Đặc San Xuân - 2012 www.ninh-hoa.com

(Thời Gian Những Năm 1945-1952)

Tôi say nước thắm mây huyền

Nước mơ dáng cũ, mây truyền tiếng xưa …

Đời lành: nắng nhạt, mưa thưa,

Sầu hôm nối sáng, buồn trưa tiếp chiều.

Hồ Dzếnh

C

ha Mẹ tôi hằng ngày đi làm ruộng ở vùng đất về phía Đông Nam, cạnh chân núi Hòn Một, giữa thôn Sơn Định và thôn Chánh Bình, Chánh Thanh. Vùng đất ấy nằm bên phía trái, cách xa đường lộ từ Hòn Khói-Ninh Hòa khoảng 500 mét. Khi bắt đầu đi học ở trường Tiểu học Pháp Việt Ninh Hòa, tôi thường hay ghé vào vùng đất nơi Cha Mẹ tôi làm hằng ngày. Không biết từ bao giờ, Cha tôi đã hằng ngày vào khu rừng có nhiều vòm tre dày đặc này, cây cối khá cao, rậm rạp, phát rừng làm rẩy. Khu rừng này trước kia có tiếng là nhiều thú dữ. Có đôi khi các đàn bò thả vào rừng bị mất vài con nghé (bò con). Cũng có lúc dân làng làm rẩy cạnh khu rừng này phát hiện dấu chân cọp trên các đường đất mòn. Dần dần về sau, nhiều người vào khu rừng này phát rừng làm rẩy. Các thú dữ từ đó cũng tìm đường đi vào các khu rừng xa hơn phía chân núi Hòn Hèo.

Tôi còn nhớ dạo ấy, khoảng sau thập niên 1940, vào mùa Đông, mưa dầm gió bấc, Chị Ba dẫn tôi vào rẩy. Bên cạnh gò mối lớn, một túp chòi trên ngọn cây thị cao khoảng 4-5m. Dưới chòi cao, cạnh gốc cây thị, bên mé gò mối, một bếp lửa hồng thật lớn. Bếp lửa đốt bằng những khúc cây rừng to bằng bắp vế, than đỏ hừng hực. Phía trước chòi, một rãnh nước chảy khá mạnh giữa lúc trời đang mưa. Hai Chị em ngồi trước bếp hồng sưởi ấm, chờ tạnh cơn mưa và nước bớt chảy mạnh. Đám bắp trước chòi rất tốt, trái lớn đã vừa tóm râu. Cơn mưa đã dứt. Bầu trời vẫn còn phủ mây đen. Chúng tôi lội qua rãnh nước để bẻ vài trái bắp to, dài hơn một gan rưỡi tay, thật bụ bẫm. Những trái bắp, còn nguyên mao được bỏ vào bếp lửa đến khi các mao bắp cháy gần hết. Đem bắp ra để nguội, bóc hết một ít mao còn lại. Trái bắp thật bụ bẫm, những hàng hột no tròn, màu vàng nhạt hoặc trắng ngà bóng nhánh. Bắp vừa bẻ đem vào nướng liền, ăn thật là ngọt…. Hai Chị em ngồi trước bếp hồng ăn bắp nướng, chuyện trò vui vẻ mà quên cả trời đang mưa dầm lê thê…. Mặc trời vẫn mưa, Chị em dầm mưa rảo bước ra về và không quên mang theo về ít trái bắp đầu mùa.

Bắp và lúa được trỉa trên những đám đất còn gốc cây sau khi đã phát rừng làm rẩy. Sau khi đã thu hoạch hoa màu, đợi mùa nắng ráo, những gốc cây được đào gốc bứng lên. Đất rẩy đã thành đám ruộng bằng phẳng.

Những năm sau đó, vào vùng đất này, cũng còn trên chòi cao, nhìn chung quanh có những đám dưa. Những đám dưa rộng lớn như những miếng thảm màu xanh trải dài mút mát. Đến mùa dưa có trái, từ chòi cao trông xuống đám dưa thật là đẹp mắt. Những trái dưa thật to vỏ màu trắng, màu xanh sậm, màu xanh dợt, hình bông hoa,…. nằm ngổn ngang trên những đám thảm xanh rộng hàng vài ba mẫu.

