Mục Lục

  Trang Bìa
      Ban Biên Tập
  Lá Thư Xuân
      Lê Văn Ngô
  Đọc Lá Thư Xuân
      Cô Hà
  Sớ Táo Xứ Ninh
      Phan Song
  Câu Đối Mừng Xuân
      Tư Nguyên & Lê Văn Ngô
  Chúc TẾT NINH-HÒA.COM
      Thi Thi 
 

Thơ Xuân
 

  "Xuân Hợp Quần"
      Lương Lệ Huyền Chiêu
  "Xuân Hợp Quần"
      Lê Thị Đào
  Lòng Người Rộng Mở
      Như Xuân
      Vinh Hồ
  Mừng Xuân Con Rồng
      Rồng
      Vinh Hồ
  Chúc Xuân
      Xuân Đã Về
      Lý Hổ
  Đón Xuân
      Nguyên Kim
  Xuân Quê Hương
      Kiều Lam
  Đường Tu
      Nguyên Ngộ (Lê Văn Ngô)
  Xuân Nhâm Thìn Hy Vọng
      Tư Nguyên  (Bùi Ngoạn Lạc)
  'Xuân Hợp Quần"
       Nguyên Phong (TN Chánh)
  "Xuân Hợp Quần"
      Thi Thi
  Xuân Cảm
      Lê Bá Thiên
  "Xuân Hợp Quần"
       Nguyễn Thị Thanh Trí
  Tình Khúc Mùa Xuân
      Tiểu Vũ Vi

Xuân Qua

  Hồi Ức Mùa Xuân
     Vân Anh
  Tết Của Người Lớn
     Lữ Kiến Đồng
  Hoài Niệm Xuân Và Tết
      Trương Khắc Nhượng
  Tết Đầu Tiên Tại Cao
      Nguyên Pleiku
     Lê Phú Thọ
 

Năm Mới
Kể Chuyện Cũ

  Có Một Mùa Xuân Như Thế
      Đỗ Thị Hương Bình
  Chuyện Nhà Chuyện Nước
      Lan Đinh
  Chuyện Kể Đầu Năm
      Phạm Thanh Khâm
  Chuyện Cũ Năm Qua...
      Phi-Ròm
  Những Chuyến Đi Vô Vọng
      Lê Phú Thọ
  Chuyện Tình Cuối Năm
      Bùi Thanh Xuân

Hội Quán
Quảng Đông

  Chúc Tết 2012
      Huỳnh Hớn Trang

Hoa Mai
Ngày Tết

  Hoa Mai Linh Hồn Của
      Mùa Xuân
      Hoàng Bích Hà
  Hoa Ngày Tết
      Nguyễn Tường Hoài
  Chợ Hoa Ngày Tết
      Võ Hoàng Nam
  Ba Mươi Ba Đóa Hoa Mai
      Phan Song

Chuyện Vui
Xem/Đọc
3 Ngày Tết
 

  Xóm Sợ Vợ
      Nguyễn Hiền
  Vạn Vật Đều Có Số - Tìm
      Người Bảo Vệ
      Lý Hổ
  Nụ Hôn Đầu
      Thanh Mai
  Mình Ơi !
      Lê Thị Hoài Niệm
  Chuyện Vui Ngày Tết
      Hà Thị Thu Thủy

Cắm Hoa Trang Trí

  Nghệ Thuật Cắm Hoa
      Lê Thị Lộc

Tranh
Nghệ Thuật

  Tranh Ảnh Nghệ Thuật
       Phi - Ròm

Thơ Vui
 

  Năm Con Rồng
      Rồng Đến
      Tú Trinh
 

XUÂN Ca Hát

  Nhạc Xuân Và Quê Hương
      HT Thu Thủy, Lan Đinh
      LL Huyền Chiêu,  Lý Hổ,
      LT Hoài Niệm, LL Minh Trí

  Slide Show/YouTube
      Phạm Thúc Tâm
      Mai Hữu Thọ
 

Phương Ngữ
Ninh Hòa
 

  Một Số Từ Biến Âm: DẢNH
      Nguyễn Văn Thành



 

Tôn Giáo

  Câu Chuyện Đầu Năm
      Lê Thị Mỹ Châu
  Di- Lặc Mang Xuân Đến
      Với Người !
      Mục Đồng
  Chúng Con Về Đây
      Đinh Thị Lan
  Christchurch Vẫn Mãi Trong
      Tim !
      Bạch Liên

Tử Vi
 

  Vài Mẩu Chuyện Về Tiên Tri
       Liên Khôi Chương
  Tử Vi Năm Nhâm Thìn 2012
       Phạm Kế Viêm

Du Lịch

  Vương Quốc Thái Lan: Một
      Chuyến Đi Kỳ Thú
      Nguyễn Thị Thanh Trí

Năm Thìn Nói Chuyện Rồng
 

  Tản Mạn Về Tết Nhâm Thìn
       Nguyễn Văn Thành
 

d_bb
Đ.H.K.H
 

  Vài Phát Biểu Ở Một Thời
      Điểm Qua
      Tô Đồng
  Liêu Trai Chí Dị-468
      Đàm Quang Hưng
  Thanh Phong Thi Tập-105
      Vũ Tiến Phái
  Tôn Giả Mục-Kiền-Liên
       Nguyễn Văn Phú
  Tư Duy Trong Thơ Nguyễn
       Khuyến
       Lê Phụng
  Đường Vào KINH DỊCH
      Nguyễn Hữu Quang
  Con Đường Chứng Ngộ-34
      Trần Cao Tần
  Lời Mẹ Hỏi - Trở Về
      Trần Cao Tần
  Ngắm Sao
      Nguyễn Đức Tường
  Tử Vi Năm Nhâm Thìn 2012
      Phạm Kế Viêm
 

Sưu Tầm
 

  Các Bộ Tranh Dân Gian
      Nổi Tiếng
      Vinh Hồ
  Tết Xứ Người Xem Hình
      Ảnh Cũ
      Vinh Hồ
  Sinh Mệnh Con Người
      Hà Thị Thu Thủy

Chuyện
Vượt Biên

  Chuyện Người Tị Nạn-19
      Lý Hổ
  Pulau Bidong, Một Trời Kỷ
      Niệm
      Bạch Liên
  Phép Nhiệm Mầu
      Lê Phú Thọ
 

Văn Hóa
Ẩm Thực

  Giò Thủ
      Sườn Heo Sốt Me Chua
      Mẹo Vặt Vào Bếp
      Lan Diệp
  Rơm Rạ Quê Nhà
      Kem Flan (Bánh Flan)
      Lê Thị Đào
  Món Canh Légume
      Việt Hải
  Mùi Củ Kiệu
      Cao Minh Hưng
  Tôm Rang Muối Tiêu: Video 
      Tôm Sốt Sữa: Video
      Lý Hổ
  Chuẩn Bị Nấu Bánh
      Bạch Liên
  Những Đặc Sản Hồn Quê 
      ViệtNam Vào Tết Nhâm Thìn
      Nguyên Phong

Sức Khỏe

      

  Bệnh Viêm Kết Mạc
      BS Lê Ánh
  Bệnh Tay Chân Miệng
      BS Nguyễn Vĩ Liệt

Biên Khảo
Kinh Tế
 

Việt Nam

  Tổng Kết Tình Hình Kinh Tế
       Của Việt Nam Năm 2011
       Nguyễn Văn Thành

Hoa Kỳ/Thế Giới

  Tổng Kết Tình Hình Kinh Tế
       Của Mỹ Quốc Năm 2011
       Nguyễn Văn Thành

Kinh Nghiệm Sống

  Món Mới
      Kiều Lam
  Biển Có Linh Hồn Không?
      Bạch Liên
  Vạn Vật
      Bạch Liên
  Đạo Nghĩa Vợ Chồng
      Võ Hoàng Nam
  Phân Biệt
      Lê Văn Ngô

Viết về
Ninh Hòa
 

  Những Điều Lý Thú Về
      Ninh-Hòa
      Trần Minh Hiền
  Đám Cưới Đầu Xuân
      Phan Nho
  Những Ngày Ở Đồng Quê
      Lê Phú Thọ

 

Viết về
ninh-hoa.com

  Duyên Nào Tôi Đến Với
      Ninh-HòaDOTCom
      Trâm Anh
  Đầu Năm...Khai Máy
      Topa Panning



 

 Kỷ Niệm Về
Trường:

Trần Bình Trọng
Ninh Hòa
 

  Hạ Trong Thơ Mới
      Nguyễn Thị Đào
  Năm Học 1974-1975
      Trần Hà Thanh
  Lời Ngỏ
      Bùi Thanh Xuân

Bán Công

  Hồi Tưởng
      Lương Lệ Huyền Chiêu
 

Vạn Ninh

  Lời Chúc Xuân
      Ngọc Ánh
  Nắng Xuân
      Tuyết Xuân
      Huỳnh Thị Hà
  Miên Trường Xuân Thịnh
      Vượng
      Lam Kha
  Xuân Mới
      Nguyên Kim
  Vọng Cổ: Mừng TẾT
      Nguyễn Thị Kính
  Dọc Đường
      Hồ Thoại Mỹ
  Chúc Tết
     Vui Xuân - Đón Tết
      Lâm Ngọc
  Xuân Tuổi Thơ
      Thanh Nhàn
  Tâm Sự Đầu Xuân
      Hồ Thị Thanh Nhàn
  Lời Chúc Đầu Xuân
      Tưởng Mùa Xuân
      Hà Tấn Sỹ
  Chúc Mừng Năm Mới
      Nguyễn Thị Thí
  Còn Lại Trong Em...
      Thúy Vũ

VT/NTH

  Chuyện Các Anh Và Tôi
      Người Xứ Vạn
 

Các Trường Khác

  Họp Mặt Đầu Xuân
      Lê Thị Ngọc Hà

Lụt Trong
Văn Chương
 

  Mùa Lụt Quê Tôi
      Trần Như Phương
  Vè Bão Lụt Năm Nhâm
      Thìn 1904
      Nguyễn Văn Sâm

Văn Học
Nghệ Thuật
 

  Đời Sao Buồn Chi Mấy
      Cố Nhân Ơi
      Lương Lệ Huyền Chiêu
  Rượu Trong Ca Dao
      Tục Ngữ
      Hoàng Bích Hà
  Thơ Tứ Tuyệtt
      Vinh Hồ
  Tình Sử Lạc Long Quân Và
      Âu Cơ
      Vinh Hồ
  Truyền Thuyết Trọng Thủy-
      Mỹ Châu Và Bài Thơ UTLâm
      Vinh Hồ
  Nhớ Sao Là Nhớ Xuân Xưa
      Nhất Chi Mai
  Dịch Thơ Lý Bạch: Nghĩ Cổ
       Dương Anh Sơn
  Thanh Hiên Thi Tập:
      Bài Số: 45-46
      Dương Anh Sơn
  Một Lần Gặp Lại
      Mùa Yêu Thương
      Kim Thành
  Chùm Thơ  Đường Luật
      Người Xứ Vạn
  Duyên Dáng Mùa Xuân
      Tiểu Vũ Vi 

Thơ
 

  Mùa Xuân Quê Cũ
      Vân Anh
  Nỗi Niềm Xuân
      Dương Công Khánh
  Hương Xuân
      Nguyễn Thị Bảy
  Chúc Xuân
      Trần Thị Chất
  Như Mây Bay Đi
      Lương Lệ Huyền Chiêu
  Xuân Cao Nguyên
      Du Xuân
      Nguyễn Thị Cúc
  Hoa Xuân Cười
      Ta Vẫn Hẹn
      Hương Đài
  Mưa Nguồn
      An Lạc
      Mục Đồng
  Bài Thơ Con Cóc
      Nguyễn Hiền
  Mùa Xuân Quê Hương
      Tường Hoài
  Em Về Cùng Xuân
      Mời Xuân Lên Ngôi
      Nguyễn Văn Hóa
  Chùm Thơ Họa
      Vinh Hồ
  Màu Xuân
      Trà Kim Huy
  Nói Sao Vừa
      Quỳnh Hương
  Ngày Xuân
     Tình Xuân
      Hoàng Công Khiêm 
  Rực Rỡ Sắc Xuân
      Lê Thị Lộc 
  Ngô Đồng
      Nhất Chi Mai
  Sang Mùa 
      Mùa Xuân Mưa
      Nguyễn Thị Khánh Minh
  Nhớ Khúc Ninh Hòa
      NGH(NH)
  Chùm Thơ Xuân
      Nguyễn Hoàng Phi
  Nhòa-Quê MẸ Ngàn Thương
      Mh HoaiLinhphuong
  Hương Sắc Mùa Xuân
      Bích Phượng
  Hẹn Xuân
      Đón Xuân
      Nguyễn Quân
  Mơ Và Nhớ
      Lê Văn Quốc
  Gom Nhặt Những Mùi Hương
      Quốc Sinh
  Dấu Xưa Sương Khói
      Dương Anh Sơn
  Xuân Tình
      Kim Thành
  Bâng Khuâng Chiều Cuối
      Năm
      Võ Ngọc Thành
  Nhớ Tết Quê Tôi
      Lê Hùng Thân
  Xuân Tình Thương
      Thi Thi
  Dáng Xuân
      Lời Xuân
      Hoài Thu
  Mùa Xuân Xa Xứ
      Ngô Trưởng Tiến
  Xuân Nguyện
      Nguyễn Tính


