Đặc San Xuân - 2012 www.ninh-hoa.com

PHƯƠNG NGỮ NINH HÒA

Nguyễn Văn Thành

MỘT SỐ TỪ BIẾN ÂM

Bài Bổ Túc Số 2: DẢNH

“…..Tui phải cắn cái đuôi kéo anh dìa hang tức thì. Một chú ôm trứng nằm, dảnh cái râu lên trời, chú kia nhô cái mồm cắn cái đuôi kéo dài….hò...dô ta…hò dô ta…Nào đi lên….úi sứt cái đuôi.”

Bốn chữ “úi sứt cái đuôi” làm tôi thắc cừ.

Lâu lắm rồi tôi mới nghe lại được bài đồng dao mà tôi đã học từ thời TH Trần Bình Trọng, Ninh Hòa năm 1960.

- Chu, hát hay dữ dằn !

Té ra là giọng hát của con gái tôi nhân dịp về Minnesota thăm gia đình vào mùa Lễ Tạ Ơn vừa qua. Con vẫn hát rặt giọng Ninh Hòa, dù sinh ra và lớn lên tại Mỹ. Lấy chồng đã hơn 2 năm nay, xa ba xa nhà tưởng đã quên bẵng bài hát mà ba đã dạy con bằng giọng nguyên chất Ninh Hòa từ lúc sơ sinh.

Lúc con ra cửa theo chồng, ba đã không cầm được nước mắt dặn con rằng:

- Con ráng lo thân, chăm sóc chồng, ở sao cho phải đạo làm con dâu đối với gia đình chồng. Ba không còn ở bên cạnh con để “binh dực” con nữa.

Đó là câu chuyện ngắn ngẫu nhiên đã gợi ý tôi viết bài bổ túc số 2 cho Phương ngữ Ninh Hòa.

Ngôn ngữ được phát triển và biến đổi theo thời gian, tùy thuộc vào nếp sống, sự sinh hoạt, thông tin hay giao tiếp hằng ngày, và vị trí địa lý. Ninh Hòa, một quận lỵ miền Trung nằm về hướng Bắc và cách Nha Trang chừng 32 km theo Quốc lộ 1 và khoảng chừng 14 km về phía đông của địa danh Dục Mỹ theo Quốc lộ 21 (trước năm 1975).

Trong phạm vi những bài Bổ túc cho loạt bài Phương ngữ Ninh Hòa, tác giả chỉ xét về phần âm biến đổi (phát âm) phát nguồn từ âm chính (âm chuẩn) để giúp cho độc giả hiểu thêm khi họ không thường xuyên tiếp xúc với người Ninh Hòa hoặc khi có dịp ghé thăm vùng đất này. Cùng một âm chuẩn nhưng người Ninh Hòa phát âm 2 âm khác nhau.

Thí dụ:

tối (từ chuẩn) → tới (biến âm) → tấu (biến âm)

rồi (từ chuẩn) → rời (biến âm) → rầu (biến âm)

với (từ chuẩn) → dới (biến âm) → dứ (biến âm)

hồi (từ chuẩn) → hời (biến âm) → hầu (biến âm)

....

Dựa vào câu chuyện ngắn ở trên tác giả xin dẫn giải vài từ tận cùng bằng “ênh” có âm biến đổi được ghi trong bảng sau đây:

Âm Chính
(Âm tiết)

Phát Âm
(Âm Biến Đổi)

Thí dụ

bênh

binh

binh dực (bênh vực)

chênh

chinh

chinh (chênh) một bên (lệch, không đồng đều)

kênh

kinh

con kinh (kênh) dẫn nước vào ruộng

lênh

linh

linh láng (lênh láng)

lệnh

lịnh

ra lịnh (lệnh), lịnh lạc (lệnh)

mênh

minh

rộng minh mông

tênh

tanh, tinh

buồn tanh (tinh)

thênh

thinh

thinh thang (thênh)

vểnh

dảnh, dỉnh

dảnh râu, dảnh cẳng

xềnh

xình

xình xàng (xềnh xoàng)

Một số khá lớn âm tiết có cùng cách phát âm nhưng không tận cùng bằng phụ âm “h” nên không biến âm. Chẳng hạn như:

“bên” không biến âm thành “bin” nhưng “bênh” được biến âm thành “binh”. Tuy nhiên “Tập tễnh” không cải âm thành “tập tĩnh”.

