiến tiểu Kính Tâm bị làng đánh đòn, nhưng tiểu vẫn chẳng mở miệng nói sự thực cốt giữ trọn đường tu, dầu thân thể bị hành
hạ,ï thanh danh bị ô nhục,

⁵³¹Thằng roi đứa nọc tức thì truyền mau
Làm cho chín khúc cũng đau
Đào nhăn nhó mặt liễu cao có mày.

Thầy bề trên sai Tiêu-Du-La mang tiền cỡi lạc đà đi mua gạo đường xa. Tối đến phải ngủ trọ dọc đường ngay trong tầu lạc đà. Một nàng lẳng lơ tìm đến cám dỗ thầy dòng trẻ. Bị thầy dòng mắng mỏ, cô gái mất nết trao thân cho một tên lưu manh.

11. Trục Xuất Khỏi Nơi Tu Trì

Sợ tiểu Kính Tâm chết dưới trận roi làng, sư cụ mở lượng từ bi bảo lãnh:

⁵⁴⁷Áo xiêm xem đã tơi bời
Thương thay sư mới cất lời van lơn
Thưa rằng làm phúc nào hơn
Mở lòng Bồ Tát dẹp cơn lôi đình
Khoán làng xin nộp phân minh
Dại khôn xin hãy thử tình một phen

Về chùa sư cụ bảo Kính Tâm:

⁵⁶²Rằng con đã mắc tiếng người chê bai
Tam quan ra ở mái ngoài
Kẻo e miệng thế mỉa mai đến thầy.

và Tiểu Kính Tâm:

⁵⁶⁹Vâng lời ra ở tiền môn

để

⁵⁷¹Nương mình bên cụm cúc hoa
Một hai trồi trúc năm ba khóm tùng

với:

⁵⁷⁶Quyển kinh trăm lá ngọn đèn một hoa

làm thú giải phiền và suy ngẫm:

⁵⁹¹Chữ rằng nhẫn nhục nhiệm hòa
Nhẫn điều khó nhẫn mới là chân tu

Rồi tới ngày:

⁵⁹⁷Tiểu đương tụng niệm khấn nguyền
Bỗng nghe tiếng trẻ khóc lên giật mình
Ngoảnh đi thì dạ chẳng đành
Nhận ra thì hóa ra tình chẳng ngay

Gớm thay mặt dạn mày dầy

⁶¹²Trân trân rằng trả con đây mà về

Trước cảnh đó, tiểu Kính Tâm đã lựa chọn:

⁶¹³Cơ thuyền kể đã khắt khe
Khéo xui ra đứa mà rê riếu mình
Nhưng thời trong dạ hiếu sinh

Phúc thời làm phúc dơ đành chịu dơ
Cá trong vại nước bơ vơ
Thời nay chẳng cứu còn chờ khi nao
Chằng sinh cũng chịu cù lao
⁶²⁰Xót tình măng sữa nưng vào trong tay.

Lựa chọn này của tiểu Kính Tâm, khiến sư cụ cũng phải nghi ngờ lòng trong trắng của tiểu:

⁶²¹Bữa sau sư cụ mới hay:
Dạy: như thế ấy thì thầy cũng nghi
Nếu như khác máu du thì
624Con ai mặc nấy can gì đa mang

và tình đời:

⁶³⁹Đến đâu ai cũng chê cười
Tiểu kia tu có trót đời được đâu.

tiểu Kính Tâm vẫn lo nuôi con nhện chu tuyền.

Về phía Tiêu-Du-La, người con gái mất nết, sinh nở xong mang tới cửa nhà thờ ném con trả thầy Tiêu-Du-La. Thầy dòng Tiêu-Du-La im lặêng không một lời gỡ tội vì thế bị đuổi ra khỏi tu viện:

Các thầy giận xua người ra mà trao thằng bé ấy cho mà nuôi. Bấy giờ người chịu xấu hổ làm vậy, nhưng mà chẳng giám lìa nơi nhà thờ, làm một chút lều ngoài ngõ mà ở nơi càc thầy ra vào chịu nhiếc nhục xấu hổ. Thằng bé ấy thì xin sữa chiên mà nuôi, mình thì ăn những rau cỏ trên rừng, đói khát liên, nước mắt chẩy ra làm cho nên gầy guộc võ vàng lắm ...

Bẩy năm dòng dã, nuôi con người trong túp lều đầu ngõ nhà thờ, thầy dòng Tiêu-Du-La còn tiếp tục bị ma quỷ đến trích thuật dụ dỗ:

Quỷ nó thấy người sức mạnh làm vậy thì nó làm nhiều chước cho người bỏ lều ấy mà về nhà quê, có khi xúi lòng người nhớ sự sang trọng nhà mình xưa cùng tưởng chồng mình hãy còn trông vợ về mà chồng những khóc lóc chẳng có khi đừng, vì chẳng biết vợ ở đâu, có khi ma quỷ lấy hình sư tử muốn ăn thịt người, có khi lấy hình quan sang trọng cỡi ngựa có nhiều quân quốc hầu hạ mà khiến người kính lậy mình thì người chẳng nghe mà qủy liền đánh lắm cho nên nằm đất như chết vậy.

12. Thư Minh Oan Và Lời Trối Trăngï

Tò vò nuôi nhện đến ngày nhện sởn sơ, thì cũng là ngày tằm đã kéo hết tơ. Biết mình đã tới ngày tận số, tiểu Kính Tâm

⁶⁶⁷Gọi con từ giã mọi đường
Bút hoa mới viết ba hàng văn nguyên
Phong thư dạy dỗ cần quyền
⁶⁷⁰Cầm tay rồi đoạn tìm lên quê nhà

rồi liền đó:

⁶⁷³Dứt lời thoát đã chia tay
Hương hồn đã sẵn xe mây rước về.

Tiểu Thị Kính viên tịch, lá thư minh oan tới tay sư cụ. Sư cụ cho người đưa thư này về song thân Thị Kính. Tinnày loan ra, Thị Mầu xấu hổ liều mình như vợ thầy Trang.

Tình tiết trong truyện Tiêu-Du-La, tương ứng với đoạn Quán Âm Thi Kính trên đây, chuyển tiếp theo một hướng khác. Thầy dòng Tiêu-Du-La rình biết mình đến phút sinh thì, goị người con nhện đến bên trối trăng. Thầy không một lời nói tới bản thân, mà chi một mực nhắm vào đứa con qua ba diều di chúc. Một là: phó con cho cha ở trên trời, vì là cha thật kẻ mồ côi, cùng phó cho thầy cả giữ nhà này mà con xem các thầy bằng anh em vậy. Hai là: Chớ muốn cho người ta khen, Con Đức Chúa Trời khen thì hơn. Con muốn được sự ấy, thì chịu người ta làm xấu hổ mới được, chớ mê ngủ cùng ăn uống, yêu mặc áo xấu xa, chớ yêu sự thế gian sốt, chớ làm biếng đọc kinh lần hạt. Ba là: Chớ cáo sự trái cho anh em bao giờ, ai nói con sự gì thì thưa có nết mà cúi đầu xuống xem dưới đất, thấy ai phạm sự gì lội thì chớ chê cười làm chi. Muốn khỏi sự phiền thì khóc lóc cùng Đức Chúa Trời. Thấy ai chẳng giữ đạo thì nguyện cho người ấy. Năng đi viếng kẻ liệt, làm việc các thầy như tôi tá vậy. Dứt lời thì linh hồn trọng ấy ra khỏi xác sinh thì.

13. Thân Nữ Hoàn Thân Nữ.

Từ lúc biết tin

⁶⁸¹Kính Tâm chầu Phật đi rồi

Sư cụ nghĩ thương tình, cho người xem sóc cứ theo lẽ thường, vãi bà mới hay tiểu Kính Tâm chính là người nữ.