 

Văn

  Một Chiều Cuối Năm Nhớ
      Về Các Bạn
      Nguyễn Vũ Trâm Anh
  Cát Tiên
      Khuất Đẩu
  Xuân Này Chị Không Về
      Lê Thị Ngọc Hà
  Mùa Xuân Anh Yêu Em
      Việt Hải
  Con Dốc
      Nguyễn Hiền
  Thầy Bói
      Trần Minh Hiền
  Bếp Lửa Gia Đình
      Lý Hổ
  Xuân Vắng Mẹ...
      Hoàng Lan
  Bên Dốc Đời Nhìn Lại Những
      Xuân Qua
      Hải Lộc
  Gởi Cô Bạn Nhỏ Xóm Rượu
      Phan Kiều Oanh
  Làm Con Thì Phải Là Con
      Phan Song
  Bóng Dáng Một Mùa Xuân
      Lâm Minh Tài
  Người Trễ Hẹn Mùa Xuân
      Nguyễn Hữu Tài
  Dòng Đời
      Thi Thi
  Ba Má Tôi
      Phạm Thị Thục
  Đầu Năm Đón Giao Thừa, Đi
      Lễ Chùa Hái Lộc Đầu Xuân
      Trí Bửu Nguyễn Thừa
  Một Chút Ưu Tư
      Nguyễn Tính
  Một Mùa Xuân An Bình
      Đang Về...
      Nguyễn Đôn Huế Trang

 

Thư từ, bài vở, hình ảnh hoặc
ý kiến xây dựng, xin liên lạc:



diem27thuy@yahoo.com

Adelphia Cable Internet

 