          Sau vài mùa dưa, những mảnh đất rộng mênh mông ấy được đắp bờ chia từng lô tùy theo thế đất cao thấp. Những lô đất thấp được ngăn chia đắp bờ thành những đám ruộng nhỏ, dùng làm ruộng lúa. Ruộng lúa ở đây mỗi năm chỉ làm được một mùa vào mùa mưa vì không có mương đập. Những vùng đất cao hơn dùng làm đất thổ, trồng bông, bắp, dưa, khoai,…

          Hằng năm cứ vào khoảng tháng ba, tháng tư âm lịch, những năm thuận thời tiết thường có mưa dông. Sau khi gia đình làm lễ tảo mộ xong, Cha tôi bắt đầu cày lật đất. Có những năm, sau khi gặt lúa xong, trời mưa, khoảng tháng chạp âm lịch, Cha tôi đã cày lật được một số ruộng rồi. Thông thường sau trận mưa dông, đất cày được khoảng một tuần lễ thì đất đã khô. Và sau đó, việc đồng án tạm dừng lại đây, chờ những cơn mưa tiếp mới có thể làm được….Nếu trời mưa tiếp thì đất được cày thêm một thời gian nữa. Muốn công việc đồng án cho kịp thời vụ, Cha tôi thường thuê vài người cày phụ để xong đợt cày lật. Lúc bấy giờ, Cha tôi chỉ có một cặp bò cày và vài ba con bò nghé. Có năm Cha tôi cày lấy công cho người khác trong dịp trước Tết, để đến vụ mùa khoảng tháng ba, tháng tư âm lịch, người ấy sẽ cày trả công lại cho đồng ruộng của Cha tôi.

          Khoảng sau năm 1945, trong những tháng ngày đã rời ghế nhà trường, có một dạo, tôi và em kề tôi tham gia trực tiếp vào việc đồng án. Em tôi chăn mấy con bò con. Tôi cày ruộng. Có một lần, trời đổ mưa, tôi ngưng cày, rán vác chiếc cày rất nặng lên vai. Cha tôi đóng cày với loại danh mộc nên rất chắc và nặng. Tôi cố vác chiếc cày lên vai, vì không kềm giữ vững, nên cày tuộc xuống và lưởi cày xóc vào phía sau bắp cẳng chân trái. Vết thương đau chảy máu, tôi la khóc. Chú Năm cũng đang cày ruộng của Chú phía dưới gần đấy chạy lên cùng với em tôi. Chú hái lá chành rành nhai nát, đắp vào vết thương cầm máu. Một miếng vải xé từ chiếc khăn được quấn giữ “miếng thuốc” lá chành rành cho khỏi rơi. Ngày hôm sau, chúng tôi vẫn tiếp tục công việc thường ngày. Vài ba ngày sau, tôi không để ý gì vết thương ở cẳng chân trái. Thế rồi vết thương đã liền da lúc nào tôi cũng không hay biết.

          Mùa làm đất thổ bắt đầu vào khoảng cuối tháng mười âm lịch, sau mùa lũ lụt, theo khẩu truyền của dân quê “Ông chẳng tha, bà chẳng tha, còn cây lụt 23 tháng 10”. Thời gian này, đồng ruộng lúa đã xanh rờn. Những vùng đất cao bắt đầu cày lật để chuẩn bị làm mùa bông dệt vải, các loại dưa, bắp,…Thời tiết thật là lạnh, cái lạnh hình như thấm tận xương tủy. Quần áo không đủ ấm. Tôi chỉ phủ thêm bên ngoài bộ quần áo không đủ ấm ấy một chiếc áo tơi lá kè. Mỗi ngày tôi dậy thật sớm, khoảng 3:00 giờ sáng, lùa cặp bò cày cho ăn cỏ ở những khoảnh đất cỏ xanh mượt, giữa các đám lúa non mơn mởn. Trong mùa cày, bò được ăn rơm khô vào ban đêm như là để bồi dưỡng trong những ngày làm việc nặng nhọc. Sương khuya đọng trên cành cây kẻ lá. Trời không một tí gió. Thời gian như ngừng lại. Tiếng sột soạt của cặp bò gậm cỏ nghe thật êm tai. Hình như bò không biết lạnh là gì chăng, mà chỉ cặm cụi gậm cỏ một cách say mê và ngon lành. Tôi co ro thu mình trong chiếc áo tơi lá kè, nghe thời gian chầm chậm trôi qua. Đêm khuya không tiếng dế kêu, không tiếng ếch nhái rỉ rả. Bên tai tôi chỉ có tiếng sột soạt của hai con bò đang đua nhau gậm cỏ.

          Trời hừng sáng. Phương Đông ló dạng màu hồng của ánh ban mai. Tôi lùa cặp bò cho uống nước ở các vũng nước đọng từ các cơn mưa trước. Sau đó, một ngày làm việc thực sự bắt đầu. Cha tôi cày đất. Tôi vào nhà trại kiếm vài củ khoai hoặc ít cơm nguội để dùng bữa sáng. Trở lại đồng ruộng, tôi cuốc góc danh bờ. Các đám ruộng cày còn lại các góc phải cuốc và danh bờ. Cuốc dọc danh theo bờ để đám ruộng được tươm tất, gọn gàng. Những ngày mới bắt đầu cuốc đất, hai bàn tay thường bị phỏng da phồng đôi chỗ. Từ từ về sau da bàn tay chai dần và không còn bị phồng nữa. Em kề tôi lùa các con bò còn lại thả ăn cỏ ở các đám đất thổ chưa cày đến.