⁶⁸⁹Sãi vào nói với làng ngay
Quả nhiên xóm nọ thôn này đổ ra
Thiện nam tín nữ lão bà
Đều rằng tu thế mới là chân tu.

Với Tiêu-Du-La, các thầy vào phòng mà làm phúc cho người: thiên hạ mới biết là đàn bà, thì thương mà kính người lắm, khen phúc đức cùng tiếc để bẩy năm chịu những sự khốn khổ mà chẳng ai thương, các thầy mọi nhà thờ ở chung quanh mắng tiếng sự ấy liền đến mà hôn cùng cất xác.

14 Tôn Vinh.

Kính Tâm không còn là một chú tiểu bị mọi người chê cười, mà được:

⁷⁵⁰Đức Thế Tôn hiện toàn thân xuống đàn
Vần vần tỏ dáng tường loan
Tràng phan bảo cái giao quan âm thầm
Truyền cho nào tiểu Kính Tâm
Phi thăng làm Phật Quan Âm tức thì

Thầy dòng Tiêu-Du-La bỗng trở thành thánh nữ Tiêu-Du-La, làm gương cho kẻ phạm tội được xem. Sách Truyện Các Thánh ghi: từ Đức Chúa Giê Su ra đời cho đến bà thánh này khỏi bốn trăm bẩy mươi bốn năm.

15. Ban Thưởng Cho Thân Nhân.

Khi Đức Thế Tôn hiện thân xuống đón tiểu Kính Tâm phi thăng làm Phật Quán Âm thì cả nhà Thị Kính, cùng đứa tiểu nhi cũng được thăng thoát:

⁷⁸⁵Lại thương đén đứa tiểu nhi
Lên tay cho đứng liền khi bấy giờ
Kìa như Thiện Sĩ lờ đờ
Cho làm chim vẹt đứng nhờ một bên
Độ cho haio đám xuân huyên
⁷⁹⁰Ra tay cầm quyết bước lên trên tòa

Người chồng cũ của Thánh Tiêu-Du-La được mời tới gặp mặt vợ: Thầy cả cắt một người đi bảo cho chồng đuợc hay thì người đã biết trước mà thánh thiên thần đã bảo mà thấy kẻ mười bẩy năm trông xem mặt mà rầy đã chết thì khóc lóc than thở những lời thương khó cho nên kẻ ở đấy thấy người khóc lóc thì cầm nước mắt chẳng được. Đoạn người xin phó mình ở nhà Đức Chúa Trời mà ở một phòng bà ấy đã sinh thì.

Đứa con hoang mà thánh nữ Tiêu-Du-la nuôi nấng sau đó trở thành thầy cả bề trên.

Tiếp theo phần đối chiếu truyện Quàn Âm Thị Kính với truyện thánh nữ Theodora, mà Thanh Lãng dịch ngược sang tiếng Pháp từ tên nôm Tiêu-Du-la, theo quy tắc ngữ học chữ nôm dùng phiên âm các tên thánh. Thanh Lãng dùng hai cuốn tự điển, một là cuốn Dictionnaires des Saints, hai là cuốn Dictionnaire Petit Robert, phần Histoire et Géographie, cả hai cùng không đề cập tới thánh nữ Theodora. Ngoài ra, Thanh Lãng tiếp tục tham khảo cuốn Fleurs des Saints, một cuốn truyện các thánh. Sách này có đề cập tới thánh nữ Theodora, nhưng thánh tích không chút tương đồng với truyện thánh Theodora, mà Thanh Lãng gọi là Theodora Việt Nam, chép trong sách của Majorica và do Hoà Thượng chùa thành Phao chép lại bằng chữ
nôm.

Tiếp tục công trình nghiên cứu của Thanh Lãng, là mục tiêu của phần kế tiếp. Từ phát hiện của Thanh Lãng dịch ngược tên thánh Tiêu-Du-La thành Theodora, người viết cảo luận, qua máy điện toán của thư viện trường McGill, đã tìm ra được cuốn Women of the Gilte Legende: A Selection of Miđle English Saints Lives của Larissa Tracy, do nhà xuất bản D.S. Brewer, Cambridge, phát hành năm 2003. Sách này trình bày truyện tám vị thánh nữ công giáo, trong số đó tác giả chọn lựa năm vị thánh nữ cùng cải trang thành đàn ông, và trong số năm vị nữ thánh đó có ba vị bị cáo gian về tội thông dâm trong thời gian cải nam trang, và tu trì trong tu viện. Cả ba vị thánh nữ này cùng im lặng chịu đựng hình phạt và việc hàm oan này chỉ được phơi bày sau khi các vị thánh đó đã về nước Chúa. Ba vị nữ thánh đó là Thánh Theodora, Thánh Marina và thánh Margaret Pelagia.

Larissa Tracy cho biết sách Gilte Legende, viết bằng tiếng Anh cổ, xuất xứ từ sách Legenda Aurea của Jacobus de Voragine nguyên bản bằng tiếng La tinh. Giới nghiên cứu sách công giáo thời trung cổ cho hay Jacobus de Voragine (1231-1298) là Tổng Giám Mục tại Genoa, Ý Đại Lợi (1292-1298), được phong thánh vào năm 1897. Trong khoảng thời gian từ 1470 tới 1530 sách Golden Legend từng là một trong những cuốn sách được xuất bản nhiều nhất tại Âu Châu, sau hai cuốn Cựu Ước và Tân Ước. Ngày nay giới nghiên cứu về văn bản cho biết có hàng ngàn cuốn Golden Legend còn tàng trữ tại các thư viện hay tu viện lớn. Sách Golden Legend được dịch sang tiếng Ý, Pháp, Provencal, Catalan, Đức, Hòa Lan, Anh, Bohémien, Irlandais, Ả rập cùng nhiều thứ tiếng khác.

Larissa Tracy cho biết Jacobus de Voragine đã viết sách Legenda Aurea từ những tác phẩm của các Thánh Ambroise và Thánh Jerome, và tư liệu chính là sách Ecclesiatical History của Eusebius, sách Tripartite History của Cassio-dorus và sách Scholastic History của Peter Comestor, cùng những truyện truyền miệng trong dân gian. Ngoài ra còn nhiều sự tích các thánh khác do chính ông viết ra.

Đề sách Legenda Aurea, dịch sang tiếng Anh là Golden Legend , tiếng Pháp là La Légende Dorée, cùng hàm nghĩa là sách quý như vàng, tương tự như sách chép truyện truyền kỳ Trung Quốc mang tựa đề là Bảo Quyển.

Nhiều người dịch sách tự ý đưa vào trong sách dịch thêm nhiều truyện vốn không có trong nguyên bảnTrong nguyên bản chỉ có 182 truyện, sang tới bản in năm 1470 có 280 truyện. Bản dịch tiếng Pháp năm 1480 có 440 truyện, bản dịch tiếng Anh của Caxton gồm 448 truyện. Bản chữ nôm của Marjorica viết trong khoảng 1632-1638 gồm ngoài 400 truyện. Bởi thế có sự tích thánh này chép trong bản dịch này có thể không tìm thấy trong bản dịch khác.

Ảnh hưởng của Legenda Aurea rất lớn mạnh tại Âu Châu trong hai thế kỷ XIII và XIV. Sách này là nguồn cảm hứng cho nhiều họa sỉ nổi danh: ngày nay có người đã tìm ra được trong ngoài 6000 họa phẩm, không kể hàng ngàn bức họa bằng kính mầu tại các nhà thờ. Ngoài ra còn nhiều văn bản và kịch bản dựa trên sách này. Sau đó suốt sáu trăm năm kế tiếp, sách của Jacobus de Voragine chìm trong quên lãng tại Âu Châu. Trong quên lãng đó Majorica và Hòa Thượng Thành Phao đã có công đưa Truyện Các Thánh, qua chữ Nôm, vào dòng văn học Truyền Thống Việt Nam. Hiện nay, trong thế kỷ XXI, đang có phong trào tìm đọc và dịch lại sách Legenda Aurea tại Âu Châu.