Tư Duy trong THƠ Nguyễn Khuyến LÊ PHỤNG       I. Mở Lời Xét những nhà văn nhà thơ nôm cận đại, vào khoảng thập niên 1930-40, Dương Quảng Hàm [1] viết về Nguyễn Khuyến như sau:   Nguyễn Khuyến (1835-1909). Ông là một người từng trải việc đời, lại có biệt tài về văn nôm. Văn ông làm đủ các lối: thơ, ca, hát nói, câu đối, văn tế, v.v... Ông thích tự vịnh tự trào, có vẻ ung dung phóng khoáng. Ông cũng hay giễu cợt người đời, chỉ trích thói đời một cách nhẹ nhàng kín đáo, rõ ra một bậc đại nhân quân tử muốn dùng lối văn trào phúng để khuyên răn ngưòi đời.   Việc xếp loại Nguyễn Khuyến vào hàng các nhà thơ trào phúng là một tiến bộ theo quan niệm giới phê bình văn học dùng phương pháp của phái hiện đại thời đó.   Trong phần tổng kết cuốn Việt Nam Văn Học Sử Yếu, Dương Quảng Hàm[2] đặt Nguyễn Khuyến vào dòng các nhà thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hồ Xuân Hương, những ngưòi đã đưa văn học Việt Nam thoát ly được cái ảnh hưởng nặng nề của Hán văn và gây nên một dòng văn học Việt Nam tự lập.   Tiếp đến suốt gần nửa thế kỷ, đất nước bị lôi cuốn vào cuộc chiến tranh gìữa các đại cường, nhà cấm quyền đã dùng thơ văn Nguyễn Khuyến làm một công cụ tuyên truyền, Nguyễn Khuyến được thuyên chuyển sang ngạch những nhà văn nhà thơ yêu nước. Đồng thời, một số thơ nôm của Nguyễn Khuyến được dùng làm vè đả kích giới quan lại trong phong trào bài phong đả thực.   Phụ bản 1. Chân dung Nguyễn Khuyến   Cảo luận này đọc thơ Việt Âm và thơ Nôm của Nguyễn Khuyến, đứng ngoài mọi sôi động thời thế, và không căn cứ trên những thoại về nhà thơ, nhất là nhưng thoại về sự giao dịch giữa nhà thơ với giới quyền thế đương thời với mục đích tìm hiểu dòng tư duy biểu hiện trong thơ Tam Nguyên Yên Đổ và mối tương giao giữa thơ Nguyễn Khuyến với dòng thơ Việt Âm cùng thơ Trung Quốc và Nhật Bản cùng kinh sách Phật Lão.   Tiêu biểu cho tư duy của Nguyễn Khuyến có bài thơ Việt Âm:   慰 石 老 人 Úy Thạch Lão Nhân 案 上 書 一 卷 Án thượng thư nhất quyển 筒 上 筆 一 把 Đồng thượng bút nhất bả 無 弦 琴 一 張 Vô huyền cầm nhất trương 無 方 藥 一 窠 Vô phương dược nhất khỏa 潤 渴 一 瓶 茶 Nhuận khát nhất bình trà 袪 寒 一 爐 火 Khư hàn nhất lô hỏa 石 盆 一 仙 花 Thạch bồn nhất tiên hoa 土 鉡 一 佛 果 Thổ bát nhất phật quả 與 我 相 為 娛 Dữ ngã tương vi ngu 亦 有 石 老 者 Diệc hữu thạch lão giả 靜 澡 殊 不 同 Tĩnh táo thù bất đồng 性 情 各相 左 Tính tình các tương tả 石 老 無 一 好 Thạch lão vô nhất hiếu 而 我 無 不 可 Nhi ngã vô bất khả 我 性 懶 好 臥 Ngã tính lãn hiếu ngọa 石 老 終日坐 Thạch lão chung nhật tọa 石 老 默 不 言 Thạch lão mặc bất ngôn 而 我 好 吟 寫 Nhi ngã hiếu ngâm tả 相  狎 無 相 猜 Tương hiệp vô tương sai 神 交 信 因 果 Thần giao tín nhân quả 與 化 為 往來 Dũ hóa vi vãng lai 安 知 子 非 我 An tri tử phi ngã.   dịch là: An Ủi Ông Lão Đá Một quyển sách đặt trên bàn Một ống bút cũ viết mòn chưa thay Một cây đàn không có dây Một thang thuốc bốc mấy ngày chưa phong Một khay trà uống ấm lòng Một lò sưởi rực than hồng kế bên Một chậu đá trồng thuỷ tiên Một trái phật thủ đặt trên bát sành Chung vui năm tháng chân thành Có ông lão đá chung tình này thôi Nếp trời trái ngược lạ đời Ông tĩnh ta động đôi người khác nhau Ông lão đá chẳng ước ao Còn ta chẳng thiếu thức nào chẳng ham Tính ta lười nhác hay nằm Còn ông lão đá tháng năm chỉ ngồi Ông lão đá chằng hé môi Còn ta ngâm vịnh suốt đời nghêu ngao Thân nhau chẳng dối lừa nhau Bạn bè nhân quả thần giao duyên trời Lẽ thường cõi hóa chuyền dời Biết đâu ông chẳng đổi đời cùng ta.   Bài thơ có nhiều điểm đáng lưu ý. Trước hết là trong tám câu đầu mỗi câu có một chữ một, nhất. Chắc chắn đó là chủ ý của tác giả. Mỗi câu có một hình ảnh của một vật: quyển sách, ống bút, cây đàn, thang thuốc, khay trà, lò sưởi, chậu thuỷ tiên, và trái phật thủ. Sau đó là tượng ông lão đá với bốn nét biểu thị một nếp sống trái ngược với nếp sống người thơ: Ông lão đá tĩnh, nhà thơ động, ông lão đá không hề có ước ao một điều gì, nhà thơ ao ước mọi thứ; người thơ lười nhác hay nằm, ông lão đá suốt năm tháng chỉ ngồi; ông lão đá không hề hé môi, nhà thơ suốt đời nghêu ngao. Tuy nhiên tình bạn luôn luôn thành thực không ai dối lừa ai; rồi như có lẽ biến đổi diệu huyền, khiến người thơ hy vọng có ngày có sự đổi đời giữa ông lão đá và nhà thơ.   Phụ bản 2. Tượng Ông Lão Đá   Chuỗi hình ảnh tám vật, bắt đầu từ quyển sách và ống bút dưòng như là hai hình ảnh tượng trưng cho cái có của nhà thơ, cái có tiêu biểu cho nề nếp nhà nho của nhà thơ. Cây đàn không có dây, gợi cho người đọc cây đàn không dây của Đào Tiềm (365-427) một thi nhân đời Tấn, Trung Quốc, người chỉ muốn nghe nhạc truyền cảm mà không muốn nghe âm ba của dây tơ.Thang thuốc bốc chưa phong gợi lên hình ảnh luống cúc vàng bên chân rào trong câu:   採 菊 東 籬 下 Thải cúc đông lý hạ dịch là: Chân rào đông hái cúc vàng   trong bài Ẩm Tửu Đệ Ngũ Thủ cũng của Đào Tiềm, tạo nên hình ảnh người thơ tới tuổi xế chiều, sức khỏe cần có thuốc bồi bổ . Khay trà gợi lên cảm giác ngọt ngào của chén trà trên vị giác. Lò sưởi tí tách tạo nên cảm giác ấm áp ngày đông qua xúc giác và thính giác. Chậu thuỷ tiên nở hoa ngào ngạt thỏa thích khứu giác cùng hình ảnh cánh hoa tươi đẹp thỏa mãn thị giác. Rồi sau hết là trái phật thủ trên đĩa sành như gợi lên ý muốn về với đạo giáo. Kể từ quyển sách tới trái phật thủ, tám vật trong cái có của Nguyễn Khuyến dường như chuyển từ cái cụ thể người thơ cảm nhận qua ngũ quan trên thân thể, tới cái sống, cái lẽ huyền.   Nhưng rồi Nguyễn Khuyến dường như tạm dời bỏ tất cả những cái có đó để nói với tượng ông lão đá. Điều Nguyễn Khuyến nhấn mạnh là nếp sống của ông trái ngược với nếp sống của ông lão đá. Ông lão đá không mảy may ước ao, nhà thơ còn đầy ham muốn, ông lão suốt ngày tháng chỉ ngồi, nhà thơ thì suốt ngày lười nhác nằm dài; ông lão đá không hé môi nhà thơ thì nghêu ngao trọn đời. Hình ảnh Nguyễn Khuyến tự họa là hình ảnh một con người đang  ham sống trong thề giới của cái có. Hình ảnh ông lão đá dường như là hình ảnh một chân nhân đã gần tới cõi huyền đồng. Nhưng vì cái diệu huyền mà ông lão đá cùng người thơ thành đôi bạn không sao có thể rời nhau nổi. Mối tương quan này phải chăng là hình ảnh của mối tương giữa cái có và cái sống? Và Nguyễn Khuyến hy vọng rằng một ngày nào đó hai người sẽ đổi đời cho nhau.   Đọc bài thơ của Nguyễn Khuyến như trên, người đọc thơ chợt nhớ tới Gabriel Marcel (1889-1973), triết gia người Pháp tiêu biểu cho trường phái Hiện Sinh Ky Tô, existentialisme chrétien, chủ trương một dòng triết học cụ thể, philosophie concrète.   Theo giới nghiên cứu [3], tư tưởng của Gabriel Marcel dựng trên một thế giới riêng của triết gia. Thế giới đó là một thực thể, trong đó, ngoài thiên nhiên và vũ trụ, có vật thể và con người. Vật thể trong thế giới đó giúp cho con người có phương tiện sinh sống, nhưng vật thể cũng tạo cho con ngưòi nếp sống vượt mọi khó khăn để chiếm đoạt vật thể làm của riêng. Đoạt được vật thể làm của riêng có làm cho con người mãn nguyện và sung sướng không?  Hay tại sao chiếm đoạt đuợc môt vật làm cái có lại chính là nỗi buồn bực lại là nguồn thất vọng? Tại sao con người đã tích lũy được của riêng đầy kho mà vẫn con lo sợ như đúng bên bờ cái không? Đó là những đề tài suy luận của Gabriel Marcel.   Gabriel Marcel quan sát thấy rằng cuộc chạy đua để thỏa mãn cái khao khát chiếm đoạt vật thể chính là cái khao khát được sống, được làm người. Nhưng, sớm muộn rồi con người cũng đối mặt với cái giới hạn của khả năng cá nhân. Lúc đó con người đi tìm con người khác để tìm sự thông cảm, để thấy niềm vui trong tình yêu, trong tình bạn, trong cái sống.   Ngươi và ta chúng ta. Đó là lẽ huyền, mystère, của cuộc sống cụ thể. Trong một vở kịch Gabriel Marcel đã cho hai vai đối thoại: - La réalité! je te demande un peu ... Qu’est ce que c’est que la réalité? - Un monde où on puisse grandir, aimer, créer ...[4]   Đi xa hơn nữa vào lẽ huyền, theo Gabriel Marcel, con người còn có hy vọng tìm đươc nguồn an ủi trước mọi đau đớn, cũng như nỗi sợ hãi khi phải đối mặt với cái chết.   Đó là mấy nét đại cương về thế giới suy tư của Gabriel Marcel. Nét thứ nhất biểu thị cái có, một thực thể hiển nhiên trước mắt mọi người; nét thứ hai biểu thị cái sống. Cả cái có cùng cái sống chìm dưới lẽ huyền, biểu thị bởi đặc tính tiềm ẩn của sự tăng trưởng, tình yêu và việc tác tạo.   Ngày nay, những thực thể xẩy ra biến đi rồi lại trở lại trong đời sống hàng ngày là một đề tài cho giới triết gia tây phương suy ngẫm. Một trong những hướng suy ngẫm là tìm ra những giới hạn giữa cá nhân và chính-mình-trong-đời-sống-hàng-ngày để đạt được an lạc trong đời sống hàng ngày. Bên Đông phương, vấn đề này dường như không phải là một vấn đề đem ra bàn cãi của đạo học mà là nếp sống thực tế hàng ngày. Nếp sống đó là là biểu tượng cho tư duy con người. Đi tìm tư duy của Nguyễn Khuyến trong thơ của Nguyễn Khuyến là chủ đích của cảo luận này.   Đối chiếu mấy nét của chủ thuyết của Gabriel Marcel tóm tắt trên đây với bài An Ủi Ông Lão Đá, người đọc thấy tám hình vật trong tám câu đầu bài thơ tiêu biểu cho cái có theo triết thuyết của Gabriel Marcel. Tiếp theo là bốn nét tương phản giữa nếp sống của Nguyễn Khuyến và của Ông Lão Đá, Nguyễn Khuyến vẫn thấy tình bạn giữa ông và ông Lão Đá. Phải chăng đó là một điểm khởi đầu lẽ huyền của cái sống theo Nguyễn Khuyến? Trong lẽ huyền đó, Nguyễn Khuyến nuôi hy vọng rồi ra sẽ có lúc đổi đời cùng ông Lão Đá.   Nhìn rộng hơn, dường như Gabriel Marcel, coi thường những ai coi nặng cái có hơn cái sống. Điểm đó người đọc cũng  thấy trong nhưng bài thơ Nguyễn Khuyến hoặc tự trào hoặc nhạo báng những kẻ chạy theo danh lợi.   Cái lẽ huyền của Gabriel Marcel đưa người đọc ông về Nước Chúa. Đằng khác, đường về lẽ huyền, xuôi dòng thơ say trong thơ Nguyễn Khuyến, khi nhà thơ buông bỏ lợi danh, về vui thú vườn ruộng, không chỉ riêng mang hình ảnh của Đào Tiềm qua bài Quy Khứ Lai Hề Từ, mà còn là hình ảnh Đào Tiềm trong dường như toàn bộ dòng thơ điền viên của Đào Tiềm. Người đọc thấy rõ nét song song giữa chủ thuyết của Gabriel Marcel và quan niệm về cuộc sống của Nguyễn Khuyến qua bài Úy Thạch Lão Nhân. Nét song song này gợi cho người đoc gọi tên tiến trình buông bỏ cái có để tiến tới lẽ huyền trong cuộc sống của Gabriel Marcel là tiến trình Nguyễn Khuyến- Gariel Marcel.   