Đặc San XUÂN GIÁP NGỌ - 2014 www.ninh-hoa.com

T

ây Sơn ngũ thần mã là 5 con chiến mã có tài năng, có lòng trung nghĩa với chủ ở thời Tây Sơn mà mãi sau khi nhà Tây Sơn mất, người Bình Định vẫn tưởng nhớ và coi như thú vật linh thiêng. Năm con thần mã ấy đều có tên ghi vào sử Tây Sơn là cuốn TÂY SƠN NHÂN VẬT CHÍ của Đinh Sỹ An, một nhân vật nổi danh về văn học, người Bình Khê (Bình Định) đã từng được bổ làm việc ở Nội các vua Quang Trung.

Năm con thần mã là: Bạch Long, Xích Kỳ, Ô Du, Ngân Câu, Hồng Lư.

1- Ô Long

Là ngựa của vua Thái Đức. Vốn là ngựa rừng trên núi Hiển Hách, tục gọi là núi Hảnh Hót ở miền An Khê. Lông trắng như tuyết, bờm và đuôi lông dài, mướt như tơ.. Chạy nhanh như gió và nhẹ nhàng như bay. Trông xa như một làn mây trắng vút trong gió. Người dân tộc thiểu số gọi là ngựa nhà trời. Khi Nguyễn Nhạc lên An Khê cổ động người dân tộc thiểu số theo mình khởi nghĩa, người dân tộc thiểu số giao hẹn nếu ông Nhạc bát được ngựa, thì sẽ theo và hết lòng phụng sự.

Nhờ những kinh nghiệm tháng ngày học nuôi ngựa ở thôn Bàng Châu và lui tới nơi rừng sâu buôn trầu với người dân tộc thiểu số, nên Nguyễn Nhạc đã dùng mưu lấy ngựa cái dụ ngựa rừng.

Ông Nhạc tìm mua một số ngựa cái tơ thật đẹp. Sau khi tập luyện thành thục, hể nghe tiếng hú thì chạy đến, bầy ngựa cái được đem thả trên núi Hảnh Hót. Được vài hôm, ngựa nhà và ngựa rừng quen nhau. Hễ nghe tiếng hú thì ngựa nhà chạy về, ngựa rừng cũng chạy theo, nhưng vừa thấy bóng người thì quay đầu chạy trở lui. Nguyễn Nhạc bỏ cỏ tươi cho ngựa rồi trở về. Ngựa rừng trở lại ăn cỏ chung với ngựa nhà. Hôm sau Nguyễn Nhạc ở lại vuốt ve bầy ngựa nhà. Ngựa rừng đứng xa trông chừng. Dần dần thấy người cùng ngựa quen thân, ngựa rừng một vài con men lại ăn cỏ. Sau đó quen dần, an cỏ chung với ngựa nhà và cho Nguyễn Nhạc vuốt ve. Sau rốt là con ngựa bạch. Rồi từ đó Nguyễn Nhạc thuần dưỡng được ngựa. Người dân tộc thiểu số tại vùng An Khê theo nhà Tây Sơn.

Ngựa trắng được mang tên là Bạch Long Câu theo Nguyễn Nhạc chinh chiến khắp nơi.

Năm 1793 Nguyễn Nhạc mất, Bạch Long Câu ban đêm vượt tàu ngựa chạy thẳng một mạch về núi Hảnh Hót. Từ đó rừng núi Hảnh Hót đêm đêm vang tiếng ngựa thần hí lên nhớ người chúa cũ.

2- Xích Kỳ

Là ngựa của tướng quân Nguyễn Văn Tuyết.

Ngựa lông đỏ tía, kỳ và lông đuôi dài màu đen huyền. Ngựa vốn dòng Bắc thảo, sức mạnh ngày đi vạn dặm không đổ mồ hôi, chạy nhanh như gió. Xích kỳ vốn của chúa Nguyễn Phúc Khoát được nước Cao Miên (Campuchia) tặng làm cống vật. Chúa Võ vương rất yêu thích, nhân đi tuần du phương Nam đến Qui Nhơn bị Nguyễn Văn Tuyết vào chuồng cướp đi. Một mình một ngựa, Tuyết đang đêm phi thẳng lên Kiên Mỹ, theo phò Nguyễn Nhạc lập được nhiều công lớn.