Sự tích ba thánh nữ Theodora, Marina và Margaret Pelagia do Larissa Tracy dịch sang tiếng Anh đều dịch từ bản tiếng Anh cổ, mang số mã MS Harley 630 của British Library và bản mang số mã MS Harley 319 của Dublin Library. Bản dịch này là một phần trong luận án tiến sĩ của Larissa Tracy tại Trinity College, Dublin.

Sự tích của ba Thánh Nữ này có nhiều chi tiết khác nhau, măc dầu có chung một cốt truyện dựng trên hai điểm chính:

· vai nữ chính cải trang thành đàn ông để đi tu,

· bị cáo gian tội thông dâm và được giải oan sau khi về nước Chúa và thành thánh.

Truyện ba nữ Thánh này như sau.

TRUYỆN THÁNH MARINA

Thánh nữ Marina là một trinh nữ, con gái độc nhất của một nhà quí tộc. Sau khi mẹ chết, cha nàng cải trang nàng thành đàn ông và cùng ông vào tu trong đền thánh. Mọi người đều nghĩ nàng là trai. Thân phụ nàng xin thầy cả bề trên cho này cùng tu vói ông vì ông không còn đầu con nào khác. Cả hai cha con cùng được nhận và
nàng thành sư huynh Marinus.

Marina sống một cuộc sống thánh thiện, theo trọn đức vâng lời. Khi nàng hai mươi bẩy tuổi, cha nàng đau nặng và cảm thấy sắp đến lúc sinh thì. Ông gọi con gái tới trối trăng, bắt nàng hứa là không bao giờ cho ai biết nàng là con gái. Thế rồi ông về nước Chúa. Marina tiếp tục cuộc đời tu hành cùng các sư huynh, không ai ngờ nàng là gái giả trai.
Nàng thường cùng các sư huynh đánh xe bò vào rừng đốn củi rồi tải về đền thánh. Như thường lệ, mỗi lần đi đốn củi, mấy thầy dòng đều về trọ qua đêm tại nhà một giáo hữu. Giáo hữu có một người con gái đang mới mang thai cùng một vệ binh nhà vua. Khi không còn giấu diếm nổi nữa, người con gái mất nết đoan kết với cha nàng là sư huynh Marinus là cha bào thai. Cha mẹ người con gái mất nết tin con, đau sót cùng đến gặêp thầy cả bề trên trình bày sự việc. Thầy cả bề trên, phần xấu hổ phần đau đớn cho gọi sư huynh Marius lên hỏi tội tầy trời này. Sư huynh Marinus nhẫn nhục trả lời: "Trình cha, con cầu xin Chúa thương xót con đã phạm tội". Thầy cả bề trên nghe vậy, nổi giận và ra lệnh đuổi sư huynh Marinus ra khỏi đền thá huynh

Sư huynh Marinus dựng một túp lều ngoài cổng đền thánh và ở dó suốt ba năm, hàng ngày các thầy trong đền thánh vứt cho sư huynh một mẩu bánh Khi đứa trẻ ra đời, người ta bồng lên đền thánh trao cho sư huynh bề trên, người ra lệnh trao cho sư huynh Marinus và bắt sư huynh phải nuôi dưỡng quý tử do sư huynh đã sinh ra. Sư huynh Marinus nhẫn nhục kiên trì nuôi dưỡng đứa trẻ, hôn hít, nựng nịu và cám ơn Chúa đã ban cho người mọi sự. Sau hai năm, các thầy trong dòng tu, cảm kích về đức nhẫn nhục và kiên trì của thầy Marinus, cùng xin sư thầy cả trên tha thứ và cho thầy trở về đền thánh. Sau rồi thầy cả bề trên cũng mềm lòng thuận theo lời cầu xin của chư huynh, nhưng vẫn giao cho sư huynh Marinus mọi công việc khó nhọc nhất trong đền thánh. Sư huynh Marinus vẫn dốc lòng nhẫn nhục kiên trì đảm nhiệm mọi việc giao phó cho tói ngày sinh thì.

Chư huynh lên xin chỉ thị thầy cả bề trên để tống táng sư huynh Marinus. Thầy cả bề trên ra lệnh cho chôn sư huynh Marinus ngoài khuôn viên vườn thánh, vì Marinus đã phạm trọng tội, nên không được chôn cất cùng chỗ với chư huynh
khác.

Theo thông lệ, phải rửa ráy xác sư huynh Marinus, lúc đó mọi người mới hay sư huynh Marinus là thân gái. Chư huynh ngạc nhiên vội chạy lên trình thầy cả bề trên: "Trình cha xin cha xuống xem sự lạ của Chúa" Thầy cả bề trên ngỡ ngàng trước lời trình. Đến khi nhìn rõ thấy thi thể sư huynh Marinus là thi thể phụ nữ, thì người vội quỳ gối ăn năn , xin Marina tha thứ cho người vì những hình phạt người đã bắt Marina phải chịu đựng. Nước mắt dàn dụa ngày nói:"Ớ nữ tỳ thánh thiện của Chúa tôi, tôi thực lầm lớn đã dám cất lời dạy bảo một đấng trinh nữ thánh thiện. Xin tha tội cho tôi, tôi thực có tội với Chúa và với người! Người đã nói 'Trình cha con đã phạm tội'. Nhưng bởi ta nhầm lẫn, nên đã nói rằng xác người phải mang vù: “Trình nơi uế tạp.

Trinh nữ thánh thiện! Người xứng đáng ngự nơi cao trọng thanh tịnh nhất trong đền thánh này, vì người là niềm vui, ngưởi là đấng tôn sùng của chúng tôi". Thế nên, chư huynh rửa rấy tẩm liễm xác Marina rồi rước sang nhà nguyện. Lúc đó chuông nhà nguyện không người kéo bỗng reo vang cho tới khi thánh thể chôn sâu trong lòng đi.”

Thiếu phụ đã cáo gian thánh nữ Marina bị quỷ hành, phải tới trước mộ thánh Marina thú tội mới lành bệnh. Nhiều người tới bên mộ thánh nữ đồng trinh Marina cầu nguyện khen ngợi Chúa. Nhiều phép lạ đã thực hiện. Ngày thánh Marina về với Chúa là ngày 14 tháng bẩy. Đến đây chấm dứt truyện thánh Marina.

Giới nghiên cứu tìm thấy nhiều dị bản Truyện Thánh Marina tàng trữ tại nhiều thư viện lớn trên thế giới. Theo Moubarak, trước khi sinh thì thánh Marina viết một bức thư gửi chư sư huynh. Thư rằng: "Tôi là một người nữ. Tôi vào dòng tu cùng cha tôi. Tôi bị cáo gian. Tôi tự nguyện nuôi hài nhi này. Xin chư sư huynh đừng cởi bỏ y phục của tôi". Tiếp tới làrằng:

TRUYỆN THÁNH THEODORA

Theodora là một phụ nữ dòng quý tộc tại Alexandria, dười triều hoàng đế Zeno. Nàng thành hôn với một nhà cự phú và nhờ ơn Chúa sống trong nhung lụa. Ghen với nàng được ơn Chúa, quỷ Satan xui khiến một nhà cự phú khác say mê nàng, gửi quà cáp tình thư để quyến rũ nàng. nàng quyết không nhận thư cùng quà cáp. Nhà cự phú say mê nàng không nản lòng tiếp tục chinh phục nàng, khiến nàng như có phần siêu lòng. Sau hết, nhà cự phú đó khiến một người khéo nói tới găp nàng, xin nàng thương hại và thuận tình cùng ông đó. Khi nghe nàng nói là nàng không thể nào phạm tội trước mắt Chúa, thì người mối nói rằng "Tôi biết rõ là Chúa nhìn thấy mọi điều chúng ta làm lúi rằng thiên bạch nhật. Khi tối, tắt ánh sáng mặt trời thì Chúa không nhìn thấy gì xẩy ra nữa Theodora nói với người mối: "Người không nói thực" Người mối nói: "Tôi nói thực." Theodora tin lời ngưởi mối và hẹn găp nhà cụ phú vào buổi tối và nàng sẽ cho người ấy thoả nguyện. Được lời người mối, nhà cự phú vui mừng khôn xiết. Đúời hẹn dến gặp nàng, hợp hoan rồi ra đi.