Đằng khác Nguyễn Khuyến là một thi tài nối dài dòng tư tưởng trong thơ Việt Âm và thơ nôm khởi từ Nguyễn Trãi (1380-1442), truyền qua Nguyễn Du (1765-1825) qua hình ảnh con người đối mặt với cái chết. Nhưng Nguyễn Trãi gặp nạn Trại Vải năm sáu mươi hai tuổi khi còn tại chức; Nguyễn Du cũng mất khi còn tại chức năm năm mươi lăm tuổi. Riêng Nguyễn Khuyến mất năm bẩy mươi bốn tuổi, sau hơn hai mươi năm nghỉ hưu, phải chăng vì vậy mà qua thơ Nguyễn Khuyến người đọc dường như thấy Nguyễn Khuyến thực hiện được những ước vọng của Nguyễn Trãi và Nguyễn Du còn ghi lại trong thơ.   Tìm hiểu tư duy đa dạng trong thơ Viêt Âm và thơ nôm của Nguyễn Khuyến, theo chiều hướng kể trên là diễn tiến của cảo luận này. Câu hỏi là bằng cách nào đạt được tói mực tiêu nói trên? Thật vậy, sách Luận Ngữ[5] có câu :   天何 言 哉 Thiên hà ngôn tai nghĩa là : Trời có nói đâu .   Nguyễn Khuyến có hai câu trong bài tứ tuyệt Trời Nói dưới đây :   Chót vót trên này có một tao Mày xem tao có nói đâu nào   Giới bình thơ Nguyễn Khuyến thường coi hai câu này của Nguyễn Khuyến biểu lộ ý muốn kiệm ngôn, một đặc tính của ông Lão Đá mà ông muốn tạo cho mình trên đương về lẽ huyền như ông viết trong bài Ủy Thạch Lão Nhân. Thế nên khó tìm thấy tư duy của Nguyễn Khuyến trong thơ của ông. Nhưng thơ là tiếng nói ngoài lời gửi trong những hình ảnh tạo nên thi cảnh và tâm cảnh người thơ. Vậy thì, phương pháp tìm ra tư duy trong thơ Nguyễn Khuyến là đối chiếu những hình ảnh trong thơ Nguyễn Khuyến với chính những hình ảnh đó mà ông dùng trong những bài khác, hoặc đối chiếu những hình ảnh trong thơ Nguyễn Khuyến với những hình ảnh tương ứng của các thi nhân Việt Nam hay Trung Quốc, Nhật Bản, cũng như trong các kinh sách Phật học hoặc Lão Trang. Những nét tương đồng hay khác biệt người đọc thơ nhìn ra trong việc đối chiếu này phải chăng là lời thi nhân gửi gắm ngoài lời thơ?   Kết quả giúp người đọc nhìn thấy tư duy của Nguyễn Khuyến qua những nếp sống cụ thể dưới đây của người thơ   1. Việc buông bỏ cái có 2. Truyện đối mặt với cái chết 3. Việc quyết định về Vườn Bùi 4. Vui sống với thiên nhiên 5. Đọc sách và uống rưọu 6. Cái Cười 7. Về với Đạo 8. Lên Chùa.   Phải chăng mầu nét hiện sinh trong tư duy của nhà thạc nho Tam Nguyên Yên Đổ tiêu biểu nếp sống của tiền nhân trước khi nếp sống này thấm nhập tư tưởng Âu Mỹ? Câu hỏi này xin dành cho gìới nghiên cứu giải đáp.   [1] Dương Quảng Hàm, Việt Nam Văn Học Sử Yếu, Xuân Thu tái bản tại Hoa Kỳ, tr. 398. [2]Dương Quảng Hàm sách đã dẫn, tr. 460. [3] Simonne Plourde, Gabriel Marcel Philosophe et Témoin de l’Espérance, Les Presses de l’Université du Québec, Montréal, 1975, pp.9-11. [4] Gabriel Marcel, L’Émissaire et le Signe de la Croix dans Vers Un Autre Royaume, Plon, Paris, 1949, p.24 [5] Luận Ngữ, tiết Dương Hóa, chưong 17 bản dịch của  Lê Phục Thiện, nhà xuất bản Văn Học, Hà Nội 1992, tr.643.    II. Cái Có Cái có là vũ trụ của vật thể. Gabriel Marcel tìm ra là cái có gồm hai loại. Một là loại cái có ở ngoài thân thể con người, gọi cái có ngoại thân. Con người lấy cái có ngoại thân làm của tư hữu, tỷ như tiền của, danh giá, quyền thế. Nhưng cái có đó con người giành lấy cho mình, xử dụng riêng cho mình, nhưng cũng có thể bị kẻ khác tước đoạt mất. Cái có thứ hai là cái có tại thân, tỷ như kiến thức, đức hạnh, kinh nghiệm, mà không ai khác có thể đoạt của ta được. Nhưng tất cả nhưng cái có tại thân đó rồi cũng mất khi thân ta không còn.   Cái có ngoại thân cần thiết cho cái sống, nhưng từ Đông sang Tây, mọi tôn giáo cũng như nhiều triết gia nhiều nhà thơ thưòng khuyên con người coi nhẹ cái có ngoại thân để trở về lẽ huyền. Tiêu biểu cho dòng thơ này là bài sau đây của Nguyễn Trãi (1380-1442):   崑 山 歌 Côn Sơn Ca 崑 山 有 泉 Côn Sơn hữu tuyền 其 聲 冷 冷 然 Kỳ thanh lãnh lãnh nhiên 吾 以 為 琴弦 Ngô dĩ vi cẩm huyền 崑 山 石有  Côn Sơn hữu thạch 雨 苔 洗 鋪 碧  Vũ tẩy đài phô bích 吾 以 為 簞 席 Ngô dĩ vi đan tịch 崑 山 有 松 Côn sơn hữu tùng 萬 里 翠 童 童 Vạn lý thuý đồng đồng 吾 於 是 乎 偃 息 其 中 Ngô ư thị hồ yển tức kỳ trung 林 中 有 竹 Lâm Trung hữu trúc 千 畝 印 寒 綠 Thiên mẫu ấn hàn lục 吳 於 是 乎 吟 嘯 其 測  Ngô ư thụ hồ ngâm khiếu kỳ trắc 問 君 何 不 歸 去 來 Vấn quân hà bất quy khứ lai 半 生 塵 土 是 膠 梏 Bán sinh trần thổ thị giao cốc  萬 鐘 九 鼎 何 必 然 Vạn chung cửu đỉnh hà tất nhiên 飲 水 飯 蔬 隨 分 足 Ẩm thuỷ phạn sơ tuỳ phân túc 君 不 見 Quân bất kiến 董 卓 黃 金 盈 一 塢 Đổng Trác hoàng kim doanh nhất ổ 元 載 胡 椒 八 百 斛 Nguyên Tải hồ tiêu bát bách hộc 又 不 見 Hựu bất kiến 伯 夷 與 叔 齊 Bá Di dữ ThúcTề 首 陽 餓 死 不 食 粟 Thú Dương ngạ tử bất thực túc 賢 愚 兩 者 不 相 侔 Hiền ngu lương giả bất tương mâu 亦 各 自 求 其 所 欲 Diệc các tự cầu kỳ sở dục 人 生 百 歲 內 Nhân sinh bách tuế nội 畢 竟 同 草 木 Tất cánh đồng thảo mộc 歡 悲 憂 樂 迭 往 來 Hoan bi ư lạc dđệt vãng lai 一 榮 一 謝 還 相 續 Nhất vinh nhất tạ hoàn tưong tục 丘 山 華 屋 亦 偶 然 Khâu sơn hoa ốc diệc ngẫu nhiên 死 後誰榮更 誰 縟 Tử hậu thuỳ vinh cánh thuỳ nhục 人 間 若 有 巢 由 徒 Nhạn gian nhược hữu Sào So dồ  勸 渠 聽 我 山 中 曲 Khuyến cừ thính ngã sơn trung khúc.   dịch là   Côn Sơn Ca Núi Hun có suối quanh co Nước tuôn róc rách nhỏ to tiếng đàn Núi Hun vách đá ngút ngàn Thạch bàn mưa trải một làn rêu xanh Dặm dài thông biếc đan cành Vắt chân nằm khểnh bên ghềnh ngắm mây Rừng sâu vạn mậu trúc gầy Nghêu ngao ngâm vịnh với đầy ý tho Nẻo về sao vẫn hững hờ Nửa đời lấm bụi chần chờ chi đây Đỉnh chung rũ sạch nà hay Cơm rau nước lã qua ngày đử no Ngươi chẳng thấy Ngọc vàng Đổng Trác đầy kho Họ Nguyên thừ tám trăm bồ hồ tiêu Lại chẳng thấy Di Tề nước mất nhà xiêu Thú Dương bỏ thóc giữ điều đục trong Hiền ngu dẫu chẳng chung đường Chữ dục là muốn một tuồng như nhau Cỏ cây người thế khác đâu Trăm năm mục nát đất sâu chôn vùi Đổi thay lo sướng buồn vui Một vòng một héo một tươi một mầu Gò hoang điện ngọc khác sao Nhục vinh nhắm mắt ai nào hơn ai Sào Do trần thế lũ bay Ta mời cả bọn nghe bài Núi Hun.   Trong tám câu đầu của bài thơ, Nguyễn Trãi lấy tiếng suối Núi Hun làm đàn, lấy đá núi Hun làm chỗ ngả lưng, lấy rừng thông núi Hun làm vườn cảnh, lấy rừng trúc của núi Hun làm cảnh thơ. Nguyễn Trãi vào kho Trời chung, chọn vật thể làm thú vui riêng cho ông. Trong nguồn vui đó, Nguyễn Trãi thấy đỉnh chung  là những gì cần phải rũ sạch khỏi tay; bát cơm rau chén nước lã mới thực là cái cần thiết. Phải chăng đó là ý muốn về hưu đã tới với Nguyễn Trãi? Nguyễn Trãi nhớ tới Đổng Trác, một gian thần nhà Hán, nhớ tới Nguyên Tải, một nhân vật chưa biết đích xác là ai, nhưng chắc chắn là một người tích lũy nhiều của cải; rồi Nguyễn Trãi nhớ tới Bá Di và Thúc Tề. Dương Quảng Hàm chú thích về Bá Di và Thúc Tề như sau[6]: Di, Tề: tức Bá Di và Thúc Tề, hai người con vua nước Cô Trúc đời nhà Ân bên Tàu. Khi cha sắp mất, dặn lập Thúc Tề. Cha mất rồi Thúc Tề nhường cho Bá Di. Bá Di nói: “Mệnh cha như vậy”, bèn trốn đi. Thúc Tề cũng không lên ngôi và trốn đi. Khi vua Chu Vương đánh nhà Ân, hai ông giữ cương ngựa cản lại; đến lúc Vũ Vương đánh thua nhà Ân, làm vua trong thiên hạ, hai ông lấy việc ăn thóc nhà Chu làm xấu hổ, đi lên núi Thú Dương, hái rau vi mà ăn, sau chết đói. Nhưng người hiền hay kẻ ngu  đều có một điểm giống nhau. Đó là lòng ham chuộng ngoại vật. Nhưng con người và cỏ cây này có khác gì nhau, dẫu từng sở hữu những cái có tại thân vẫn có thời buồn vui, như cây cỏ có thời tươi héo. Rốt cuộc, nhưng rồi con người chẳng khác gì cỏ cây cũng tan biến vào lòng đất. Vậy thời điện ngọc khác gì gò hoang, nhục khác nào vinh. Kết luận, Nguyễn Trãi mời tất cả những ai còn muốn noi gương Sào Do, (hai người cao sĩ về đời vua Đường Nghiêu bên Tàu, mà vua Nghiêu muốn nhường ngôi cho và đều không nhận) vào núi Hun nghe ông hát bài ca núi Hun. Tiếp đó là bài từ của Nguyễn Du (1765-1820)   行 樂 詞 Hành Lạc Từ 俊 犬 黃 白 毛 Tuấn khuyển hoàng bạch mao 金 鈴 繫 秀 頸 Kim linh hệ tú cảnh 輕 衫 少 年 郎 Khinh sam thiếu niên lang 牽 向 南 山 嶺 Khiên hướng Nam sơn lĩnh 南 山 多 香 麋 Nam Sơn đa hương mi 血 肉 甘 且 肥 Huyết nhục cam thả phì 金 刀 切 玉 饌 Kim đao sơ ngọc soạn 美 酒 累 百 卮 Mỹ tửu lũy bách chi 人 生 無 百 載  Nhân sinh vô bách tải 行 樂 當 及 期 Hành lạc đương cấp kỳ 無 為 守 貧 賤 Vô vi thủ bần tiện 窮 年 不開眉 Cùng niên bất khai mi 夷 齊 無 大 名 Di Tề vô đại danh 蹠 蹻 無 大 名 Chíc Cược vô đại lơi 中 壽 只 八 十 Trung thọ chỉ bát thập 何 事 千 年 計 Hà sự thiên niên kế 有 犬 且 須 殺 Hữ u khuyển thả tu sát 有 酒 且 須 傾 Hữu tửu thả tu khuynh 眼 前 得 喪 已 難 認 Nhãn tiền đắc táng dĩ nan nhẫn 何 事 茫 茫 身 後 名 Hà sự mang mang thân hậu danh.   dịch là Bài Ca Hành Lạc Cầy tơ tốt khoáy tốt khoang Cổ đeo một chiếc nhạc vàng thêm xinh Chàng trai áo ngắn phong phanh Núi Nam ngắm hướng tênh tênh bước về Núi Nam có lắm nai quê Tiết thơm thịt béo hả hê mọi đàng Món ngon bát ngọc dao vàng Rượu tăm trăm chén nào màng tỉnh say Đời người trăm tuổi mấy ai Kíp thời hành lạc kẻo mai xuân tàn Giữ chi nếp sống nghèo nàn Quanh năm quần quật làm ăn ngập đầu Di Tề nào có danh cao Lại coi Chích Cược có giầu hơn ai Tám mươi tuổi đà sống dai Ngàn năm tính chuyện đường dài uổng công Còn cầy còn miếng dồi ngon Còn be rượu trắng ta còn bữa say Mất còn trước mắt nào hay Ngàn năm danh lợi lão đây cóc màng.   