Đặc San XUÂN GIÁP NGỌ - 2014 www.ninh-hoa.com

N

ăm Giáp Ngọ đến, năm con ngựa, mong đem lại nhiều hạnh phúc cho mọi nhà, mọi người trên hành tinh này. Về loài ngựa thì có muôn vạn trang sử sách đã được đề cập đến về con tuấn mã này, nàng xích thố kia. Từ thời xa xưa, hể nói đến ngựa là nói đến sự di chuyển, đi lại khi mà phương tiện đi lại còn lạc hậu, thô sơ; người ta phải đi lại bằng ngựa (no horse no foot). Việt Nam ta cũng không ngoại lệ. Các vua quan của các triều đại muốn di chuyển, di hành phải dùng ngựa. Do đó mà có nhiều câu ca dao, câu thơ, câu vè không tiếc lời ca tụng loài ngựa. Như câu thơ yên ngựa, da ngựa bọc thây, hay thanh gươm yên ngựa, vạn dặm đường xa vó ngựa … Do đó mà ngựa trở nên thân quen và gần gủi rất hữu ích cho con người từ thời tiền sử cho đến ngày nay.

Con người đã thuần dưởng loài ngựa rất sớm từ những ngựa hoang sống trên sa mạc, thảo nguyên đồng cỏ bao la của Bắc Á và Âu Châu để làm phương tiện đi lại, di chuyển, làm phương tiện săn bắn, tìm kiếm cái ăn cái mặc và cũng để canh phòng đi lại giữ gìn lãnh thổ, lãnh địa; ngựa cũng là phương tiện canh giữ phòng vệ, chống cự kẻ thù; là phương tiện thông báo tin tức nhanh nhất lúc bấy giờ khi biên cương có ngoại xâm … Ích lợi của ngựa không sao kể hết.

Ngày nay trước đà phát triển quá nhanh của cơ giới, máy móc nên ngựa đã mất dần vai trò chủ đạo trong việc di chuyển, phương tiện đi lại mà chỉ còn giữ vai trò thứ yếu trong vài lảnh vực thể thao (đua ngựa, cá cược ngựa), biểu diễn xiếc, kéo xe thô sơ ở vùng thôn quê xa xôi, hẻo lánh hay dùng thồ hàng hóa trên các đường dốc vùng thượng du, rừng núi, khó khăn đi lại, xe cộ không thể đi đến được.

Người ta còn dùng ngựa để diễn hành ở các hội hè. Thật là hùng dũng oai vệ khi thấy các kiều nữ, các kỵ mã xuất hiện trên yên ngựa. Các xe song mã, tứ mã của các ông Hoàng bà Chúa được sơn son giác vàng vẫn còn xuất hiện đây đó. Đội kỵ binh của nữ hoàng Elizabeth nỗi tiếng xinh đẹp. Cỡi ngựa là một nghệ thuật phải được huấn luyện đầy đủ và điều khiển một cách khéo léo.

Thịt ngựa là một thức ăn ngon, khoái khẩu, bổ dưỡng, thớ thịt nhỏ nhuyễn, ít mỡ, mềm và ngon hơn thịt bò nhiều. Ở Hoa Kỳ không có tập quán ăn thịt ngựa, nhưng các nước Âu Châu rất thích ăn thịt ngựa. Từ thời Tam quốc (Trung quốc) Tào Tháo đã từng ra lệnh giết ngựa để ăn thịt và khao quân mỗi khi thắng trận. Da ngựa được thuộc để làm giày dép, túi xách, dây thắt lưng … rất đẹp và đắc tiền. Bườm lông ngực được làm bàn chải đánh giày. Lông đuôi ngựa được làm dây kéo đàn cò. Xương ngựa dùng để nấu cao: cao ngựa bồi dưởng cho người cao tuổi. Huyết thanh ngựa đã được dùng làm thuốc trị bệnh.

Hầu hết các nước tiên tiến (Bắc Mỹ và Âu Châu) đều có một nền y học dự phòng rất tốt nên vấn đề dùng huyết thanh ngựa để trị bệnh (Serotherapic) không được chú trọng. Ngược lại, các nước đang trên đà phát triển, nền y học dự phòng chưa thực sự cao thì việc dùng huyết thanh liệu pháp là một vấn đề rất được chú trọng để điều trị một số bệnh mà thuốc điều trị (kháng sinh, trụ sinh) ít có tác dụng hữu hiệu như bệnh uốn ván, bạch hầu, chó dại cắn, hay rắn cắn …Dùng huyết thanh có chứa kháng thể (anticorps – antibody) của các bệnh trên để làm phản ứng trung hòa (réaction de neutralisation) cho các loại độc tố kể trên.