Khi Theodora tỉnh giấc, nàng khóc tấm tức, tự tát vào mặt, thổn thức: "Khốn nạn cho tôi, khốn nạn cho tôi vì tôi đã để mất linh hồn và làm nhơ nhọ tên tuổi". Chồng nàng về tới nhà và thấy vợ đau đớn khóc lóc mà chẳng biết duyên do. Chàng lên tiếng dỗ dành, nhưng nàng chẳng muốn nghe. Ngày hôm sau nàng đến tu viện các nữ tu và hỏi mẹ bề trên rằng đêm tối Chúa có nhìn thấy con người phạm tội hay không. Mẹ bề trên cho nàng hay là chẳng có việc gì là có thể giấu Chúa được vì Chúa nhìn thấy, Chúa biết rõ mọi việc người ta làm, ngày cũng như đêm. Theodora càng khóc tức tưởi và nói: "Xin mẹ cho con cuốn Tân Ước để con chọn lựa con đường con đi". Nàng mở cuốn Kinh Thánh và đọc ba chữQuod scripsi scripsi, nghĩa là điều gì viết ra là đã viết ra. Nàng quay về nhà, rồi nhân buổi chồng đi vắng, nàng cải trang thành đàn ông và đi tới một đền thánh cách nhà chừng bẩy dặm, và xin đi tu. Người ta hỏi tên nàng khai là o

Nàng tuân hành mọi điều sai phái và làm tất cả mọi việc giao phó, ai ai cũng đều hài lòng với công việc nàng làm. Một năm sau, cha bề trên sai nàng đánh xe bò ra tỉnh mua dầu. Trong thời gian đó, chồng nàng nghĩ là nàng bỏ nhà đi theo người khác. Thiên thần của Chúa hiện xuống nói với ông: "Sáng mai dậy sớm ra đứng tại ngã tư đường các Thánh Tử Vì Đạo Phero và Phao Lồ và người mà mi gặp đó là vợ mi". Theodora cỡi lạc đà đi trên đường, nhận ra chồng và tự nhủ: "Khốn nạn cho ông chồng tốt của tôi, làm sao cho tôi chuộc lại nổi tội lỗi tôi đã phản bội chàng?" Khi chàng đi đến gần nàng thì nàng lên tiếng chào: "Cầu Chúa tôi cho ngài được an lạc". Nhưng chồng nàng không nhận ra được nàng. Chàng chờ thêm một lúc lâu rồi chán nản bỏ về. Có tiếng nói với chàng: "Người lên tiếng chào mi sớm nay chính là : vợ mi".

Thánh nữ Theodora đầy ơn phúc nên tạo ra nhiều phép lạ: thánh nữ cứu người bị thú dữ cắn xé ra từng mãnh, nhưng lời cầu nguyễn cũa thánh nữ đã khiến người này sống lại, và thánh nữ đuổi theo con thú dữ, nguyền rủa nó và con thú lăn ra chết. Ma quỷ ghen với thánh nữ vì thánh nữ được hưởng ơn phúc, hiện ra và nói rằng: "Ngươi là một mụ đàn bà đốn mạt ngoại tình, ngươi bỏ chồng tới đây làm rộn ta. Với quyền phép của ta, nếu ta không làm cho ngươi chối bỏ Chúa của ngươi thì chẳng xứng với tên Satan mà chúng gọi ta". Thánh nữ làm dấu, quỷ bèi rằng: ?Ngươi

Một ngày nọ, cỡi lạc đà trên đường từ tỉnh về, Theodora phải vào trọ trong một lữ điếm, một cô gái hầu trong lữ điếm tới gặp và nói rằng; "Ngủ với em đêm nay". Theodora từ chối, cô gái bỏ đi ngủ với người khác và mang thai. Khi bụng nàng đã khá to, người ta hỏi nàng có thai với ai thì nàng nói là nàng có thai với thầy dòng Theodore. Khi nàng sanh, cha mẹ nàng gửi hài nhi tới thầy bề trên nhà dòng. Thầy bề trên trách mắng thầy Theodore và thầy nhẫn nhục xin tha tội. Thầy bề trên giao hài nhi cho thầy Theodore, đuổi thầy ra khỏi nhà dòng để trông nom nuôi nấng hài nhi, kết quả tội lỗi do thầy gâi rằng;

Suốt bẩy năm ròng rã, Theodora nuôi hài nhi bằng sữa thú. Quỷ ghen tức với đức kiên nhẫn của nàng, hiện hình thành người chồng cũ của nàng và nói vơiù nàng: "Mình làm gì ở đây? Ta khổ sở thương nhớ mình. Về với ta, mình là nguồn sống của ta. Dẫu mình có ngoại tình ta cũng tha thứ cho mình". Nàng ngỡ bóng ma đó là chồng nàng và trả lời: "Em không thể trở về với chàng vì em chót thất thân cùng hiệp sĩ con trai Sir John, em đã chót phạm tội với chàng". Rồi nàng bắt đầu cầu nguyện. Con quỷ biến mất và nàng biết là Satan đã hiện hình thành chồng nàg:

Một lẫn khác, quỷ hiện lên dọa nàng, biến hình thành ba con ác thú. Có tiếng người nói với bầy thú: "Ăn thịt ác phụ này". Nàng cầu nguyện thì ác thú biến mất. Một lần khác, cả một đoàn hiệp sĩ hiện ra, dẫn đầu là một ông hoàng, cả đoàn người nào cũng như người nấy quỳ lậy nàng. Rồi một hiệp sĩ lên tiếng: "Theodora người hãy quỳ lậy trước hoàng tử". Nàng trả lời: Tôi chỉ có quỳ lậy Chúa tôi mà thôi. Khi người hiệp sĩ thuật lại lời đó thì hoàng tử ra lệnh mang nàng ra hành hạ tàn nhẫn, tới khi đoàn hiệp sĩ tưởng nàng đã chết thì tất cả bỏ đi. Lại một lần khác, nàng đang đi thì thấy vô số vàng. Nàng làm dấu Chúa, trao mình cho Chúa rồi quay đi. Một lần khác nữa, nàng nhìn thấy một ngư ?Ăn mang một rổ đầy mọi thứ thịt tới bảo nàng: "Chúa của chúng ta, người đã từng đánh đòn mi nay gửi thịt này cho mi đây và truyền là mi phải nhận và phải ăn mớ thịt này, vì mi đã phạm trọng tội mà chẳng ai biết". Nàng làm dấu chúa và người đó : “Chúa