Trong bốn câu đầu bài hành, Nguyễn Du tạo nên hai hình ảnh, một chàng trai áo ngắn và một con cầy, lông trắng khoáy vàng, cả hai cùng đi về Núi Nam. Trong thơ cổ điển, chữ Núi Nam này biễu thị cho cái chết. Điều đáng chú ý là trong bốn câu tiếp, Nguyễn Du cho biết là tại Núi Nam này có nhiều hương mi, hay nôm na là cầy thơm, đễ làm những món ngon, có bát ngọc dao vàng, có rượu ngon ê hề. Điểm này dẫn người đọc thơ về với sách Nam Hoa Kinh của Trang Tử. Sách, Nam Hoa Kinh,  chương Tề Vật Luận[7]:   Lệ Cơ, con của vị phong nhân xứ Ngại, gả cho vua nước Tấn. Khi về nhà chồng, lụy ướt dầm bâu. Kịp khi đến hoàng cung, cùng vua đồng sàng, nếm mùi sô hoạn, rối lại hối hận giọt lệ ngày xưa. Ta biết đâu kẻ chết lại không hối hận vì mình đã mong được sống thêm. Đằng khác, Nguyễn Du nhắc tới Di Tề cùng với Chích Cược, khiến một lần nữa người đọc thơ lại nhớ tới chương Biền Mẫu, sách Nam Hoa Kinh[8]:   Tiểu nhân thì chết theo lợi, kẻ sĩ thì chết theo danh [...] Bá Di chết vì danh ở dưới núi Thú Dương, Đạpo Chích chết vì lợi ở trên gò Đông Lăng. Hai bên cách chết chẳng giống, song đều cùng là tàn sống, hại tính cả. Chắc gì Bá Di là phải mà Đạo Chích là trái. Người thiên hạ đều chết theo cả. Phải chăng, vì nhìn cái chết như vậy, Nguyễn Du mượn rượu, rong chơi, buông danh bỏ lợi, quên cả truyện lưu danh thơm đời sau? Đối chiếu với dòng thơ Trung Quốc, bài Côn Sơn Ca của Nguyễn Trãi và bài Hành Lạc Từ của Nguyễn Du, người đọc nhớ lại bài thơ dưói đây của Đào Tiềm[9]:   己 酉 歲 九 月 九 日 Kỷ Dậu Tuế Cửu Nguyệt Cửu Nhật 靡 靡 秋 已 夕 Mỹ mỹ thu dĩ tịch 淒 淒 風 露 交 Thê thê phong lộ giao 蔓 草 不 復 榮 Mạn thảo bất phục vinh 園 木 空 自 彫 Viên mộc không tự điêu 清 氣 澄 餘 滓 Thanh khí trùng dư chỉ 香 然 天 界 高 Hương nhiên thiên giới cao 哀 蟬 無 留 響 Ai thiền vô lưu hưởng 叢 雁 鳴 雲 霄 Tùng nhạn minh vân tiêu 萬 化 相 尋 異 Vạn hoá tương tầm dị 人 生 豈 不 勞 Nhân sinh khởi bất lao 從 古 皆 有 沒 Tòng cổ giai hữu một 念 之 中 心 僬 Niệm chi trung tâm tiêu 何 以 稱 我 情 Hà dĩ xưng ngã tình 濁 酒 且 自 陶 Trọc tửu thả tự đào 千 載 非 所 知 Thiên tải phi sở tri 聊 以 永 今 朝 Liêu dĩ vinh kim triêu dịch là Mùng Chín Tháng Chín Năm Kỷ Dậu Chùng chình thu muộn chậm tàn Sắt se gió thoảng từng làn quyện sương Cỏ hoang vàng úa não nùng Cây khô lá rụng ngập ngừng vườn sau Mầu trời trong vắt một màu Ngàn cao thăm thẳm ngàn cao ngút ngàn Ve sầu dứt tiếng thở than Xôn xao tiếng nhạn gọi đàn chân mây Cùng trong vạn hóa đổi thay Cái vòng lao khổ chẳng ai ngoài vòng Xưa rầy cái chết bận lòng Nghĩ vầy tan tác dạ trong hãi hùng Tình riêng riêng những ngại ngùng Tìm say rượu đục từng thưng uống tràn Truyện ngàn sau đà chẳng ham Sớm nay ngâm vịnh mượn làm niềm khuây.   Giới nghiên cứu về Đào Tiềm cho biết rằng Đào Tiiềm sáng tác bài thơ này khi được tin người em gái út của ông tạ thế. Hình ảnh cái chết của người thân khiến người thơ giao động mạnh hơn, so với ý nghĩ về cái chết trong thơ Nguyễn Trãi và Nguyễn Du. Điều đáng ghi nhận khác là giới nghiên cứu đồng ý rằng Đào Tiềm cũng như phần đông thi nhân cổ điển mượn rượu và thơ để giải buồn, nhưng đồng thời cũng là tìm lối về với lẽ huyền.   Đối mặt với cái chết của người dưng, liên tưởng tới cái chết của chính mình, hay tự mình lo liệu sửa soạn cho cái chết của chính mình hay đau đớn xúc động vì cái chết của người thân là ba ngả suy nghĩ của Gabriel Marcel về cái chết [10]. Đối mặt với cái chết, theo ba ngả nói trên, rồi buông bỏ danh lợi, mượn rượu và thơ tìm về với lẽ huyền là một nhánh thơ chính của Nguyễn Khuyến, nối dài dòng thơ bàn về cái chết trong thơ ca Đông Á, mà người đọc thơ thấy rõ trong thơ Việt Âm và trong thơ Nôm. Tìm hiểu nhánh thơ này của Nguyễn Khuyến là mục tiêu của những trang kế tiếp.   [6] Dương Quảng Hàm sách đã dẫn, tr. 272. [7] Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nguyên Duy Cần, Đại Nam tái bản tại Hoa Kỳ, tr. 237 [8] Trang Tử, Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, nhà xuất bản Xuân Thu tái bản tại Hoa Kỳ, tr. 164. [9] Đào Uyên Minh Thi Tuyển, Từ Nguy tuyển chú, Joint Publication, Hong kông, 1989, tr. 58. [10] Réné Davignon, Le Mal Chez Gabriel Marcel, Comment affronter la Souffrance et laMort. Edirtion du Cerf, Paris 1985, pp.111-139.   III Cái Chết   Cái chết dường là một câu hỏi làm con người lo sợ nhất. Câu hỏi đó dường như là câu hỏi chính đặt giữa những thắc mắc của con người về lẽ huyền. Cái chết mang lại cho con người cái gì? Ý nghĩa của cái chết là gì? Ba câu hỏi đó đã được nhiều nhà triết học tây phương nghiên cứu, nhưng dường như là chưa có ai có câu trả lời xác đáng. Trong sách Nam Hoa Kinh, Trang Tử, chương Chí Lạc, theo bút pháp đặc biệt của ông, cũng đã từng nhiều phen trả lời những câu hỏi này. Tiêu biểu là đoạn sau đây[11]:   Thầy Trang sang Sở, thấy cái đầu lâu không, có hình trọc lốc, xâu bắng chiếc roi ngựa, nhân mà hỏi rằng : - Kia ngươi tham sống mất lẽ, mà đến nỗi này chăng? Hay ngươi có truyện mất nước; có tội rìu búa mà đến nỗi này chăng? Hay ngươi có nết chẳng hay, thẹn nỗi để xấu cho cha mẹ vợ con, mà đến nỗi này chăng? Hay ngươi chrết đói chết rét mà dến nỗi này chăng? Hay vì xuân thu ngươi đã đáng thế này chăng? Nói thế rồi gối chiếc đầu lâu mà ngủ. Nửa đêm đầu lâu hiện lên trong chiêm bao mà rằng: - Lời ngươi nói giống như kẻ biện sĩ. Phàm những truyện ngươi nói đều là lụy cho đời người. chết thì không có nhưng cái ấy. Ngươi muốn nghe thuyết chết chăng? Thầy Trang đáp : - Phài! Đầu lâu nói: - Chết thì không có vua ở trên, không có tôi ở dưới. Cũng không có truyện bốn mùa. Theo đó lấy Trời Đất làm Xuân Thu. Dù cái sướng của kẻ nghảng mặt sang Nam mà làm vua cũng không thể hơn được Thầy Trang không tin hỏi - Tôi sai thần Tư Mệnh làm sống hình ngươi; cho ngươi nẩy ra  xương thịt, de dẻ; trả lại cha mẹ vợ con, làng xóm, kẻ quen biết cho ngươi. Ngươi muốn thế chăng? Đầu lâu nhăn mặt nhăn trán mà rằng: Tôi sao có thể bỏ cái sung sướng của ông vua quay mặt về phương Nam, mà lại chịu cái khó nhọc ở nhân gian?   Tiêu biểu cho con người buông bỏ cái có, dưòng như không có hình ảnh nào tượng trưng rõ rệt hơn chiếc đầu lâu. Chiếc đầu lâu rỗng, không những không còn gì  là cái có ngoại lai mà cái có nội thân, như bộ não cũng đã chút bỏ. Câu chuyện của Trang Tử trao đổi với cái đầu lâu trên đây, cho thấy dương như khi chút bỏ cái có đến như hình ảnh cái đầu lâu, thì con người đã đồng nhất được vói cái diệu huyền, hay nói vắn tắt theo ngôn từ Đạo Lão là con người đã huyền đồng. Trang Tử không cho biết là cõi diệu huyền này như thế nào. Nhưng cái đầu lâu thì cho mình sung sướng như ông vua, không phải một ông vua bận bịu vì việc trị nước dẹp loạn, mà một ông vua ngảnh mặt về Nam, ông vua thủa nước nhà thanh bình. Trong cảnh đó, cái đầu lâu khước từ không nhận lại những cái có: cha mẹ vợ con làng xóm. Lời khước từ này tương tự như lời Thằng Bờm khước từ ba bò chín trâu, ao sau cá mè cùng bè gỗ lim và con chim đồi mồi mà mỉm cười với nắm sôi. Lời khước từ của cái đầu lâu còn cho thấy hình ảnh của dòng nước mắt nàng Lệ Cơ sau khi biết mùi sô hoạn bên vua nước Tấn, để hiểu ra tại sao con người trong cõi chết còn hối tiếc là đã mong sống dài hơn trên trần thế. Tóm lại Trang Tử cho người đọc thấy là cõi chết không có gì đáng sợ, mà dương như Trang Tử muốn cho người đọc thấy là trong cõi chết có thể có lắm điều hấp dẫn. Phải chăng vì vậy, trong những bài thơ Nguyễn Khuyến viết về cái chết, trên ba ngả: .   cái chết của người, .   cái chết của ta, và .   cái chết của người thân của ta người đọc thơ đều không gặp những hình ảnh đáng ghê sợ? Tiêu biểu cho ý thơ về cái chết của người, Nguyễn Khuyến có hai bài. Một là bài :   春 夜 憐 蛾 Xuân Dạ Liên Nga 羨 爾 纖 纖 一 羽 翰  Tiện nhĩ tiêm tiêm nhất vũ hàn 投 明 而 死 死 而 安 Đầu minh nhi tử tử nhi an 若 為 倘 猝 臨 宜  Nhược vi thảng thốt lâm nghi dị 到 得 逡 巡 辯 亦 難 Đáo đắc thoan tuần biện diệc nan 素 賦 知 能 猶 未 泯 Tố phú tri năng do vị dẫn 當 前 名 利 不 相 關 Đương tiền danh lợi bất tương quan 孤 燈 殺 爾 猶 憐 爾 Cô đăng sát nhĩ do liên nhĩ 到 得 成 灰 淚 未 乾 Đáo đắc thành hôi lệ vị can. dịch là Đêm Xuân Thương Con Thiêu Thân Khen mi đôi cánh nhỏ nhoi Chết nơi lửa sáng chết rồi yên thân Phải đâu thảng thốt liều thân Mà là thấy chết gian truân chẳng sờn Lương năng trời phú vẹn tròn Không màng danh lợi nay còn mấy ai Lao vào lửa thương cho mày Xác thành tro bụi khốn thay lệ trào.   Hai là bài: 悼 落 蠅 Điệu Lạc Dang  睡 起 窗 開 酒 半 傾 Thụy khởi song khai tửu bán khuynh 青 蠅 何 事 又 營 營 Thanh dăng hà sự hựu doanh doanh 所 求 一 粒 能 充 腹 Sở cầu nhất lạo năng sung phúc 何 必 如 簧 柞 巧 聲 Hà tất như hoàng tác xảo thanh 憐 爾 祗 堪 倚 樊 棘 Liên nhĩ chỉ kham ỷ phàn cước 欺 人 不 覺 落 藜 羹 Khi nhân bất giác lạc lê canh 天 工 生 化 真 多 事 Thiên công sinh hoá chân đa sự 避 暑 驅 氛 意 未 平 Tị thử khu phân ý vị bình. dịch là Thương Con Nhặng Tỉnh ra rựơu cạn nửa be Nhặng xanh đâu đến vo ve bên mình Cơm rơi nửa hạt bụng phình Mà sao bắng nhắng sáo sinh chẳng ngừng Kiếp mi bờ bụi đáng thương Khinh người chìm bát canh xuông đáng đời Đặt bày sinh hóa thợ trời Kẻ đi tránh nắng vì ngươi bực mình.   Riêng với bài Đêm Xuân Thương Con Thiêu Thân, có thời người ta cho rằng tác giả làm bài thơ này khi nghe tin ông nghè Giao Cù, tức Vũ Huy Lợi, người làng Giao Cù, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định, chủ mưu đánh chiếm tỉnh Nam Định. Việc không thành, ông bị nhà cầm quyền Pháp bắt và xử chém.   Ngày nay, đọc hai bài thơ trên đây, Nguyễn Khuyến làn lượt thương con thiêu thân chết thiêu trong lửa đèn, và thương con nhặng xanh chết chìm trong bát canh, người đọc tự hỏi phải chăng hai bài thơ này nối dài dòng thơ từ bài Côn Sơn Ca của Nguyễn Trãi qua bài Hành Lạc Từ của Nguyễn Du? Hình ảnh con thiêu thân lao vào lửa đèn đâu có khác hình ảnh Ba Di Thúc Tề chê thóc nhà Chu chết đói trên núi Thú Dương và hình ảnh con nhặng chết trong bát canh gợi lên hình ảnh của Đạo Chích chết vì tham lợi trên gò Đông Lăng. Lấy hình ảnh con thiêu thân thay thề hình ảnh Bá Di và Thúc Tề và hình ảnh con nhặng xanh thay thế hình ảnh Chích Cược phải chăng là biệt tài dùng hình ảnh thực tế để thay thế điển cố, đưa thơ nôm ra khỏi vùng ảnh hưởng của văn học Trung Quốc, và vẫn giữ được ý chính tiêu biểu cho việc buông danh bỏ lợi? Điều đáng ghi nhận khác là nếu Nguyễn Khuyến viết hai bài thơ trên đây trước khi từ quan thì phải chăng Nguyễn Khuyến dùng hai cái chết đáng thương của con thiêu thân và con nhặng xanh để tự nhủ mình buông danh bỏ lợi, khi Nguyễn Khuyến đối mặt với truyện từ quan về vườn Bùi? Hình ảnh cái chết của người trong thơ Nguyễn Khuyến còn đọc thấy trong bài:   己 丑 九 月 連 夜 風 雨 Kỷ Sửu Cử Nguyệt Liên Dạ Phong Vũ 獨 坐 無 聊 Độc Tọa Vô Liêu 引 滿 不 止 又 聞 同 邑  Dẫn Mãn Bất Chỉ Hựu Văn Đồng Ấp 一 老 徂 落 Nhất Lão Tồ Lạc 因 感 作 云 Nhân Cảm Tác Vân 江 山 風 雨 近 重 陽 Giang sơn phong vũ cận trùng dương 貧 病 歸 來 酒 後 狂 Bần bệnh quy lai tửu hậu cuồng 聞 道 西 鄰 亡 一 老 Văn đạo tây lân vong nhất lão 不 知 此 去 是 何 鄉 Bất tri thử khứ thị hà hương 死 生 尻 脊 真 閒 事 Tử sinh khào tích chân nhàn sự 號 泣 笙 簫 枉 斷 腸 Hào khấp sinh tiêu uổng đoạn trường 醉 矣 添 杯 又 添 醉 Túy hĩ thiêm bôi hựu thiêm túy 憑 窗 仰 面 看 蒼 蒼 Bằng song ngưởng diện khán thương thương.   