          Các đám đất thổ đã cày qua một bận, đất còn giữ độ ẩm và được bừa hai lần cho vỡ luống cày và đất được mềm mại. Cày lại lần thứ hai, các đám đất thổ ấy không còn cỏ và bừa tiếp hai bận nữa. Thế là các đám đất sẵn sàng nhận các hạt giống như bông, dưa hấu, bắp…

          Trỉa bông thì cày từng luống cách nhau khoảng 30cm và trỉa hạt bông vào luống cày rồi lấp đất. Mỗi lỗ hạt bông cách nhau khoảng 30cm, hoặc trỉa xen vào hạt dưa hấu.

Thông thường muốn cho hoa màu tốt, bỏ phân bón xuống luống cày, mỗi lỗ trỉa bông hoặc dưa hấu hay bắp. Một người bỏ một bụm phân bón vào luống cày cách khoảng 30cm. Theo sau, một người khác trỉa 2, 3 hạt bông hoặc dưa, bắp bên cạnh phân bón, rồi lấy bàn chân lấp đất lại.

          Khi bông, dưa hấu, bắp,…mọc lên cao khoảng ba, bốn lá cần được theo dõi, làm cỏ và nên giữ mỗi cụm vài cây tốt, khỏe. Những cây xấu vì bị sâu bọ gậm nhấm được nhổ vức bỏ. Nhiều cây mọc một chùm sẽ không cho kết qủa tốt (cây phát triển không tốt, ít trái, hoặc trái nhỏ). Làm cỏ bông, bắp, dưa,…là cuốc cỏ, xới đất, vun đất vào gốc cây để cây phát triển tốt hơn.

          Từ ngày trỉa hạt giống bắp đến ba tháng sau, bắp sẽ thu hoạch. Có thể thu hoạch vài ba đợt. Chọn lựa một số cây bắp tốt, trái lớn, trong một khoảnh đất để bắp khô làm hạt giống cho mùa tới.

          Dưa hấu được thu hoạch lần đầu tiên khoảng ba tháng sau khi trỉa hạt. Lứa dưa đầu tiên trái không lớn lắm, gọi là lứa dưa gốc. Cha tôi thường chọn những trái dưa khá lớn làm dưa giống lấy hạt cho mùa sau. Những đợt sau, dưa trái lớn hơn và lượng thu hoạch cũng nhiều hơn. Những đợt dưa cuối cùng, nhỏ trái và không được ngọt, gọi là những lứa dưa ngọn, dưa đèo. Những trái dưa đèo, nhỏ trái, thường hái về, cắt vỏ hai đầu trái dưa, ngâm vào nước muối (đã nấu chin để nguội) làm dưa chua.

          Bông được làm cỏ lần thứ hai khi bông bắt đầu chớm nụ, thường khoảng ba tháng sau khi trỉa. Khoảng bốn năm tháng sau, bông đã bắt đầu trổ bông, kết trái. Trái bông già, nức vỏ và bông vải xuất hiện. Khi bông nở phải hái đem về lặt bông, phơi bông thật khô, cho vào bao. Những người mua bông đến tận nhà cân từng bao một. Bông phơi thật khô, cho vào máy cán, cán bông lấy hột và bông vải. Bông vải kéo sợi, dệt vải. Hột bông tốt, phơi thật khô, làm giống cho các mùa sau. Vải dệt từ bông vải lúc bấy giờ rất thô sơ, gọi là vải ta. Kỹ thuật làm vải thời ấy còn qúa thấp kém.

          Những đợt thu hoạch bông càng về sau sẽ khá hơn. Những đám bông tốt ở vùng đất khá cao, được làm cỏ, săn sóc và có thể giữ lại đến mùa sau. Hầu hết, các đám đất trồng bông thu hoạch một mùa. Đến mùa làm lúa, trời mưa lụt to, các đám bông là những vùng đất cao để cho trâu bò gậm cỏ.

          Mùa trồng dưa leo bắt đầu khoảng tháng mười âm lịch. Đất đã cày bừa vài bận. Vun thành vồng như trồng khoai lang. Sau đó, cuốc lỗ trên chớp vồng cách khoảng 30cm, bỏ phân và trỉa hạt giống dưa leo.