Năm Mậu Thân (1788) Xích Kỳ vượt ngàn dặm từ Thăng Long đưa Nguyễn Văn Tuyết về Phú Xuân cấp báo tình hình quân Mãn Thanh vào Hà Nội.

Năm Nhâm Tuất (1802) thành Thăng Long bị tấn công. Đại đô đốc Nguyễn Văn Tuyết cùng phu nhân hộ giá vua Bửu Hưng cùng cung quyến qua sông Nhị Hà lên phương Bắc. Đến Xương giang bị vây. Trong trận này con Xích kỳ cùng với Đô đốc Tuyết xông pha giữa muôn quân và cả hai đều trúng đạn tử trận.

3- Ô Du

Là ngựa của tướng Đặng Xuân Phong. Sắc lông đen nhánh như mun, bốn chân thon nhỏ như chân nai. Có tài leo núi hay vượt qua các ghềnh núi đá chập chùng. Khi chạy trên núi cao thì tài nghệ mới phô bày, người cởi như ngồi trên đất bằng. Ngựa mang tên Ô Du vì sắc lông đen, có hình dạng và bộ đi giống như cọp. Nhờ Ô Du mà Đặng Xuân Phong ra trận đầu liền chiếm được Thăng Bình và Điện Bàn.

Sau khi Nguyễn Bảo con vua Thái Đức bị giết, Đặng Xuân Phong liền từ quan trở về nguyên quán rồi bỏ đi nơi khác. Ô Du cũng theo chủ đi biệt tích .

4- Ngân Câu

Là ngựa của bà Bùi Thị Xuân, tục gọi là ngựa kim. Ngựa có sức mạnh và tài đi trong đêm tối. Dù trên đường đi có hầm hố, trở ngại, ngựa vẫn chạy mau như ban ngày trên đường trường. Người đời bảo rằng dưới chân ngựa có mắt sáng để đi trong đêm tối. Nhờ có tài kỳ diệu này mà Ngân Cau đã phi nhanh như chớp nên trong trận phục kích Rạch Gầm khiến tướng Xiêm là Lục Khôn không kịp phản ứng đã bị nữ tướng Bùi Thị Xuân chém bay đầu một cách dễ dàng như Quan Vân Tường cưởi Xích Thố chém Huê Hùng đời Tam quốc bên Tàu.

Trong trận Đâu Mâu cùng nhờ con Ngân Câu mà Bùi Thị Xuân cứu được vua Bửu Hưng.

Khi miền bắc lâm nguy, Trần Quang Diệu bỏ Qui Nhơn ra Nghệ An để giải cứu. Vì phải đi đường thượng đạo nên Quang Diệu mang trọng bệnh bị bắt sống tại Hương Sơn. Bùi Thị Xuân ở Diễn Châu hay tin giục Ngân Câu vượt đường dài đến Giáp Sơn thì gặp quân đang áp giải Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng. Tả xông hữu đột bà cứu được chồng, cùng cởi chung trên lưng Ngân Câu chạy về Thanh Hóa. Nhưng đến sông Thành Chương thì Ngân Câu bị đạn tử thương. Hai vợ chồng Trần, Bùì bị bắt trở lại và bị giải về Nghệ An.

5- Hồng Lư

Là ngựa của tướng Lý Văn Bưu. Lông sắc hồng, hình dáng giống ngựa thường. Đầu Hồng Lư giống đầu lừa, mình ốm o như đói cỏ, bốn chân cao lỏng khỏng như chân nai. Tánh tình hay giở chứng, muốn đi thì đi, muốn chạy thì chạy, không ai có thể điều khiển được theo ý muốn. Chỉ riêng có chủ là Lý Văn Bưu mới điều khiển được dễ dàng. Họ Lý cỡi ngựa không bao giờ dùng yên cương, ông chỉ điều khiển bằng đôi chân. Khi thì bắp vế, khi thì ống chân, khi thì gót chân, giống như dân da đỏ ở châu Mỹ vậy.