dịch là Năm Kỷ Sửu, Tháng Chín, Mưa  Gió Mấy Đêm Liền Một Mình Ngồi Buồn, Rượu  Uống Không Ngừng Lại Nghe Tin  Ông Già Trong Làng Mới Mất  Cảm Xúc Làm Thơ Trùng dương mưa gió xạc xào Hưu quan nghèo bệnh rượu vào thơ ra Xóm Tây có đám ông già Chuyến này chẳng biết ông qua quê nào Xương cùng xương sống lạ đâu Khóc than kèn sáo thêm đau đớn lòng Say rồi uống nữa say cuồng Bầu trời u ám ngoài song ngẩng nhìn.   Tiết trùng dương nhằm ngày 9 tháng 9, khi xưa là ngày các cụ họp bạn uống rượu ngâm thơ, nhưng năm kỷ sửu (1889) này sắp tới lễ Trung Dương thì trời mưa to gió lớn, Nguyễn Khuyến, đã về hưu, lại thêm bệnh tật, uống rượu làm thơ một mình. Trong cảnh cô đơn đó, người thơ nghe thấy tiếng kèn đám ma một ông già bên xóm tây. Cái chết của ông lão này khiến Nguyễn Khuyến xúc động tự hỏi  chuyến này ông lão qua quê hương nào?  Câu hỏi này dẫn ngưòi đọc thơ về chương Đại Tông Sư sách Nam Hoa Kinh của Trang Tử[12]: Thầy Tang Hộ, thầy Mạnh Tử Phan, thầy Cầm Trương [...] làm bạn với nhau. [...] Rối thầng Tang Hộ chết ... [Hai người bạn] kẻ sắp khúc, kẻ gẩy đàn họa nhau mà hát: “Này anh Tanh Hộ ơi! Này anh Tang Hộ ơi! Anh đã trở lại đời thật của anh rồi.” Trong câu kế tiếp, chữ khào nghĩa là xương cùng, tích là xương sống lại dẫn người đọc về chương Đại Tông Sư sách Nam Hoa Kinh của Trang Tử [13] Tử Tự, Tử Dư, Tử Lê, Tử Lai, bốn người nói với nhau rằng: “Ai biết lấy cái không làm đầu, lấy cái sống làm xương sống, lấy cái chết làm xương cùng; ai biết được lẽ sống chết còn mất chỉ là một thể, chúng ta sẽ cùng người ấy làm bạn.” Bốn người nhìn nhau cười, không ai thấy nghịch trong lòng, đoạn cùng nhau làm bạn. Phải chăng, như qua lời Trang Tử,  việc sống chết chỉ là lẽ thường, ông lão xóm tây phen này, biết đâu chẳng như thầy Tang Hộ, về quê thực của ông. Kèn trống khóc than chỉ làm đau lòng người sống, riêng người thơ tiếp tục uống thêm rượu, đã say say thêm, ngửa mặt nhìn trời u ám một mầu? Hình ảnh cái chết của chính mình tới với Nguyễn Khuyến qua hai thơ dưới dây. Môt là bài: Đề Ảnh 14 Ngô nhiễn ngô diện bì Ngô tâm ngô phất trị Nhật nguyệt tu thiêm bạch Phong trần sắc tiệm tuy Bách bôi hình tặng ảnh Thiên tả ngã vị tùy Ngưởng phủ phất hà tưởng Yên ba vô tạn kỳ. dịch là Đề Ảnh Nhìn ngoài chỉ thấy da ta Lòng ta thì đến chính ta chẳng tường Tháng ngày râu tóc điểm sương Xạm đen gió bụi dặm trường mầu da Nhìn hình trăm chén chuốc ta Ngàn sau chẳng biết ta là ai đây Trông lên nhìn xuống cao dầy Tân kỳ sóng nước khói mây mịt mùng.   Hai là bài: Bài Muộn II 五 十 衰 翁 白 髮 新 Ngũ thập suy ông bạch phát tân 不 堪 憂 病 且 憂 貧 Bất kham ưu bệnh thã ưu bần 花 軒 月 影 知 非 客 Hoa hiên nguyệt ảnh tri phi khách 竹 徑 風 聲 疑 有 人 Trúc kính thanh phong nghi hữu nhân 一 枕 黃 粱 真 亦 夢 Nhất chẩm hoang lương chân diệc mộng 千 年 去 鶴 我 何 身 Thiên niên khứ hạc ngã hà thân 坐 看 即 羨 扇 中 老 Tọa khan khước tiễn phiến trung lão 倚 澍 啣 杯 不 計 春 Ỷ thụ hàm bôi bất kế xuân. dịch là Giải Buồn I Năm mươi già ốm tóc sương Lo nghèo lo bệnh hết đương nổi rồi Hiên trăng vắng bạn lẻ loi Tre già kẽo kẹt ngỡ người tới thăm Tỉnh mơ một giấc kê vàng Ngàn năm thành hạc thân tàn hóa ai Ngồi nhìn hình quạt trong tay Lão ông nâng chén dựa cây kệ đời.   Hình ảnh cái chết len vào trong bài Đề Ảnh trong câu: Thiên tả ngã hà vi: nghĩa là: Ngàn năm nữa ta là ai? Và trong bài Giải Muộn II, qua câu : Thiên niên khứ hạc ngã hà thân   Giới nghiên cứu giải thích câu này bắng điển sau đây : Đinh Lệnh Uy đời Hán, tu tiên tại núi  Linh Hư, sau hóa thành hạc bay về đất  Lưu, lượn trên không mà đọc thơ. Nguyễn Khuyến dường như không tin vào điều này nên, cũng như trong bài Đề Ảnh, ông tự hỏi, một ngàn năm nữa tấm thân của ông sẽ thành ai? Câu hỏi này khiến người dọc nhớ tới hai câu của Nguyễn Du trong bài Độc Tiểu Thanh Ký, trong Thanh Hiên Thi Tập15   不 知 三 百 餘 年 後 Bất tri tam bách dư niên hậu 天 下 誰 人 泣 素 如 Thiên hạ thùy nhân khấp Tố Như dịch là Ba trăm năm lẻ về sau Khóc Tố Như biết còn bao nhiêu người.   Người đọc tự hỏi phải chăng, cũng giống Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến qua hai bài thơ trên đây, dưong như còn chưa dứt khoát với chính mình trong ba chữ thân hậu danh? Sửa soạn đợi cái chết của chính mình, Nguyễn Khuyến để lại cho hậu thề bài: 遺 囑 文  Di Chúc Văn 我 年 值 八 八 Ngã niên trị bát bát 我 數 逢 九 九 Ngã số phùng cửu cửu 嗟 哉 我 德 涼 Ta tai ngã đức lương 壽 紀 邁 先 考 Thọ kỷ mại tiên khảo 嗟 哉 我 學 淺 Ta tai ngã học thiẻn 魁 然 占 龍 首 Khôi nhiên chiếm long thủ 豈 非 先 考 齡 Khởi phi tiên khảo linh 留 以 錫 爾 父 Lưu dĩ tích nhĩ phụ 豈 非 先 考 名 Khởi phi tiên khảo danh 不 做 以 留 後 Bất tố dĩ lưu hậu 平 日 無 寸 功 Bình nhật vô thốn công 俯 仰 已 慚 負 Phủ ngưỡng dĩ tàm phụ 足 矣 亦 何 求 Túc hỷ diệc hà cầu 死 葬 勿 淹 久 Tử táng vật yêm cửu 死 幸 得 全 歸 Tử hạnh đắc toàn quy 葬 幸 得 親 附 Táng hạnh đắc thân phụ 棺 衾 不 可 美 Quan khâm bất khả mỹ 只 以 斂 足 手 Chỉ dĩ liễm thủ túc 具 饌 不 可 豊 Cụ soạn bất khả phong 只 以 答 奔 走 Chỉ dĩ đáp bôn tẩu 不 可 寫 祝 文 Bất khả tả chúc văn 不 可 為 對 句 Bất khả vi đối cú 不 可 設 銘 旌 Bất khả thiết minh tinh 不 可 題 神 主 Bất khả đề thần chủ 不 可 達 門 生 Bất khả đạt môn sinh 不 可 訃 僚 友 Bất khả phó liêu hữu 賓 客 不 可 招 Tân khách bất khả chiêu 賵 吊 不 可 受 Phúng điếu bất khả thụ 此 皆 纍 於 生 Thử giai lụy ư sinh 死 者 亦 奚 有 Tử giả diệc hề hữu 惟 以 重 吾 過 Duy dĩ trọng ngô quá 囂 然 眾 多 口 Hiêu nhiên chúng đa khẩu 惟 於 葬 之 日 Duy ư táng chi nhật 旗 扁 導 前 柩 Kỳ biển đạo tiền cữu 竽 工 八 九 人 Vu công bát cửu nhân 吹 送 列 左 右 Xuy tống liệt tả hửu 草 草 死 葬 完 Thảo thảo tử táng hoàn 酹 我 以 杯 酒 Lỗi ngã dĩ bôi tửu 爰 題 某 石 碑 Viên đề mộ thạch bi 皇 阮 故 休 叟 Hoàng Nguyễn cố hư tẩu.   Tác giả tự dịch là:   Di Chúc Kém hai tuổi xuân đầy chín chục Số sinh ra gặp lúc dương cùng Đức thày đã mỏng mỏng mong Tuổi thầy lại sống hơn ông cụ thầy 5Học chẳng có rằng hay chi cả Cưỡi đầu ngưởi kể đã ba phen Tuổi là tuổi của gia tiên Cho nên thày được hưởng niên lâu dày Ấy thủa trước ông mày chưa đỗ 10Hoá bây giờ để bố làm xong Ơn vua chửa chút đền công Cúi trông thẹn đất ngửa trông thẹn trời Sống được tiếng trên đời trọn vẹn Chết được về quê quán hương thôn 15Mới hay trăm sự vuông tròn Sống lâu đã trải chết chôn chờ gì Đồ khâm liệm chớ nề xấu tốt Kín chân tay đầu gót thì thôi Cỗ đừng to lắm con ơi 20Hễ ai chạy lại khuyên mời người ăn Tế đừng có viết văn mà đọc Đối trướng đùng gấm vóc làm chi Minh tinh con cũng bỏ đi Mời quan đề chủ con thì chớ nên 25Môn sinh chẳng tống tiền đạt giấy Bạn của thầy cũng vậy mà thôi Khách quen chớ viết thiếp mời Ai đưa phúng điếu con thời chớ thu Chẳng qua nợ để cho người sống 30Chết đi rồi còn ngóng vào đâu Lại mang cái tiếng to đầu Khi nay bày biện khi sau chê bàn Cờ biển của vua ban ngày trước Khi đưa thầy con rước đầu tiên 35Lại thuê một lũ phường kèn Vừa đi vừa thổi mỗi bên dăm thằng Việc tống táng nhung nhăng qua quít Cúng cho thầy một it rượu hoa Đề vào mấy chữ trong bia 40Rằng quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu.   Viết bài Di Chúc trên đây, dường như Nguyễn Khuyến đã nhìn thẳng vào cái chết của chính mình. Về vấn đề này, Gabriel Marcel viết 16:   Lorsque je tente de prendre conscience de ma situation d’existant et que je la considère par rapport à ce que j’appelle mon avenir, je constate que seul apparait indubitable cette proposition : je mourrai sans que je puisse le moindre du monde me prononcer sur les conditions d’espace et de temps qui seront celles de ma mort.   Cái chết chắc chắn sẽ đến với mọi người trong tất cả chúng ta, nhưng chúng ta không một ai có mảy may kinh nghiệm về cái chết. Trên thực tế,  theo Gabriel Marcel, cái chết đặt con người vào giữa lòng lẽ diệu huyền. Tại đó mỗi người chúng ta đều được tự do hành xử để cái chết sắp tới của mình có ý nghĩa theo sự chọn lựa của mình trong suốt cuộc sống. Trong cuốn En Chemin Vers Quel Éveil17 ,Gabriel Marcel, khi đó đã 84 tuổi, sáu tuần lễ trưóc khi từ trần, đưa ra nhận xét rằng người cao tuổi, đã hoàn tất được sự nghiệp, đã tự cho là mình chu toàn được mọi bổn phận, đã tìm ra cho mình được ý nghĩa của đời sống, thời dễ dàng chấp nhận cái chết hơn nhưng kẻ chưa thành đạt, hay kẻ có một cuộc sống khó khăn đầy rẫy thất bại.   Trở lại bài Di Chúc, trong chín câu đầu Nguyễn Khuyến nói với đàn con về những điều may mắn của đời ông, trước ngưỡng cửa cái chết : đức mỏng mà lại hưởng tuổi thọ hơn cha, học không hơn ai mà thi đỗ đầu ba lần, tuổi thọ lả do cha ông để lại cho ông, và đỗ cao để hoàn thành mộng thi cử của cha ông. Truyện ông được hưởng tuổi thọ của cha chép trong gia phả, chi thứ dòng họ Nguyễn ở Vị Dạ là khi ông còn nhỏ ốm nặng, cha ông nguyện được chết thay con, sau đó ông lành bệnh và năm ông 18 tuổi thì cha ông từ trần. Truyện này Nguyễn Khuyến ghi lại trong hai câu mở đầu bài Cận Thuật :   Ngô bệnh ngô thân đại tích linh Hất kim tứ thập tứ niên linh dịch là Ta đau cha nguyện chết thay Bốn bốn năm lẻ tới nay xa vời   Tiếp theo, Nguyễn Khuyến viết hai câu : Cánh vô thực học tì suy thế Thặng hữu hư danh quán đại đình dịch là Vô tài thực học giúp đời Đỗ đầu đình hội đè người hư danh: Hai câu này phải chăng chứng tỏ là Nguyễn Khuyến coi nhẹ việc thi cử thành đạt của ông : việc ông đi học đi thi đỗ đạt chỉ để đáp đền ơn cha ông Ấy thủa truớc ông mày chưa dỡ Hoá bây giờ để bố làm xong Nguyễn Khuyến hài lòng với mình vì việc báo hiếu này, rối ông còn thỏa mãn là được về quê quán di dưỡng tuổi già, thế nên lúc này, đối mặt với cái chết, ông bình thản viết: Sống lâu đã trải chết chôn chờ gì?   