Ngựa được chọn để đưa vào sản xuất huyết thanh phải khỏe mạnh, tuổi từ 4-7 tuổi (xem răng để định tuổi). Vì thông thường cơ thể khỏe mạnh, mập mạp thì đáp ứng miễn dịch (lượng kháng thể có trong huyết thanh) tốt hơn, cao hơn có lợi hơn về phương diện sản xuất và kinh tế. Sở dĩ ngựa được chọn để sản xuất vì tỷ lệ A/G (Albumine/globuline) bằng 8-9 gần như tỷ lệ của người. Cho nên huyết thanh ngựa ít có phản ứng phản vệ (shock, allergie) hơn các huyết thanh của loại súc vật khác: trâu, bò, dê, cừu và lượng huyết thanh thu được của mỗi lần lấy máu cũng nhiều hơn. Ngựa hiền lành, thuận lợi hơn cho việc chăn nuôi, chăm sóc, chuồng trại, thức ăn …

Ngựa được gây miễn dịch cao độ (hyper immunisation) với liều lượng kháng nguyên (antigene) tăng dần từ thấp đến cao 1-2-5-10-20-40-60-80-120-160 và 200 ml độc tố (toxin) hay giải độc tố (anatoxine) và tá chất (adjuvant). Mỗi mũi tiêm cách nhau từ 3-5 ngày, tiêm vùng cổ hay dọc theo sóng lưng, nơi có nhiều đầu dây thần kinh nhằm kích thích hệ thống tế bào, hệ thống võng nội, các hạch lâm pha, của toàn cơ thể sản sinh ra kháng thể (anticorp) mỗi lúc một cao hơn. Trước khi tiêm mũi kế tiếp, ngựa được trích lấy 5-10 ml máu để thử nghiệm về đáp ứng miễn dịch hay theo dõi hiệu giá (titrage) kháng thể. Những ngựa có hiệu giá ở mũi tiêm cuối cùng từ 100 UI (unité inter national) đều được lấy máu.

Tổng số lượng máu trong cơ thể ngựa là 1/12 trọng lượng cơ thể (cùng bằng với số lượng máu của cơ thể con người). Số máu lấy từ ngựa là 1-2% trọng lượng tùy theo thể trạng. Ngựa được lấy máu từ 9 đến11 ngày sau mũi tiêm cuối cùng (những ngày có số lượng kháng thể cao nhất). máu được chứa đựng vào chai thủy tinh có sẳn dung dịch citrate de sodium trisodique làm chất chống đông máu. Giữ chai máu qua đêm ở phòng lạnh 4 độ C. Hút lấy huyết tương bên trên (Huyết tương = huyết thanh + sợi tơ huyết fibrin).

Sau đó các hồng cầu, bạch cầu và tiểu cầu tích tụ dưới đáy chai được thêm dung tích PBS (Phosphate buffer solution) pH 7 cùng bằng với số lượng máu đã được lấy ở ngày hôm trước và tiêm trả lại cho chính ngựa đã được lấy máu (như cách truyền máu ở con người). Huyết tương được bảo quản ở phòng lạnh 4 độ C.

Khi lượng huyết tương (plasma) có đủ thì đem tinh chế (purification). Có nhiều phương pháp tinh chế: Rivanol (dùng rượu 90 độ), điện di (electrophorese)… để loại bỏ các proteins không đặc hiệu (non specific), nhưng lựa chọn cách dễ làm, ít tốn kém và năng suất cao đã được áp dụng.

Tinh chế là giai đoạn dùng hóa chất để loại bỏ các proteines lạ, chỉ giữ lại globuline (kháng thể đặc hiệu) bằng cách dùng popsine (trích lấy từ bao tử, dạ dày heo) để phân cắt các proteins trong huyết tương thành những đoạn ngắn (huyết thanh có từ 80-120 loại proteins khác nhau tùy theo chuổi dài hay ngắn) giữ hổn hợp ở pH 3.2 thời gian 30 phút. Đưa pH 5.8 và thêm ammonium sulfate (SO4(NH4)2) với nồng độ 14% ở nhiệt độ 56 độ C với thời gian 60 phút. Những proteines không đặc hiệu kết tủa với ammonium sulfate. Lọc và bỏ tủa. Dung dịch qua lọc (filtrate) đưa pH 6.8 và thêm 22% số lượng ammonium sulfate để có đủ nồng độ sau cùng là 36%. Giữ qua đêm ở phòng lạnh 4 độ C. Lọc lấy tủa (precipitation) và cho vào các túi cellophane để làm ly giải (dialyse). Ly giải là hiện tượng lý hóa (pression osmotique) trao đổi ion giữa nước lọc bên ngoài túi và sulfate bên trong túi. Cho đến khi nào mà sulfate không còn có trong nước (kiểm tra với Cl2Ba).