Đặc biệt sự biến âm lại tạo ra từ mới khi phát âm lại đồng âm với từ chuẩn nhưng có nghĩa khác nhau. Chẳng hạn:

vểnh (từ chuẩn) → dỉnh (từ biến âm lần nhất) → dảnh ( từ biến âm lần hai)

vểnh râu → dỉnh râu → dảnh râu

vểnh: Chìa ra và cong lên: vểnh tai vểnh râu.

dảnh: từ dùng để chỉ từng đơn vị cây mạ khi bắt đầu cấy lúa.

dĩnh: thông minh (cách phát âm Ninh Hòa không phân biệt được giữa dấu hỏi (dỉnh) và dấu ngã (dĩnh)).

Trong trường hợp này, sự cải âm lại biến thành một nghĩa khác trầm trọng hơn, có khi được hiểu là chết, thí dụ “dảnh râu” hay “dảnh cẳng”, “dảnh tay”, “dảnh chưn”, “chết dảnh cẳng”, “nằm dảnh cẳng”…

Sau đây, tác giả ghi lại thêm một câu chuyện bao gồm những biến âm trên để độc giả hiểu thêm và phân biệt được ý nghĩa khi nghe người Ninh Hòa nói.

CÂU CHUYỆN:

Buổi trưa hè, Thầy Bảy đi tìm thằng Tửng chăn bò để dặn dò công việc buổi chiều cho nó làm, ngó quanh ngó quẩn ông hông thấy nó đâu? ông hét lớn tiếng:

-“Quơ Tửng, Tửng quơi. Mày ở đâu dị hửng?”.

Ông la tiếp:

- “Tấu qua, mày nói chiện cho hung, thức cho phia, lục cum nguội, ăn cho dữ mà mày còn đi mèo dứ con Thơm nào ở xóm quài hả mậy? Rồi mày còn đi dứ lệ ai mà phia rầu không dìa?

Bà vợ nghe ông hét lớn tiếng mà không thấy động tịnh gì. Bà bèn ra đồng tìm thằng Tửng. Thấy nó nằm ngủ ngon lành dưới một vòm tranh khô, bà khều nó la lớn:

-“ Quơi trời quơi cái thằng dịch dật này, ổng kiếm mày dữ dằn mà mày nằm dảnh râu, dảnh cẳng ngủ ở đây, ngon hở dị mậy”.

Thằng Tửng giật mình tỉnh giấc và giải thích :

-“Hầu phia con dìa không có chìa phá dô cửa

-”Dạ, dạ, con đi dìa ngay”, nó chạy thấu mạng u một hơi dìa nhà.

Thấy thằng Tửng ở mướn chăn bò nên Thầy Bảy xuống giọng tội nghiệp cho cuộc đời nó. Ông gọi nó lên nhà trên:

-“Tửng mày, ngầu dứ đẩu, tao nói chiện dứ mày. Hổm rày tao muốn gởi mày lên thị trấn làm diệc có tương lai hơn”.

Tửng mặt mày hăm hở lên phố nhìn phố thị với nhiều xe cộ qua lại, người người đông đúc lòng vui hết sức.

Nhưng cũng chỉ được vài bữa thì Tửng lại nhớ quê nhà, nhớ con Thơm. Về lại quê tìm Thơm để than thở:

-” Tao tưởng ở thị trấn tao phái và dui lắm, nhưng buồn tanh mày à. Ở lâu tao nhớ mày lắm, tao muốn dìa”.

Nói xong nó chùng mặt xuống, con Thơm nói với nó:

-” Thì mày chỉ làm ít hum rầu dìa mà! “

- “Thơm quơi, ưng tao đi…tao muốn cứ mày làm dợ chứ để xóm làng dị nghị nói tao dứ mày mèo mỡ cả điêm”. Cuộc sống của tao mà thiếu mày tao chịu không có nẩu.

-“Dị hửng !”

Thơm sung sướng vì tình yêu dâng tràn ngập, không nói nên lời và gục đầu vào ngực Tửng thổn thức.

-“Tửng, tao yêu mày lắm, hứa là đừng bao giờ bỏ tao nghe! Đưa tay đây, tao với mày quéo tay thề,

-"Tay nào ?

- "Đưa ùn tay nào cũng được !

Trăng khuya vắt ngang cành tre soi sáng đôi tình nhân. Vầng nguyệt làm chứng cho tình yêu chân thật của Tửng và Thơm. Cả hai ôm chặt lấy nhau, quéo tay nhau nguyện thề.

NGUYỄN VĂN THÀNH