Bẩy năm trôi qua, thầy cả bề trên, cảm kích đức kiên trì của thầy Theodore, giảm tội cho thầy và cho thầy cùng con nhỏ vào sống trong đền thánh. Hai năm sau, khi đã chu toàn mọi việc trao phó, nàng gọi con vào phòng riêng đóng kín cửa. Khi thầy cả bề trên biết truyện này, thầy phái một thầy kín đáo rình nghe nàng nói gì với con. Nàng ôm con vào lòng, hôn con nói rằng: "Con yêu dấu, ta sắùp đến lúc sinh thì, và ta trao con cho Chúa để Chúa sẽ là cha con và cứu vớt con. Con phải cố gắng tu tập và phục vụ chư huynh". Nói đoạn nàng trao thần khí và yên ngủ trong tay Chúa, năm đó là năm 470 sau năm Chúa giáng sinh. Đứa nhỏ thấy vậy đau đớn khóc ló rằng:

Đêm đó, thầy bề trên nằm mộng thấy một lễ phong thánh rất lớn, với đầy đủ thiên thần, tiên tri, thánh tử vì đạo cùng các thánh khác. Giữa những vị thánh đó có môt người nữ vẻ mặt sung sướng không sao tả xiết. Chư thánh đều suy tôn thánh nữ này, rồi thầy cả bề trên nghe thấy như có lời truyền: "Đây là Theodora, người từng bị cáo gian tộâi thông dâm. Đã tới lúc thanh tẩy tội ngoại tình xưa của Người". Thầy cả bề trên bừng tỉnh, xúc động và đi sang phòng các sư huynh, thì thấy thánh Theodora đã sinh thì. Thầy cả bề trên vào phòng thánh Theodora, cho thay y phục và thấy rõ Theodora là một ngư ?Đây là.

Thầy cả bề trên cho gọi cha của người đàn bà đã cáo gian Theodora và nói rằng "Xem đó, người mà con gái ông tố cáo nay đã chết. Khi thay áo để khâm liệm mới hay người đó là một người nữ". Ai ai biết truyện cũng đều xúc động. Rồi Thầy cả bề trên lại nghe thấy thiên thần của Chúa nói: "Dạy mau lấy ngựa phi về thành, gặp người nào thì đưa người ấy về đây". Thầy cả bề trên y lời và gặp một người chạy về phía ông. Thầy bề trên hỏi người đó định đi đâu. Người ấy trả lời: "Tôi đi nhìn măt vợ tôi mới chết". Thầy cả bề trên chùo người đó lên cỡi chung ngựa và phi vềâ đền thánh. Tơi nơi, người đó khóc dòng. Rồi đám tang Theodora được cử hành trọng thể. Người chồng cũ của Theodora xin ở lại đền thánh trong phòng của vợ và sau đó người sinh thì và về với Chúa. Tu trì thánh thiện, nên tới khi thầy cả bề trên qua đời thì đứa con Theodora nuôi dưỡng được chọn làm thầy cả bê trên cai quản đền thánh. Đến đây chấm dứt truyện thánh nữ Theodora.

Jacobus de Voragine không cho hay ông chép truyện thánh Theodora từ sách nào. So với truyện thánh Marina, thì truyện thánh Theodora có nhiều điểm tương đồng. Tuy nhiên lý do khiến hai vị nữ thánh này bước vào nhà tu hoàn toàn khác nhau. Thánh Marina là một trinh nữ, cải trang vào vào nhà tu tuân theo ý thân phụ. Thánh Theodora tự ý cải trang vào nhà tu để chuộc tội ngoại tình phản bội chồng. Điểm khác biệt thứ hai là thánh nữ Marina lúc sinh thì để lại thư minh oan và thánh nữ Theodora im lặng về nước Chúa. So với truyện thánh Tiêu-Du-La của Majorica thời hai truyện dường như một ngoại trừ một vài chi tiết.

Truyện thứ ba dựng trên hai nét chính: cải trang thành người nam để vào tu viện rồi bị vu oan tội thông dâm là:

TRUYỆN THÁNH MARGARET PELAGIA

Margaret hay còn tên là Pelagia là một trinh nữ quý phái giầu sang. Nàng được nuôi dưỡng theo nền nếp qúy tộc, khiến lời ăn nếp ở theo đúng khuôn phép. Nàng trân trọng giữ gìn tiết hạnh và đức chân thật, từ chối mọi đường việc gặp gỡ người nam. Nhưng rồi có một nhà qúy phái trẻ tuổi muốn cưới nàng làm vợ và hai họ sửa soạn một đám cưới sang trọng. Tới ngày cưới, tân lang và tân giai nhân sánh bước tới trước phòng tân hôn trang hoàng lộng lẫy thì trinh nữ thánh thiện này, theo ý Chúa, bỗng chợt nghĩ tới nỗi tai hại của sự mất trinh tiết. Nàng quỳ xuống đất, nước mắt dòng dòng so sánh những phần thưởng dành cho người giữ vẹn trinh tiết và những nỗi buồn khổ theo sau lễ cưới, khiến nàng thấy mọi vui thú của hôn nhân là vô nghĩa. Đêm đó, nàng giữ mình xa chồng, rồi tới nửa đêm nàng cắt tóc, cải trang thành người nam, trốn tới đền thánh, tụ xưng là Pelagian, xin nhập dòng tu. Tại đền thánh, nàng gắng gỏi tu trì khiến đẹp lòng thầy cả bề trên. Nàng cư xử thánh thiện hợp theo đạo Chúa.

Khi thầy cả bề trên một dòng nữ tu gần đó về
nước Chúa, theo lởi khuyên của thày cả bề trên bên đền thánh, Pelagian dẫu có thác từ, cũng phải vâng lời nhạân chức thầy cả bề trên dòng nữ tu đó. Dưới sự coi sóc của Pelangian, các nhữ tu về phần xác cũng như phần hồn cũng đều được hàng ngày dùng đủ. Ma quỷ ghen ghét tài đức của Pelagian bèn nghĩ cách làm nhơ danh người bằng vài hành động tội lỗi. Ma quỷ khiến một tu nữ phạm tôi ngoại tình, phình bụng, chẳng bao lâu không dấu diếm nổi nữa. Mọi nữ tu đồng trinh đều lấy làm xấu hổ, và các thầy cả bên đền thánh cũng không biết xử trí ra sao. Bởi Pelagian lại là cha tinh thần và thân cận với người nữ tu đó, nên ai ai cũng ngỡ rằng Palagian đã tạo nên nghiệp chướng này. Thế là Pelagian bị cất chức, chẳng biết vì nông nỗi nào, và bị nhốt xuống hầm kín.

Thầy dòng ác nghiệt nhất đền thánh được trao việc trừng trị Pelagian. ngày ngày chỉ cho Pelagian một mẩu bánh khô và chút nước. Từ khi bị giam cầm, Pelagian bị chư sư huynh quên lãng. Pelagian chỉ còn biết nhẫn nhục kiên trì chiu đựng mọi bất công, nhưng vẫn dốc lòng cám ơn Chúa và giữ mình theo gương các thánh.