Sau đó huyết thanh phải qua các công đoạn kiểm tra (quality control).

Vô trùng (sterilize test).

An toàn (safety test).

Hiệu lực (potency test).

Thành phần hóa học có trong huyết thanh (composition).

- Muối NaCl.

- Merthiolate (bảo quản).

- pH 7.

- N tổng số.

- Điện di.

Các thử nghiệm trên phải đạt yêu cầu (passed) đề ra, dựa vào các thông số kỹ thuật của tổ chức Y tế thế giới (OMS hay WHO). Các test trên mà không qua được thì phải hủy bỏ.

Khi xử dụng huyết thanh để trị bệnh thì phải tiêm sớm (early). Các vết thương hở dễ bị nhiểm trùng uốn ván, phải tiêm huyết thanh kháng độc tố uốn ván với liều lượng dự phòng. Cơ chế chính là làm phản ứng trung hòa (reaction de neutralization). Do đó nên được xử dụng sớm để làm trung hòa độc tố uốn ván nếu có. Nếu tiêm quá muộn khi độc tố đã xâm nhập vào bên trong màng tế bào thần kinh rồi thì huyết thanh khó có thể làm trung hòa độc tố.

Nhiều người cho rằng trong phân ngựa có nhiều vi khuẩn uốn ván (clostridium tetani). Điều đó rất đúng vì khi ngựa, kể cả đại gia súc khi gặm cỏ ngoài đồng có lẫn bùn đất và vi trùng rồi thải ra trong phân ở trong chuồng. Vi trùng uốn ván là trực khuẩn Gram (-) có bào tử. Gặp điều kiện khó khăn có thể tạo bào tử (vỏ bọc) để tồn tại. Gặp điều kiện thuận lợi thì sinh sôi nẩy nở. Vi khuẩn uốn ván chỉ nguy hiểm khi xâm nhập cơ thể nơi các vết thương làm rách da, thương binh,vết thương tai nạn.

Chưa có tác giả nào công bố đã tìm thấy vi khuẩn uốn ván trong thép, sắt rỉ, mà thép sắt rỉ chỉ là nguyên do làm rách da, làm vết thương để vi khuẩn uốn ván dễ dàng xâm nhập. Khi vào cơ thể qua ngỏ vết thương, vi khuẩn uốn ván cư trú ngay tại vết thương và sinh sôi nẩy nở theo cấp số nhân đồng thời tiết ra độc tố được gọi là ngoại độc tố (exotoxine) gồm 2 tính độc chính:

Tetanilysine.

Tetaniopasmine.

ái lực rất mạnh lên tế bào thần kinh, các cơ năng vận động làm tê liệt cơ vòm họng, nuốt nước bọt đau, cơ quai hàm (maseter) rồi tiếp đến là hệ thần kinh vận động làm cong xương sống, co giật từng cơn nên còn được gọi là bệnh phong đòn gánh.

Do đó mà khi bị một vết thương hở, cách tốt nhất là tiêm một liều huyết thanh kháng độc tố uốn ván dự phòng, trừ trường hợp các bệnh nhân đã được tiêm vacxin DPT (bạch hầu, ho gà, uốn ván) đủ liều lượng ở thời kỳ trẻ em, thì chỉ cần tiêm liều nhắc lại rappel DPT.

Huyết thanh kháng dại cũng được tiêm xung quanh chổ có vết cắn của chó nhằm làm trung hòa virút dại.

Huyết thanh kháng bạch hàu được xử dụng như uốn ván.

Huyết thanh kháng rắn cắn thì cũng được tiêm sớm và cần phải biết rõ loại rắn đã cắn để xử dụng đúng loại huyết thanh để có hiệu quả hơn. Vì tính độc của rắn thay đổi tùy theo loài rắn đã cắn.

Với một số kiến thức nhỏ bé sau bao năm ở phòng thí nghiêm, giờ này ở tuổi xế chiều gần hoàng hôn, mong muốn để lại một chút gì đó cho đồng hương.

NGUYỄN CHỨC - 1/2014

Họ Tên:   Nguyễn Chức

Quê quán: Phước Sơn, Ninh Hòa

Học sinh : Tiểu học Ninh Hòa

                Trung học Võ Tánh Nha Trang

                Kỹ Sư Nông Lâm Súc Sai Gòn

                Cao Học Hải Học Nha Trang

Cựu Viên Chức: Viện Pasteur Nha Trang.

Hiện ở tại : USA.