Tiếp theo, ông dăn dò con về việc làm đám tăng : đồ khâm liệm không cần tốt xấu, cỗ bàn không cần hậu hĩ linh đình. Rồi tới tám điều không được làm: không viết văn tế, không làm câu đối, không đặt minh tinh, không đề thần chủ, không mời học trò, không cáo phó với bè bạn, không mời khách khúa, không nhận phúng viếng. Rồi Nguyễn Khuyến dặn con ngày đám rước cờ biển vua ban đi trước, có phường bát âm đi hai bên quan tài đưa tiễn. Những điều dặn dò này khiến người đọc nghĩ rằng Nguyễn Khuyến muốn buông bỏ những điều ông đã làm trong cuộc đời làm quan làm thầy của ông. Đặc biệt là khi chôn cất xong ông dặn con tưới lên mộ ông một chén rượu trắng, phải chăng ông còn muốn giữ hình ảnh ông say của ông. Và trên bia ghi vắn tắt : Quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu. phải chăng vì việc ông sớm xin về hưu là một việc ông tự cho là đắc ý nhất trong đời ông? Phải chăng đó là điều mà ông đã làm được để thực hiện câu của Trang Tử18: khéo nuôi cái sống của ta là khéo liệu cái chết của ta   Tóm lại, qua bài Di Chúc trên đây, Người đọc đã thấy Nguyễn Khuyến bình tĩnh nhìn vào cái chết của mình, thu xếp việc cuối cùng cũa đời mình và thản nhiên đi về quê thật của ông. Nhìn sang thơ Đào Tiềm, trên nhánh thơ về cái chết của chính mình, Đào Tiềm có ba bài dưới cùng đầu đề Vãn Ca Thi. Bài thứ ba như sau:   挽 歌 詩 Vãn Ca Thi 其 三 Kỳ Tam 荒 草 何 茫 茫 Hoang thảo hà mang mang 白 楊 亦 蕭 蕭 Bạch dương diêc tiêu tiêu 嚴 霜 九 月 中 Nghiêm sương cửu nguyệt trung 送 我 出 遠 郊 Tống ngã xuất viễn giao 四 面 無 人 居 Tứ diện vô nhân cư 高 墳 正 崔 嶢 Cao phần chính thôi nghiêu 馬 為 仰 天 嗚 Mã vi ngưỡng thiên ô 風 為 自 蕭 條 Phong vi tữ tiêu điều 幽 室 一 已 閉 U thất nhất dĩ bế 千 年 不 復 朝 Thiên niên bất phục triêu 千 年 不 復 朝 Thiên niên bất phục triêu 賢 達 無 柰 何 Hiền đại vô nại hà 向 來 相 送 人 Hướng lai tương tống nhân 各 自 澴 其 家 Các tự hoàn kỳ gia 親 戚 或 餘 悲 Thân thích hoặc dư bi 他 人 亦 已 哥 Tha nhân diệc dĩ ca 死 去 何 所 道 Tử khứ hà sở đạo 託 體 同 山 阿 Thác thể đồng sơn a dịch là Thơ Vãn Ca  Kỳ III Mênh mông cánh đồng cỏ Hàng bạch dương xác xơ Trời tháng chín sương lạnh Đưa ta ra ngoài ô Bốn bên không nhà ở Mộ thấp cao nhấp nhô Ngựa hí vang nghển cổ Gió từng cơn vật vờ Nhà tối một đóng kín Ngàn năm chẳng sáng cho Ngàn năm chẳng sáng cho Hiền đạt há khác chi  Người đưa ta đến đó Đà lục tục ra về ra về Thân thuộc còn xót xa Người dưng đà vui vẻ Chết đi là hết nói Thân vùi bên sườn đồi.   Cũng như Nguyễn Khuyến, Đào Tiềm trong bài Vãn Ca trên đây, viết về cái đám tang cũa chính mình không dăn dò con cháu như Nguyễn Khuyến, nhưng tường thuật đám tang của chính mình như một nhân chứng. Hình ảnh Đào Tiềm mô tả thân phận của người nẳm dưới mồ như vào trong nhà tói kín mít nghìn năm không có anh sáng lọt tới, là một hình ảnh đặc biệt của Đào Tiềm mô tả cái đáng sợ của cái chết. Phải chăng đó là kết quả của điều Đào Tiềm sợ cái chết? Và đó là điểm Nguyễn Khuyến khác biệt với Đào Tiềm : Nguyễn Khuyến thản nhiên đối mặt với cái chết, dăn dò con cái lo việc tống táng cho ông. Sau hết, phải chăng hai câu cuối cùng bài Vãn Ca cho thấy cái vô nghĩa của việc sống chết.   Chuyển sang câu truyện cái chết của người thân, Nguyễn Khuyến để lại bốn bài thơ, trong số đó bài nổi tiếng nhất, có kèm thêm bài tác giả tự dịch sang thơ nôm, là bài :   輓 同 年 雲 亭 進 士 Vãn Đồng Niên Vân Đình Tiến Sĩ 楊 尚 書 Dương Thượng Thư 已 矣 楊 大 年 Dĩ hĩ Dương đại niên 雲 樹 心 懸 懸 Vân thụ tâm huyền huyền 回 憶 登 科 後 Hồi ức đanh khoa hậu 與 君 晨 夕 聯 Dữ quân thần tịch liêu 相 敬 且 相 愛 Tương kính thả tương ái 遭 逢 如 夙 緣 Tao phùng như túc duyên 有 時 出 京 路 Hữu thời xuát kinh lộ 空 山 聞 落 泉 Không sơn văn lạc tuyền 有 時 上 高 閣 Hữ thời thượng cao các 歌 兒 鳴 素 絃 Ca nhi minh tố huyền 有 時 對 君 飲 Hữu thời đối quân ẩm 大白 浮 八 延  Đại bạch phù bát diên 有 時 與 論 文 Hữu thời dữ luận văn 東 壁 羅 簡 編 Đông bích la giản biên 厄 運 逢 陽 九 Ách vận phùng dương cửu 斗 升 非 貪 天 Đẩu thăng phi tham thiên 予 老 公 亦 老 Dư lão công diệc lão 解 組 歸 田 圓 Giải tổ quy điền viên 往 來 不 數 得 Vãng lai bất sác đắc 一 遇 三 年 前 Nhất ngộ tam niên tiền 執 手 問 衰 健 Chấp thủ vấn suy kiện 語 言 殊 未 愆  Ngữ ngôn thù vị khiên 公 年 少 予 歲 Công niên thiểu dư tuế 予 病 疑 公 先 Dư bệnh nghi công tiên 忽 聞 公 訃 至 Hốt văn công phó chí 驚 起 皇 皇 然 Kinh khởi hoàng hoàng nhiên 予 豈 不 厭 世 Dư khởi bất yếm thế 而 公 爭 上 仙 Nhi công tranh thượng tiên 有 酒 為 誰 買 Hữu tửu vi thủy mãi 不 買 非 無 錢 Bất mãi phi vô tiền 有 詩 為 誰 寫 Hữu thi vi thùy tả 不 寫 為 無 箋 Bất tả vi vô tiên 陳 蕃 榻 不 下 Trần Phồn tháp bất hạ 伯 牙 琴 亦 然 Bá Nha cầm diệc nhiên 公 既 棄 予 去 Công ký khí dư khứ 予 亦 不 公 憐 Dư diệc bất công liên 老 人 哭 無 淚 Lão nhân khốc vô lệ 河 必 強 而 漣 Hà tất cưỡng nhi liên.   tác giả tự dịch là: Khóc bạn Bác Dương thôi đã thôi rồi Nước mây mang mác ngậm ngùi lòng ta Nhớ từ thủa đang khoa ngày trước Vẫn sớm hôi tôi bác cùng nhau Kính yêu từ trước đến sau Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời Cũng có lúc chơi nơi dặm khách Tiếng suối tuôn róc rách lưng đèo Có khi tầng gác cheo leo Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang Cũng có khi rượu ngon cùng nhắp Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân Có khi bàn soạn câu văn Biết bao đông bích điển phần trước sau Buổi dương cưu cùng nhau hoạn nạn Phận đẩu thăng chẳng dám tham trời Bác già tôi cũng già rồi Biết thôi thôi thế thì thôi mới là Muốn đi lại tuổi già thêm nhác Trước ba năm gặp bác một lần Cầm tay hỏi hết xa gần Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can Tuổi tôi lại còn hơn tuổi bác Mà tôi đau trước bác mấy ngày Ai ngờ bác vội về ngay Chợt nghe tôi đã chân tay rụng rời Ai chẳng biết chán đời là phải Vội vàng chi đã mải lên tiên Rượu ngon không có bạn hiền Không mua không phải không tiền không mua Câu thơ nghĩ đắn đo không viết Viết đưa ai ai biết mà đưa Giường kia treo cũng hững hờ Đàn kia gẩy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở Tôi tuy thương lấy nhớ làm thương Tuổi già giọt lệ như sương Hơi đâu ép lấy đôi hàng chứa chan.   Bài thơ Việt âm Vãn Đồng Niên Vân Đình Tiến Sĩ Dương Thượng Thư và bài thơ nôm Khóc Bạn, là hai trong số ngoài bốn chục bài thơ viết bằng hai ngôn ngữ với cùng một đề tài, đã đưa tên tuổi Nguyễn Khuyến vào danh sách một số văn thi sĩ trên thế giới sáng tác một tác phẩm bằng hai ngôn ngữ, tỷ như nhà viết kịch Samuel Beckett (1906-1989) ngưòi Ái Nhĩ Lan, sáng tác nhiều kịch bản nổi danh bằng hai thứ tiếng Anh và tiếng Pháp.   Những bài thơ tự dịch này của Nguyễn Khuyến có thể là khuôn vàng thước ngọc cho giới dịch thơ. Nguyễn Khuyến có biệt tài làm thơ Việt Âm cũng như làm thơ nôm khiến không có thể nào biết chắc được bản nào là bản chính bản nào là bản dịch. Trong bài tự dịch trên đây, cái khó là hai điển : Trần Phồn treo giường và điển Bá Nha treo Đàn. Trong bài thơ nôm, Nguyễn Khuyến không nhắc tới tên tuổi Trần Phồn và Bá Nha, nhưng ý chính Trần Phồn và Bá Nha nhớ bạn không vì vậy mà phai mờ trong bài thơ nôm. Đào sâu vấn đề này là một đề tài quan trong trong việc dịch những áng thơ Việt Âm đời Lý đời Trần đời Lê đời Nguyễn sang thơ nôm.   Điểm đặc biệt của bài Khóc Bạn và bài Vãn Đồng Niên Vân Đình Tiến Sĩ Dương Thượng Thư là điểm Nguyễn Khuyến đã cho người đọc thấy là không phải tác giả chỉ riêng khóc bạn mà dường như viết hai bài thơ này Nguyễn Khuyến không chỉ một mình nhớ lại những kỷ niệm cũ ông đã sống cùng Dương Khuê, mà cả hai bài thơ cùng cho người đọc thấy tác giả đang linh động cùng Dương Khuê ôn lại truyện cũ, như khi Dương Khuê còn sống. Toàn thể ba mươi tám câu thơ là một chuỗi hoạt cảnh sống động. Đó là những cảnh Nguyễn Khuyến sống bên Dương Khuê kể từ khi, do duyên trời, hai người quen nhau ngày cùng thi đỗ. Nguyễn Khuyến kể lại kỷ niệm những ngày cùng Dương Khuê đi du ngoạn, hòa mình với thiên nhiên, hay cùng đi mua vui nơi ca lâu tửu điếm, hay những lúc cùng nhau đề vịnh. Rồi tới tuổi cùng nhau về già, gặp được nhau là mừng cho nhau còn khẻo mạnh, như lần gặp nhau cuối cùng ba năm trước. Mười sáu câu cuối bài Khóc Bạn và bài Vãn Đồng Niên Vân Đình Tiến Sĩ Dương Thượng Thư là đoạn tác giả kể cho Dương Khuê nghe nỗi kinh hoàng của mình khi nghe tin Dương Khuê lên cõi tiên. Đoạn thơ này đẫm mấu hiện sinh qua câu : Ai chẳng biết chán đời là phải bẩy chữ này làm người đọc nhớ tới Albert Camus (1913-1960) triết gia người Pháp viết trong cuốn Le Mythe de Sisyphe 19:   la vie ne vaut pas la peine d’être vécue. Tiếp theo, Albert Camus 20 đưa ra nhận xét về cái ngỡ ngàng, cái chán nản của con người trước cái phi lý của cái chết :   Un jour seulement, le 'pourquoi' s'élève et tout commence dans cette lassitude teintée d'étonnement. 'Commence', ceci est important. La lassitude est à la fin des actes d'une vie machinale, mais elle inaugure en même temps le mouvement de la conscience. Elle l'éveille et elle provoque la suite. La suite, c'est le retour inconscience dans la chaine, ou c'est l'éveil définitif.   Cái ngỡ ngàng đến với Nguyễn Khuyến qua câu : Chợt nghe tôi đã tay chân rụng rời. Cái chán nản Nguyễn Khuyến tả trong bốn câu : Rượu ngon không có bạn hiền Không ngon không phải không tiền  không mua Câu thơ nghĩ đắn đo không viết Viết đưa ai ai biết mà đưa Giường kia treo nhưng hững hờ Đàn kia gẩy nhưng ngẩn ngơ tiếng đàn. Cái chết phi lý làm Nguyễn Khuyến mất bạn, ông không còn thiết uống rượu, ngâm thơ, gẩy đàn, mà chỉ còn nhớ thương bạn. Nhớ thương bạn, nhưng Nguyễn Khuyến đã già rồi, không còn nước mắt khóc bạn nữa, hay Nguyễn Khuyến đã đạt tới chữ ngộ, (dịch chữ éveil của Camus trong dẫn chứng trên đây). Người đọc thơ Nguyễn Khuyến, không khỏi thấy rằng  cái chết của người bạn thân có một điểm quan trọng : đó là cái chết không chỉ cho con người biết là ta đã mất bạn, mà trái lại còn cho ta thấy là ta còn thương tiếc bạn. Với lòng thương tiếc đó, đôi khi con người mất bạn còn cảm thấy như bạn đang ở bên cạnh ...  thân thiết hơn bao giờ hết.  