Sau hết, biết mình sắp đến giờ sinh thì, Pelagia viết thư gửi thầy cả bề trên cùng các sư huynh như sau: "Con vốn dòng quý phái, tên thật ngoài đời là Margaret. Bởi lòng con muốn tránh cạm bẫy thế gian nên con đổi tên là Pelagian. Con thật tình là người nữ. Con không cố tình nói dối bởi con từng chứng tỏ là con có đức hạnh như người nam, và con có thể phạm trọng tội như con đã bi vu cáo, và đã từng bị trừng phạt. Nên con xin cha bề trên, cùng tất cả những ai không biết cho con là người nữ, để cho chị em nữ tu thánh thiện chôn xác con, để cái chết của con rửa sạch tên tuổi con, và để chị em nữ tu biết rằng con là một trinh nữ, mà họ đã coi con như kẻ mắc tội thông dâm". Khi thầy cả bề trên biết truyện này, các thầy dòng cùng càc tu nữ, chạy tới căn hầm giam Pelegia, và các nữ tu biết là Pelagia hằng là trinh nữ, chưa từng có người nam nào động chạm tới. Tất cả đều xám hối đã cư xử lầm lỗi với Pelagia, rồi làm lễ an táng cùng thờ phượng Pelagia cùng các thánh đồng trinh. Đến đây kết thúc truyện thánh Pegalia

Giới nghiên cứu cho biết là ngoài sách của Jacobus de Voragine, không có sách Truyện Các Thánh nào khác chép sự tích Pelagia, và Jacobus de Voragine cũng không cho biết là ông chép truyện thánh Pelagia từ tư liệu nào. So với truyện các thánh Marina và Theodora, thánh Pelagia trốn vào tu viện không phải do phụ thân quyết định như thánh Marina hay để chuộc tôi như thánh Theodora, mà để trốn việc lấy chồng. Thánh nữ Pelagia cũng cải trang thành người nam để đi tu, rồi được cử cai quản một nữ tu viện để rồi bị một người nữ tu mất nết vu cáo tội thông dâm. Khác với thánh Theodora và cũng như thánh Marina (theo một dị bản), thánh Pelagia dùng thư để minh oan khi biết mình sắp đến giờ sinh thì.

Không chủ tâm đối chiếu chi tiết truyện các thánh Marina, Theodora và Pelagia với sự tích Quán Âm Thị Kính, nhưng qua những trang trên đây, người đọc cũng đã thấy truyện thánh Theodora có nhiều điểm tương đồng với truyện Quán Âm Thị Kính, hơn hai truyện thánh Marina và Pelagia. Người đọc còn nhận thấy, ngoài những điểm tương đồng giữa truyện thánh Theodora và truyện Quán Âm Thị Kính, như Thanh Lãng đã bàn trên đây, còn một điểm tương đồng quan trọng khác là Quán Âm Thị Kính phải cải nam trang, phải lên chùa di tu rồi chịu nỗi oan do Thị Mầu vu cáo cũng để chuộc lại một lầm lỗi. Lầm lỗi này không phải là một tội phạm như danh từ dùng trong truyện các thánh công giáo, lầm lỗi này là khẩu nghiệp theo ngôn ngữ cửa Không. Bản Quán Âm Thị Kính do Thiều Chửu chú giải chép:

11Lọ là đức hạnh tuyệt vời
Đức Quán Âm ấy truyện đời còn ghi
Vốn xưa là đấng nam nhi
Dốc lòng từ thuả thiếu thì xuất gia
Tu trong chín kiếp hầu qua
Bụi trần rũ sạch thói tà rửa không
Đức Mầu Ni xuống thử lòng
Hiện ra một ả tư dung mỹ miều
Lần khân ép dấu nài yêu
Người rằng vốn đã lánh điều trăng hoa
Có chăng kiếp khác gọi là
Kiếp này sợi chỉ chót đà buộc tay
Nào ngờ phép Phật nhiệm thay
Nhớ lời rồi lại vin ngay lấy lời
Trở sang kiếp khác vẹn mười
26Thử cho đầy đọa một đời xem sao.

Như vậy, Đức Phật Quán Âm Thị Kính cũng như thánh nữ Theodora vì muốn chuộc tội, khác với thánh nữ Marina vì lời trối trăng của thân phụ và khác với thánh nữ Pelagia vì lòng ước muốn trọn đời đồng trinh mà cùng nhẫn nhục chịu đựng hàm oan cho đến chết.

Điểm thứ hai trong phần đối chiếu truyện thơ Quán Thế Âm với Truyện Thánh Theodora là bức thư trần tình của Tiểu Kính Tâm sau khi từ trần. Trong truyện thánh nữ Theodora, người về nước chúa không một lời minh oan. Phải chăng vì vậy mà Thanh Lãng đề nghị là coi bức thư trần tình của Tiểu Kính Tâm gửi về song thân là do người đời sau thêm vào. Giả thiết trên của Thanh Lãng không phải là thiếu khả năng thuyết phục. Thật vậy, nguyên văn bức thư đó như sau:

Ơn sơn hải một chút chi chưa báo, ở sao đành mà đi có sao đành? Phận liễu bồ mười đấy cũng là không, sống cũng tủi dẫu chết thì cũng tủi. Trăm sự nhớ bỗng xẩy ra muôn kiếp; một tấm lòng xin gửi lại mươi hàng.

Thị Kính này: hổ phận nữ lưu, nhờ nền phúc ấm. Từ kết tóc sớm trao dây tú mạc, ba thu vừa mới ấm chăn loan; vì cắt râu nên nổi sóng ngân hà, một phút nào ngờ tan nhịp thước. Tòa Ngưu nữ đôi nơi cách trở; khóm xuân huyên hai đóa bồi hồi. Chốn phấn hương thẹn với nước non, đặt gánh hiếu phải xa rời phận khách; miền bát nhã tìm vào mây khói, nương bè từ cho thoát khỏi sóng mê. Đuốc quang minh mong đốt cháy thành sầu; bể khổ hạnh bỗng chẩy lên bến giác. Cảnh Vân tự mừng vui miền Thứu Lĩnh. Rảy cành dương chằng bợn chút trần ai; ả Thị Mầu dâm dật truyện Vu Sơn, gầy vóc liễu đã cam lòng dạ sở. Thủa làm vợ để chồng ngờ thất tiết; lúc giả trai cho gái đổ oan tình. Nên nghĩ ơn chín chữ cù lao, xa xôi chốc đã sáu thu, cách trở bận lòng khi đán mộ. Nghĩ đến nỗi đôi nơi ly biệt, nuôi nấng gọi là một chút, viếng thăm gặp mặt lúc thần hôn. Muôn phần bội bạc đã cam rồi, trăm lậy nghiêm tư xin ở lại.

Lời thư là dọng văn biền ngẫu, khác hẳn lởi thơ sáu tám mộc mạc của áng thơ diễn ca Truyện Quán Âm Thị Kính. Người đọc truyện có thể nghĩ như Thanh Lãng là bức thư là tác phẩm của một người sở trường về lối văn cử nghiệp, và áng thơ diễn ca là tác phẩm củõa một người sở trường về thể thơ đại chúng.

Đằng khác, đối chiếu truyện Quán Âm Thị Kính với truyện Pelagia, cùng theo dị bản truyện thánh Marina thì tình tiết Thị Kính có thư minh oan gửi về cha mẹ tương ứng với tình tiết thánh nữ Pelagia có thư minh oan với thầy cả bề trên, người từng nhận cho thánh nữ vào đền thánh tu tập và cũng như thánh Marina có thư trần tình cùng các thầy cùng tu. Như vậy điều hiển nhiên là nhiều tình tiết trong truyện Quán Âm Thị Kính tương đồng với tình tiết trong cả ba truyện ba thánh nữ Marina, Theodora và Pelagia.

Khó có thể giải thích minh sác được sự tương đồng giữa bốn truyện trên đây. Nhưng phải chăng có thể tin được rằng sự tương đồng này biểu thị lòng sùng kính Phật, Thánh của con người đều tương tự như nhau, không phân biệt, ngôn ngữ tôn giáo cùng chủng tộc? Sự tương đồng này phải chăng cũng giống như sự tương đồng giữa những tình tiết biểu thị cái nhìn của con người vềâ truyện mẹ ghẻ con chồng, qua trong ngoài 3000 truyện loại truyện Tấm Cám, hay Lọ Lem, của nhiều ngôn ngữ nhiều sắc dân khắp năm châu, do kết quả côõng trình khảo cứu của giới nghiên cứu truyện dân gian cho biết là khó bề truy cứu ra được nguyên lai?