          Chú Năm cũng làm dưa vào dịp này. Chú cháu thường mỗi trưa cùng nấu cơm ăn. Đồ ăn mang theo là một lon sữa bò gạo và vài con cá muối khô. Trưa đến, sau khi nghỉ việc, ra cạnh gò mối quanh trại, tôi tìm ít rau dền, rau lan, đem vào nấu canh với cá khô mặn. Bữa ăn rất đạm bạc, nhưng hai Chú cháu ăn rất ngon lành. Một giấc nghỉ trưa yên lành để rồi trở lại làm việc khi mặt trời nghiêng bóng.

Dưa leo mọc lên vài ba lá, lại phải lo chăn đuổi bọ rầy. Loại rầy thân lớn bằng đầu chiếc đủa con, màu vàng, có cánh bay… rất thích lá dưa leo còn non. Suốt ngày chăn đuổi rầy để cây dưa mọc lên tốt tươi. Nếu có được một cơn mưa đỗ xuống vừa ướt đất, thế là thoát được nạn mấy chú bọ rầy, và những dây dưa leo vươn lên. Bắt đầu làm cỏ vun gốc những cây dưa leo.

          Đã đến lúc phải đốn cây làm chà cho dưa bò lên. Bên phía trong vùng đất, bìa rừng gần núi Hòn Một, có một khoảnh rừng hoang chưa khai phá. Tôi vào đó đốn cây, để nguyên cành lá và lôi những cành cây ra bìa rừng của ruộng nhà, trải mỏng ra phơi nắng. Một tuần lễ sau, những cành cây ấy rụng hết lá và được đem gác kín qua các vồng để dưa leo bò lên.

          Nếu thời tiết thuận lợi, từ khi trồng hạt dưa leo đến sau đó ba tháng là dưa bắt đầu có trái. Lứa dưa thu hoạch đầu tiên khoảng tháng thứ tư. Sau đó mỗi vài ba tuần thu hoạch dưa một đợt. Đến mùa dưa, số dưa thu hoạch khá nhiều, nên người buôn bán dưa leo sẽ đến tận nơi để mua dưa tại chỗ. Một số trái dưa leo lớn trơn tru được chọn làm dưa giống để lấy hột trồng cho mùa năm tới. Những trái dưa leo này tiếp tục lớn và đến lúc trái dưa có màu vàng. Các trái dưa ấy vẫn còn trên dây. Để đến cuối mùa khi các dây dưa bắt đầu tàn dần, dưa giống được hái. Trái dưa leo chín vàng được hái vào, bổ đôi quả, lấy hột. Hạt dưa được phơi trên chiếc nia lớn đến khi khô, các hạt dưa lép loại bỏ. Hạt dưa tốt, phơi thật khô thường đựng vào bao vải thưa và treo ở gác bếp. Rất cẩn thận tránh các chú chuột vì chuột rất hảo càc hạt giống dưa leo, bắp,…

          Sau thập niên 50, lúc bấy giờ tôi đi học trường Trung học Võ Tánh Nha Trang, vào các tháng nghỉ hè, tôi trở về nhà nghỉ, giúp Cha Mẹ trong công việc đồng áng. Đồng ruộng lúc bấy giờ đã đắp bờ phân từng mãnh, tùy theo thế đất cao, thấp. Để đủ gạo cho gia đình ăn trong năm, Cha tận dụng toàn đồng ruộng để gieo lúa. Sau nhiều năm thu hoạch mùa màng, đất đai cũng cằn cổi dần. Trong những đám đất có các ụ gò mối. Các gò mối được đào xới và đất gò mối được trải ra trên mặt đám ruộng. Hoa màu trồng trên các đám ruộng bồi đất gò mối phát triển rất tốt. Đất gò mối như một nguồn phân bón dồi dào cho cây cối. Ruộng đất ở đây làm được một mùa lúa vào mùa mưa. Công sức đổ ra rất nhiều nhưng thâu hoạch chẳng bao nhiêu, chưa kể đến những năm nắng hạn, mất mùa. Công việc hằng ngày cuả dân quê vùng Hòn Khói thật vất vả, khổ nhọc. Người dân quê vẫn chưa có được một cuộc sống sung túc, tuy nhiên họ rất “giàu lòng, giàu sức cần lao”, đổ ra nhiều công lao trên những mảnh ruộng, “đất cày lên sỏi đá”.

Đời sống dân quê thật vất vả, khó khăn, lại thêm chiến tranh triền miên, liên tục. Sau năm 1945, quân đội Pháp trở lại Việt Nam lần thứ hai. Những vùng đất quanh núi Hòn Một trở vô đến vùng chân núi Hòn Hèo đều bỏ hoang trong nhiều năm. Khoảng thập niên 1960, đất đai bắt đầu được canh tác trở lại. Đến sau năm 1975, đất đai toàn vùng trên đều quốc hữu hóa, và từ đó đến nay, những vùng đất trên vẫn còn bỏ hoang.

LÊ PHÚ THỌ