Hồng Lư tuy dị tướng song chạy nhanh, bền bỉ và khôn ngoan. Khi ra trận không cần chủ điều khiển, ngựa tự biết tiến lui theo ý chủ. Chỉ một nhịp nhẹ của đôi chân Hồng Lư đã biết phi như tên bắn, bay theo quân địch đang tìm đường trốn chạy. Hồng Lư biết vượt qua chướng ngại vật để chận đầu ngựa địch, để cho chủ xử lý địch một cách gọn gàng.

Trừ các con thần mã như Bạch Long, Xích Kỳ, Ô Du, Ngân Câu thì các con ngựa khác đều khiếp sợ Hồng Lư. Khi Hồng Lư hí lên một tiếng, các con ngựa chung quanh đều cụp tai, cúp đuôi hoặc lồng lên rồi cắm đầu bỏ chạy. Nhờ Hồng Lư mà Lý Văn Bưu tổ chức được mọt đoàn kỵ mã cho nhà Tây Sơn và cũng nhớ sự có mặt của Hồng Lư trong đòan kỵ mã mà đoàn ngựa chiến không những không sợ đoàn tượng binh của bà Bùi Thị Xuân mà còn phối hợp ăn ý khi giao tranh với địch.Hồng Lư luôn luôn có mặt với Lý Văn Bưu khắp các nơi trận tuyến. Khi họ Lý theo vua Quang Trung ra bắc tảo trừ quân Mãn Thanh thì Hồng Lư cũng được tham gia các trận đánh ở Nhân Mục, Thanh Trì và đồn Khương Thượng.

Khi Cảnh Thịnh lên ngôi, Bùi Đắc Tuyên chuyên quyền, triều chính Tây Sơn đổ nát thì Lý Văn Bưu xin được lui về quê quán. Con Hồng Lư theo chủ trở về với thiên nhiên núi đồi.

* *
*

Ngoài 5 con thần mã kể trên thời Tây Sơn còn có đàn ngựa thôn Bằng Châu.

Tục ngữ thời Tây Sơn có câu:

Trường ngựa Bằng Châu

Bến trầu Kiên Mỹ

Đó là hai tên khu vực nổi tiếng đương thời.

Bến trầu Kiên Mỹ là nơi tụ hội quần hùng trước khi nhà Tây Sơn khởi nghĩa. Trường ngựa Bằng Châu là địa danh nổi tiếng nuôi ngựa, nơi mà ba anh em Nha Tây Sơn nương náu lúc hàn vi.

Thôn Bằng Châu thuộc huyện Tuy Viễn (nay là An Nhơn) có họ Đinh vốn dòng dõi Đinh Liệt đời vua Lê Thánh Tôn. Họ Đinh đã từng có công theo vua đi đánh Chiêm Thành. Sau khi chinh phục thành Chà Bàn (1471) họ Đinh đưa con cháu vào lập nghiệp. Đất Bằng Châu được họ Đinh ra công khai phá, hằng trăm mẫu đất được lập nên thôn thuộc họ Đinh. Thôn này có kỷ luật riêng, tổ chức riêng chỉ thuần làm ruộng và chăn nuôi ngựa.

Năm 1658, Hồ Phi Long quê Hương Cái huyện Hùng Nguyên tỉnh Nghệ An rời làng vào Nam đến nương náu nơi Bằng Châu sinh ra Hồ Phi Tiển. Phi Tiển rời Bằng Châu lên lập nghiệp tai Kiên Mỹ buôn trầu, sinh ra Hồ Phi Phúc và vì gia đình bên ngoại không có con trai nên Phi Phúc lấy họ mẹ thành Nguyễn Phi Phúc sinh ra Nhạc, Huệ, Lữ. Do tập tục nên ba anh em Tây Sơn thuở nhỏ thường về Bằng Châu học võ.