Nhìn vào dòng văn học đại chúng, người đọc thấy truyện Quán Âm Thị Kính chuyển biến thành chèo cổ Quan Âm. Chèo bản này nguyên chép bằng chữ nôm, Quảng Thịnh dịch sang quốc ngữ, in lần thứ hai vào năm 1924 tai nhà in Ngô Tử Hạ, Hà Nộâi. Vở chèo theo sát truyện Quán Âm Thị Kính.

Ngôn ngữ trong vở chèùo là biến dạng của ca dao.Trong bài giáo đầu có đoạn hát nguyên văn là một bài sẩm như sau:

Ông giăng khuyết ông giăng lại tròn, con gái tơ quá lứa cái má mòn, má mòn không xinh. Lắng tai nghe tiếng nói, tiếng nói hữu tình. Con chim lồng khôn nhẽ cất mình, cất mình bay cao. Gớm cho là cái số hoa, hoa đào, gỡ ra rồi lại buộc vào, buộc vào như chơi...

Trong chuyển biến từ truyện thơ sang chèo, tác giả vở chèo, ngoài vai giáo đầu, đã cho một vài vai phụ lên tiếng để tạo ra nét hý lộng,
burlesque, của vở chèo.

Tỷ như đoạn Thiện Sĩ ra mắt Trưởng giả, cha của Thị Kính:

Thiện Sĩ nói:

Dám thưa cụ, tiếng lành đồn xa, tiếng dữ đồn xa, nghe cụ có gái hiền hòa, tôi sang làm bán tử cho cụ.

Trưởng giả nói:

Sao mày khôn mấy, ở nhà mày không chết, mà mày sang bán cái chết cho tao?

Thiện Sĩ nói

Dám thưa cụ, tôi muốn sang làm con dể cụ.

Ngoài ra tác giả vở chèo, để tăng nét hý lộng, đưa lên sân khấu một vài vai hềâ. Tỷ như vai Cu Cậu, trong cảnh tế tơ hồng ngày cưới Thiện Sĩ và Thị Kính.

Cu Cậu đọc chúc

Duy ... Tơ Hồng nguyệt lão thiên tiên, có muốn lấy tiền thì xuống tầu tây, giời thì cho lúa tốt như mây, duyên tơ hồng đỏ se vào gốc dạ. Giầu gặp sang đôi bên hỷ hả, lễ nhạn nay Tấn đã hợp Tần, thiên chi địa chi tơ hồng nguyệt lão chứng chi, phu thê hòa hợp cho được bách niên giai lão ... Cẩn cáo

Lại sưóng tế:

Bái ... bái... bái... bái...hưng ...hưng...hưng...hưng

Lại nói

Lễ tân hôn đã đủ rồi, hôn đi cho tao, vợ chồng vẹn chữ vu quy, để cậu về phòng trong nghỉ mát.

Hình ảnh Thị Mầu trên sân khấu cũng mô tả bằng lời ca dao:

Thị Mầu nói:

Chị em ôi, có ai lên chùa nghe tôi kể hạnh thì đi. Hạnh tôi kể rằng: chốn Phật Tổ từ bi quảng đại, chốn lam thuyền rộng mát thảng thơi, tu hành tôi nhờ đức Phật Như Lai, thuyền Bát Nhã
cứu người trần khổ.

Lại nói

Chị em ôi, người ta lên chùa từ bao giờ, tôi lên chùa từ thủa mười ba, thấy sư mười bốn, ối a, có vãi già mười lăm, mà tôi muốn cho một tháng đôi rằm, trước là lễ Phật, ối a, để sau thăm sư già, mà tôi lên chùa lễ Phật trở ra, lễ vua Tam Thế, ối a, đề có cha Ngọc Hoàng, Ngọc Hoàng. Chẳng giấu gì, tôi tên gọi Thị Mầu, con gái phú ông, tuổi mười tám gieo cầu chửa xứng. Tiết tháng tư bác tôi sai đội gạo lên chùa, bạch sư cụ sai người ra cất lấy,. Lễ này phúc đẳng hà sa.

Tuy nhiên, nét hý lộng dần dần đổi sang nét bi
thảm trong cảnh thị mầu trả con,

Thị Mầu trả con than:

Cấm đoán tôi chi, thầy mẹ ôi cấm đoán tôi chi, mười lăm mười tám chẳng cho đi lấy chồng. Tình tính tinh. Con ôi, mẹ sinh con chẳng nuôi con được, tình mẹ con xa cách biết làm sao, mẹ đặt con xuống, như dao cắt ruột mẹ ra. Trăm sầu nghìn thảm chất đà nên non:

Ca

Cắt ruột mẹ ra, ối con ôi, ấy mấy trăm sầu nghìn khổ chất đà nên non. nay đã vuông tròn, ong về vườn cũ, bướm còn bướm còn ngẩn ngơ. Thiếp xin chàng đừng trông ngóng đợi chờ, nhìn xem diện mạo thực là ai đây, thiếp xin chàng sơi miềng trầu này.

Trong vở chèo, Thị Kính giữ vai chính trên sân khấu, xuất hiện cảnh cuối. Lời Thị Kính trối trăng với con trước khi xuôi tay như sau:

Thị Kính lại nói

Con ơi, cha nuôi con đã được sáu thu, nay cha mừng con đã u ơ biết nói, đêm qua thấy căm căm gió thổi, hay Giời Phật đã vời cha về Tây
Trúc Quốc. Cha viết cho con một bức thư này, con đem vào bạch sư hay, hoặc người kiếm tuần trai sám hối.

Vở chèo kết thúc bằng cảnh sư cụ đọc nguyên
văn bức thư Thi Kính gửi cha mẹ trước khi nhắm mắt.

Truyện Quán Âm Thị Kính, biến thể thành những truyện thơ nôm quen biết giữ nguyên mô thức một người nữ cảøi dạng thành nam để đi học đi thi, để minh oan cho gia đình. Hai truyệân tiêu biểu là, truyện thứ nhất là:

Truyện Phương Hoa

Họ Trần và họ Trương là hai nhà quyền quý thủa đó. Phương Hoa là gái họ Trần, tài sắc vẹn toàn, đã đính hôn cùng Cảnh Yên trai họ Trương. Gian thần họ Tào tới hỏi Phương hoa làm vợ. Bị khước từ họ Tào khép Trương Công vào tội phản vua bán nước, xử chém và tịch biên tài sản. Cảnh Yên phải đưa mẹ cùng gia đình trốn tránh lánh nạn. Bẩy năm sau, Phương Hoa dò ra tung tích nhà họ Trương, và tìm cách giùp đỡ. Một ngày kia, nàng hẹn Cảnh Yên tới lâm viên trao tiền bạc áo quần. Chẳng may bị gian nhân Hồ Nghi biết chuyện, lẻn tới chỗ hẹn, chém chết cô hầu của Phương Hoa, cướp của. Cảnh Yên tới sau, giẫm phải vết máu, bị bắt bỏ ngục vềâ tội giết người. Quá đau sót Trương phu nhân qua đời. Phương Hoa thay Cảnh Yên lo liệu ma chay. Rồi nàng xin cha mẹ lên kinh mở hàng buôn bán kén chồng. Tại kinh đô, nàng cố công dùi mài kinh sử, lấy tên là Cảnh Yên đi thi. Kết quả nàng đậu tiến sĩ. Vào thi hội, giữa triều đình, nàng cởi bỏ mũ áo cân đai bên ngoài, hoàn thành gái, tâu lên vua nỗi oan của gia đình họ Trương. Kết cục họ Tào bị tru di tam tộc, Hồ Nghi bị xử chém. Cảnh Yên được đặc cách đỗ tiến sĩ, cùng Phương hoa xum vầy.