Thôn trang Bằng Châu họ Đinh có nuối một bầy ngựa quý. Ngựa được lựa chon và nuôi dưỡng theo cách riêng của họ Đinh. Ngựa được thả đi ăn theo bầy và không có người chăn giữ. Sáng khi cổng chuồng vừa mở, bầy ngựa tự động đi ra đồng cỏ. Buổi chiều khi nghe tù và thổi, bầy ngựa tự động kéo nhau về. Cầm đầu bầy ngựa có con ngựa bạch to cao. Thật là một con tuấn mã. Khi cần luyện tập, người tập ngựa họ Đinh buổi tối tách ngựa ra riêng để sáng sớm dẫn đi tách biệt riêng một vùng. Trong thời gian tập luyện, ngựa chỉ được ăn cỏ trong chuồng. Sau thời gian luyện tập thuần thục ngựa không bao giờ trở lại bầy nữa và được ở riêng một chuồng khác. Sau khi được rèn tập ngựa Bằng Châu nổi tiếng về dũng mảnh và thuần thục. Ngựa chạy cả ngày không chồn vó và tuân theo sự điều khiển của chủ một cách tuyệt đối. Gặp nước sâu hay lửa cháy, chủ giục xông vào ngựa vẫn không chùn bước. Khi chủ lâm nạn, ngựa biết đường tháo chạy về nhà hí lên để báo tin. Trại ngựa Bằng Châu có đến vài trăm con. Ngựa nào cũng thuần giống và thuần thục. Đặc biệt có một con ngựa bạch lông trắng như tuyết. Đôi mắt đỏ như hai hòn than lửa. Chạy ngàn dặm không đổ mồ hôi. Đinh lão chủ quý như con.Tuần phủ đương thời là Nguyễn Khắc Tuyên biết được sai người đến dạm mua. Không bán. Sau khi tìm hết cách hăm dọa mua chuộc không được Nguyễn Khắc Tuyên đành xuống nước, đích thân đến Bằng Châu hạ mình năng nỉ với lý do: mua ngựa cống hiến cho Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát.

Chẳng thể cưởng lại, Đinh lão chủ phải cắn răng bán ngựa. Tuyên được ngựa bèn giữ luôn cho mình. Một tháng sau ngoại thành Qui Nhơn đêm đêm nghe véo von tiếng sáo. Đến nửa đêm, khi tiếng sáo ngừng thì ngựa trong chuồng tuần phủ hí lên não nùng tha thiết. Sáng hôm sau, lính giữ chuồng phát giác có một con ngựa nằm chết trong chuồng. Khám nghiệm không biết chết vì lý do nào. Cứ như vậy xãy ra hàng đêm. Lính giữ chuồng sợ quá phải bẩm lên quan tuần phủ. Quan cho người điều tra nhưng không tìm ra manh mối. Ngựa trong tàu vơi dần đi. Tuyên hỏi ý kiến kẻ tham mưu. Cho rằng tại con ngựa bạch thành tinh nên sẽ giết lần cả bầy ngựa. Nếu còn để lại sau này sẽ hại chết chủ. Bàn nên bán lại cho chủ cũ. Tuyên nghe theo, gọi Đinh lão Bằng Châu đến thương lượng và cho chuộc ngựa về. Từ đó đêm đêm không còn nghe tiếng sáo nữa và ngựa thôi hí lúc nửa khuya.

Thì ra đó là mưu kế của Đinh lão chủ.. Đêm đêm ông dùng tiếng sáo để gợi lên nỗi nhớ chuồng nhớ chủ của con ngựa. Cho nên ngựa hí lên não nùng. Đồng thời Đinh lão dùng thuật dạ hành lẻn vào chuồng ngựa trong phủ dùng “tồi tâm chưởng” là một thế võ đấm chết ngựa mà không để lại vết tích bên ngoài. Một mặt khác, Đinh lão sai người đem vàng lo lót cho các kẻ tham mưu dưới trướng tuần phủ họ Nguyễn, bày kế cho chuộc lại ngựa.

Tuyên tuy tiếc con ngựa quí song nhờ lấy lại được tiền, cứu bầy ngựa trong phủ nên cho qua sự việc.

Nhà Tây Sơn dựng nghiệp, Đinh lão chủ đem hiến cả bầy ngựa đông đến ba bốn trăm con. Các mã phu cũng hăng hái tình nguyện theo chăm sóc bầy ngựa.

(Trích trong Võ Nhân Bình Định của Quách Tấn và Quách Giao nxb Trẻ )

01/2014

QUÁCH GIAO