Truyện thứ hai là:

Truyện Nữ Tú Tài

Triều Tống bên Trung Quốc, có cô gái tên Phi Nga, cảøi trang thành trai, lấy tên là Tuấn Khanh, và kết bạn cùng Ngụy Soạn Chi và Đỗ Tử Trung. Cả ba người cùng đi thi đỗ tú tài. Tuấn Khanh ngầm bắn một mũi tên, để chọn một trong hai bạn làm chồng. Tử Trung bắt đưộc mũi tên, nhưng sau đó mũi tên lọt vào tay Soạn Chi. Tuấn Khanh nói có chị là Phi Nga hứa làm mối cho Soạn Chi. Đến khoa thi hội, Tuấn Khanh sợ bị lộ không đi thi. Soạn Chi và Tử Trung đều đỗ cao. Nghe tin thân phụ bị vu cáo làm phản, Phi Nga lại cải trang thành Tuấn Khanh đi cứu bố. Tới kinh, nàng chỉ gặêp Tử Trung, và được Tử Trung giải oan cho thân phụ. Biết Tử Trung chính là người bắt được mũi tên ngầm kén chồng ngày trước, Phi Nga hoàn gái lấy Tử Trung làm chồng và làm mối một cô bạn gái cho Ngụy Soạn.

Nhìn vào dòng văn học cận đại, người đọc truyện thánh Nữ Marina không khỏi liên tưởng tới cuốn truyện ngắn Yeltl The Yeshiva Boy, của Isaac Bashevis Singer (1904-1991) nguyên văn viết bằng tiếng Do Thái, Yiddish, xuất bản năm 1962, và Marion Magid cùng Elisabeth Pallet dịch sang tiếng Anh năm 1988. Truyện ngắn này đã được Leach Napolin chuyển tác thành một vở kịch trình diễn tại Chelsea Theater, Brooklin, New York năm 1984, và sau đó Barbara Streinsand dùng làm truyện phim Yentl năm 1988, phim này chiếm nhiều giải Oscar. Isaac Bashevis Singer gốc người Do Thái, sinh trưởng tại Ba Lan, cho tới đầu thế chiến II di tản sang Hoa Kỳ. Tại Hoa Kỳ ông tiếp tục viết bằng tiếng Do Thái. Phần lớn tác phẩm của ông đã được dịch sang tiếng Anh. Ông là con một vị giáo sĩ đạo Do Thái, rabbi, cháu nội một rabbi, cha vợ cũng là rabbi. Thế nên, việc đọc kinh thánh Tora là hoạt động quan trọng đối với toàn thể gia đình ông. Ông đoạt giải Nobel về văn chương năm 1978.

Cuốn truyện ngắn Yentl the Yeshiva Boy là tác phẩm Isaac sáng tác khi ông mới vào nghề viết văn, nhưng là tác phẩm được đại chúng ưa thích nhất. Câu truyện xẩy ra tại nước Do Thái trong thập niên 1950, nhưng có một số tình tiết tương đồng với truyện thánh nữ Marina thời trung cổ. Nội dung truyện ngắn tóm lược như sau:

Yentl là môt cô gái Do Thái, mồ côi mẹ và ông bố cô lấy việc đọc kinh thánh Tora là việc hệ trọng . Do đó Yentl cũng ham đọc kinh thánh, nhưng luật Do Thái thủa đó không cho con gái vào trường dòng học thành rabbi. Cô cải trang thành người nam, lấy tên là Anshel đểâ được nhận vào trường rabbi. Trong thời gian tu học, Yentl gặp Avigdor, một bạn cùng học, và yêu Avigdor mà không dám thổ lộ. Trớù trêu là Avigdor có một cô bạn gái, tên là Hadass, nhưng vì khác biệt tôn giáo nên cuộc hôn nhân không thành. Avigdor giới thiệu Hadass với Yentl, và chàng cưới một bà góa làm vợ. Yentl biết là Avigdor và Hadass vẫn còn yêu thương nhau. Nàng hỏi cưới Hadass, cốt giữ Hadass cho Avigdor. Gia đình Hadass nhận lời. Nhưng chỉ trong ít ngày cuộc hôn nhân giữa Avigdor và bà góa tan vỡ. Đồng thời Yentl thú nhận với Avigdor là nàng chính là một cô gái giả trai và bỏ đi biệt tích sau khi ly dị với Hadass. Hadass thành hôn cùng Avigdor liền sau đó. Cặp vợ chồng này có một đứa con trai, ngày làm lễ cắt bì cho hài nhi, ai cũng bảo đứa bé giống Anshel, tên giả trai của Yentl, và ai cũng ngạc nhiên vì Avigdor đặt tên con là Anshel.

Đối chiếu truyện Yentl với truyện thánh nữ Marina, ngưới đọc thấy Yentl cũng như thánh nữ Marina đều cùng chịu ảnh hưởng của thân phụ mà cải trang giả trai vào tu viện. Việc tu tập của Yentl cũng như của thánh nữ Marina đều gặp khó khăn vì tình yêu của một cô gái với một thầy tu giả trai. Cái thai hoang của cô gái mất nết trong truyện thánh nữ Marina tạo ra sự hành hạ thánh nữ. Tương ứng với cái thai hoang này là mối tình thầm lặng của Yentl với Avigdor dầy vò Yentl. Đằng khác, người đờøi coi đứa con của Avigdor và Hadass là con của Ashel, một cô gái giả trai. Sau hết thánh nữ Marina cho biết mình giả trai khi sinh thì, và Yentl cho biết mình giả trai để đi biệt tích. Sự tương đồng này phải chăng là tình tiết giả trai để đi tu tập thời trung cổà đã biến thểà thành việc giả trai đi học trường rabbi, như trong truyện Yentl? Phải chăng vì sự tích thánh nữ Marina đã đi vào tiềm thức đại chúng, từ thời trung cổ tới nay, khiến sự tương đồng này đã dễ nối kết được tác phẫm với độc giả? Phải chăng vì lý do này mà vở kịch cũng như phim Yentl đã chiếm được sự hâm mộ của khán giả?

Trên một hướng khác, nút chính trong truyện Quán Âm Thị Kính cũnh như trong ba truyện ba thánh nữ Marina, Theodora và Pelagia là có một người đàn bà mất nết vu oan cho môt người tín nữ giả trai đi tu tập, rồi khi sinh con thì mang con đến cho người nữ hàm oan nuôi dưõng. Tình tiết này là một tình tiết đối xứng với tình tiết trong một truyện cổ tích về Đức Phật Thích Ca. Truyện kể rằng có một thiếu phụ độn bụng vu cáo đức Phật là cha bào thai. Thế rồi nhờ một đàn chuột do Trời Đế Thích sai xuống cắn rách cái bụng độn, làm lộ âm mưu của ngưòi đàn bà, xấu hổ thiếu phụ đó bỏø chạy, gặp chỗ đất nứt ra, rớt xuống địa ngục. Truyện đàn chuột của Trời Đế Thích trích dẫn trên đây mở đầu bài kệ số 176 trong kinh Pháp Cú.

Đối chiếu riêng chuyển biến, giữa hai nút chính trong truyện cổ tích về đứùc Phật Thích Ca và trong truyện Quán Âm Thị Kính cho thấy rằng cái thai giả vu cáongười nam rồi kẻ vu cáo sa xuống địa ngục, trong truyện đức Phật Thích Ca chuyển biến thành cái thai thật vu cáo người nữ để rồi người nữ bị vu cáo vào niết bàn, thành Phật, trong truyện Quán Âm Thị Kính. Người đọc truyện thơ Quán Âm Thị Kính không khỏi thấy, như dưới ánh sáng Bát Nhã, nhìn từ bờ bên kia, thật giả phải chăng là một; nam nữ phải chăng là một; địa ngục hay niết bàn phải chăng cũng là một?

LÊ PHỤNG