Phải chăng đó chính là cảm hứng của Nguyễn Khuyến khi viết bài Khóc Bạn trên đây? Trong dòng thơ về cái chết của người thân, Nguyễn Khuyến còn để lại ba bài thơ khóc vợ.  Trước hết là bài : 悼 內 Điếu Nội 巾 櫛 追 隨 五 十 年 Cân trút truy tùy ngũ thập niên 倚 槐 一 夢 已 成 眠 Ỷ hòe nhất mộng di thành miên 白 駒 忽 忽 有 如  Bạch câu hốt hốt hửu như thị 青 塚 纍 纍 誰 不 然 Thanh trủng luy luy thùy bất nhiên 淨 土 安 知 非 爾 樂 Tịnh thổ an tri phi nhĩ lạc 塵 途 未 必 望 人 憐 Trần đồ vị tất vọng nhân liên 若 教 我 壽 如 彭 祖 Nhược diao ngã tgọ như Bành Tổ 八 百 春 秋 幾 泣 懸 Bát bách xuân thu kỷ khấp huyền   dịch là Khóc Vợ Năm chục năm thôi cũng đành Giấc hòe chợp mắt mà thành ngàn thâu Ngoài song vùn vụt bóng câu Ngổn ngang mồ mả ai nào khác ai Người về tĩnh thổ vui thay Đường trần kẻ ở nỗi rày xót thương Sống bằng Bành Tổ xin nhường Tám trăm năm ấy đoạn trường đòi phen.   Qua câu đầu bài thơ, giới nghiên cứu đồng ý rằng bài thơ này Nguyễn Khuyến khóc bà vợ cả, thành hôn với ông từ năm ông mới mười bẩy tuổi. Trong bài thơ trên đây, Nguyễn Khuyến không nhắc lại một kỷ niệm rõ rệt nào giữa ông và bà vợ cả. Ông mô tả năm mươi năm bà nâng khăn sửa túi cho ông như một giấc hòe. Nay bà đã ra người thiên cổ như tất cả ai ai khác. Bà về nơi tịnh thổ, để mối xót thương cho ông. Nỗi xót thương đè nặng khiến ông thương hại ông Bành Tồ, theo truyền thuyết, sống tám trăm năm chôn 49 bà vợ. Nhìn qua dòng thơ nôm, ngưòi đọc thơ tìm thấy một bài ghi lại kỷ niệm giữa Nguyễn Khuyến và bà vợ cả. Đó là bài: Khuyên Vợ Cả Ta chẳng như ai lối nguyệt hoa Trước là ngẫm nghĩ nỗi gần xa Lấy năm thì cũng dành ngôi chính Dấu bẩy càng thêm vững việc nhà Mọi việc cửa nhà là việc nó Mấy con trai gái ấy con ta Thôi đừng nghĩ sự chi chi cả Chẳng chữ gì hơn chữ thuận hòa.   Bài thơ chữ nôm cho thấy, Nguyễn Khuyến, tuy có bốn bà vợ, nhưng không phải là người Mặn tình cát lũy nhạt tình tao khang. (Kiều)   Tự diển Khai Trí Tiến Đức giảng hai chữ cát lũy là một loại dây bò như cây sắn, nghĩa bóng là người vợ lẽ; và hai chữ tao khang là bã rượu và hạt tấm, nghĩa bóng là người vợ cưới thủa còn bần hàn. Có nhiều thoại về bà vợ tao khang của Nguyễn Khuyến . Một khoa, Nguyễn Khuyến đi thi, nhà thiếu tiền, bà phải cầm cố cả áo quần mới tạm đủ tiền cho Nguyễn Khuyến ăn đường đi thi. Đến ngày Nguyễn Khuyến vinh quy, bà con cùng chị em đi làm công ở một làng xa, bà nấn ná không dám về, e mất buổi công. Chị em phải giục mãi bà mới lội tắt cánh đồng về đón chồng.   Nay bà cả vui nẻo về tĩnh thổ, để mối xót thương cho ông ở lại cõi trần, dường như là lúc ông thấy là cái có được sống dai, lại được đa nhân duyên như ông Bành Tổ cũng chẳng là hạnh phúc trong cuộc sống con người. Cái chết chắc chắn làm bà khuất dạng bên ông, nhưng phải chăng cái chết cũng tạo ra ý nghỉa cho cái hiện diện của bà bên ông trong suốt năm chục năm qua mà tới nay ông mới nhận ra được? Phải chăng đó là điều Gabriel Marcel viết trong cuốn Journal Métaphysique 21 (1938-1943), kèm trong tập Présence et Immortalité như sau :   Rôle que peut jouer ici la mort : en donnant du recul à l’autre, elle l’ecarte de moi, elle le place à distance où je peux enfin le voir, où il peut se révéler à moi.   Sau bài Khóc Vợ trên đây, trong dòng thơ Việt Âm còn có bài :   旅 殯 哭 內 Lữ Thấn Khốc Nội 相 期 佳 老 老 無 緣 Tương kỳ giai lão lão vô duyên 一 別 逾 年 便 百 年 Nhất biệt du niên tiện bách niên 招 爾 魂 兮 來 此 些 Chiêu nhĩ hồn hề lai thử ta 曰 予 慟 矣 為 誰 憐 Viết dư dỗng hỹ vị thùy liên 邶 鄘 而 下 風 斯 變 Bội dung nhi hạ phong tư biến 秦 漢 之 間 禮 則 然 Tần Hán chi gian lễ tắc nhiên 聞 訃 不 勝 衰 病 久 Văn phó bất thắng suy bệnh cửu 旅 墳 菁 草 已 芊 芊  Lữ phần thanh thảo dĩ thiên thiên.   dịch là Khóc Vợ Chôn Nơi Đất Khách Hẹn đầu bạc lão vô duyên Một năm xa cách lỗi nguyền trăm năm Gọi hồn hồn có về chăng Vì ai đau xót khóc than não nùng Tư phong đổi từ Bội Dung Giữa Tần Hán lễ vẫn chừng ấy thôi Bệnh già tin đến ngậm ngùi Tá tà ngọn cỏ quê người mồ chôn.   Giới nghiên cứu tiểu sử Nguyễn Khuyến cho biết là Nguyễn Khuyến có bốn vợ. Bà cả họ Nguyễn, người cùng làng; bà thứ hai cũng họ Nguyễn. Sau khi bà cả bà hai tạ thế, Nguyễn Khuyến cưới bà kế, rồi cưới thêm bà thứ tư. Bà này không con và mất sớm. Các nhà văn bản học phân vân không biết bài thơ trên dây Nguyễn Khuyến khóc bà nào 22. Tiếp tục tìm trong dòng thơ Việt Âm, người đọc gặp bài :   Vãn Thiếp Phạm Thị 23 Ai ai nhĩ Phạm ky Tòng ngã kim thất kỳ Tu du khí ngã khứ Kiết nhiên vô nhất di Tuy nhiên hữu thành hiệu Mang mang bất khả kỳ Bằng viễnphương huyền thụ Đương thời mạc chi tri Hà dĩ nhất tử hậu Bích thảo sinh tân tỳ Thẩn nhĩ thị phụnhân Phủ nhương vô sở ti Phấn thân hiệu cân quắc Thức mục vô tu mi Thế đạo hữu như thử Nhĩ tân lương bất khi Khốc tử phi vi sinh Khẳng khái hứng tửu chi Phi phi thất tịch vũ Hòa lệ vi tân thi. dịch là Khóc Bà Thiếp Họ Phạm Khóc nàng họ Phạm xót thương Bẩy năm một chiếu một giường có nhau Bỏ ta bằn bặt đi đâu Nỗi con chưa có thêm rầu lòng ta  Ngỡ là chung sống đến già Hóa ra gặp lại họa là kiếp sau Xa nàng tin bặt bấy lâu Nỗi nàng vắn số thật đâu có ngờ Đến khi xanh cỏ yên mồ Hay tin mới lập bàn thờ thờ vong Đành nàng phận gái chữ tòng Khói hương chẳng biết cậy trông ai cùng Yếm khăn đến tuổi lấy chồng Mày râu giụi mắt vừa lòng chẳng ai Chớ trêu sự thế đặt bày Chẳng lầm duyên kiếp xum vầy cùng ta Khóc nàng chẳng vị gần xa Tay nâng chén rượu xót xa tấc lòng Mưa ngâu tháng bẩy ròng ròng Hòa cùng nước mắt viết dòng tân thi.   Đối chiếu bài Khóc Bà Thiếp Họ Phạm với kết quả nghiên cứu tiểu sử của Nguyễn Khuyến cho thấy một điểm đáng ghi nhận. Đó là bà thiếp thứ tư mất sớm và không có con, và cả ba bà kia cùng có con ghi rõ được tên tuổi. Trong bài Khóc Bà Thiếp Họ Phạm, Nguyễn Khuyến cho hay là bà họ Phạm chưa có con. Vậy phải chăng bà thứ tư là bà thiếp họ Phạm? Đằng khác, đối chiếu câu thứ hai bài Khóc Vợ Chôn Nơi Đất Khách với câu thứ ba bài Khóc Bà Thiếp Họ Phạm, người đọc cũng ghi nhận một điểm. Đó là bà vợ Nguyễn Khuyến chết chôn đất khách,  đã bỏ đi sau cả năm Nguyễn Khuyến mới được tin bà mất và chôn tại quê người. Trong bài Khóc Bà Thiếp Họ Phạm, tác giả cũng cho thấy bà bỏ đi một thời gian khá lâu ở nhà mới được tin bà đã mất. Vậy phải chăng, theo hai bài thơ này, bà thiếp họ Phạm và bà mà Nguyễn Khuyến khóc trong bài Lữ Thấn Khốc Nội vì chết chôn tại đất khách là một bà? Điểm đáng lưu ý khác là dòng nước mắt của Nguyễn Khuyến trước ba cái chết của ngưòi thân. Nguyễn Khuyến không còn nước mắt khóc bạn Dương Khuê. Nguyễn Không không rơi nưóc mắt ngày bà vợ cả về tịnh thổ, nhưng nước mắt Nguyễn Khuyến chan hòa như mưa tháng bẩy khi hay tin bà thiếp họ Phạm mất đã xanh mồ nơi đất khách.   Trở lại bài Lữ Thấn Khốc Nội, qua câu thứ ba: 招 爾 魂 兮 此 些 Chiêu nhĩ hồn hề lai thử ta dịch là Gọi hồn hồn có về chăng   gợi cho người đọc nhớ tới một đoạn trong bài Trường Hận Ca, dài hai trăm câu, của nhà thơ Đường Bạch Cư Dị, tả nỗi vua Đường Minh Hoàng thương nhớ Dương Qúy Phi sai phương sĩ Lâm Cùng Hồng Đô Khách phải đè mây cưỡi gió đi khắp đó đây kiếm tìm quý phi cho nhà vua. Khi quý phi gặp phương sĩ, nàng giãi tỏ mối hận đằng đẵng vô tận của nàng. Câu truyện trước ngày cưới của bà thiếp họ Phạm cũng được Nguyễn Khuyến nhắc nhở trong thơ: đến tuổi lấy chồng bà họ Phạm đã có nhiều người tới hỏi cưới, nhưng bà không ưng một ai mà về làm thiếp Nguyễn Khuyến, nhưng không biết vì sao, và chính Nguyễn Khuyến cũng không rõ, bà đã bỏ ra đi rồi trong ngoài một năm sau thì có tin báo bà từ trần và táng thân nơi đất khách. Bà còn trẻ, lại chưa có con, không có ai hương khói khiến Nguyễn Khuyến càng thêm thương xót. Phải chăng dòng nước mắt chứa chan như mưa tháng bẩy của Nguyễn Khuyến là dòng nước mắt ông khóc mối hận của bà thiếp họ Phạm như Đường Minh Hoàng thương khóc Dương Quý Phi và kèm theo niềm hối hận là đã không che chở nổi mạng sống cho quý phi? Còn một điều đáng chú ý trong bài Khóc Vợ Chôn Nơi Đất Khách, là Nguyễn Khuyến muốn gọi hồn bà thiếp họ Phạm như vua Đường Minh Hoàng cho phương sĩ Lâm Cùng Hồng Lô Khách đi tìm Dương Quý Phi tại thế giới bên kia cái chết.  Ngày nay trên thế giới khoa học văn minh vẫn còn có nhiều hội mục đích nối liên lạc vói thế giới bên kia cái chết. Gabriel Marcel, qua các tài liệu để lại, từng là một nhà nghiên cứu muốn đi sâu vào truyện này. Sau đây là một đoạn đối thoại về việc đi tìm liên lạc với người bên kia cái chết. giữa Gabriel Marcel và Paul Ricoeur. Paul Ricoeur nói24:   Si je pleure ceux que j’ai aimés, c’est que, d’une certaine facon, je les ai perdus et que ce seait miracle de les trouver.   Gabriel Marcel trả lời : Pourquoi le miracle n’existerait pas?    Trên dòng thơ khóc người thân, nhiều cuốn tuyển thơ Đào Tiềm chép bài văn tế kèm lới tựa dưới đây : 祭 程 氏 妹 文 Tế Trình Thị Muội Văn 序 : 維 晉 義 熙 三 年 五 月 甲 辰, Duy Tấn Nghĩa Hy tam niên ngũ nguyệt giáp thìn 程 氏 妹 服 制 再 周. Trình thị muôi phục chế tái chu.  淵 明 以 少 牢 之 奠, 俛 而 酹 之 Uyên Minh dĩ thiếu lao, phủ nhi lỗi chi, 嗚 呼 哀 哉 Ô hô ai tai. 寒 往 暑 來 Hàn vãng thử lai 日 月 寢 疏 Nhật nguyệt tẩm sơ 梁 塵 委 積 Lương trần ủy tích 庭 草 荒 蕪 Đình thảo hoang vu 廖 廖 空 室 Liêu liêu không thất 哀 哀 遺 孤 Ai ai di cô 肴 觴 虛 奠 Hào thương hư điện 人 逝 焉 如 Nhân thệ yên như 誰 無 兄 弟 Thùy vô huynh đệ 人 亦 同 生 Nhân diệc đồng sinh 嗟 我 與 爾 Ta ngã dữ nhĩ 特 百 常 情 Đặc bách thường tình. 慈 妣 早 世 Từ tỷ tảo thế 時 尚 孺 嬰 Thì thượng nhu anh 我 年 二 六 Ngã niên nhị lục 爾 纔 九 齡 Nhĩ tài cửu linh 爰 從 靡 識 Viên tòng mỹ thức 撫 髫 相 成 Phủ thiều tương thành 咨 爾 今 妹 Tư nhĩ kim muội 有 德 有 橾 Hữu đức hữu thao 靖 恭 鮮 言 Tĩnh cung tiên ngôn 聞 喜 則 樂 Văn hỷ tắc lạc 能 正 能 和 Năng chính năng hòa 惟 友 惟 孝 Duy hữu duy hiếu 行 止 中 閨 Hành chỉ trung khuê 可 象 可 傚 Khả tượng khả hiệu 我 聞 為 喜 Ngã văn vi hỷ 慶 自 己 蹈 Khánh tự kỷ đạo 彼 蒼 何 偏 Bỉ thương hà thiên 而 不 斯 報 Nhi bất tư bão 昔 在 江 陵 Tích tại Giang Lăng 重 罹 天 罰 Trọng ly thiên phạt 兄 弟 索 居 Huynh đệ tác cư 乘 隔 楚 越 Thừa cách Sở Việt 伊 我 與 爾 Y ngã dữ nhĩ 百 哀 是 切 Bách ai thị thiết 黯 黯 高 雲 Ảm ảm cao vân 蕭 蕭 冬 月 Tiêu tiêu đông nguyệt 白 雲 俺 晨 Bạch vân yểm thần 長 風 悲 節 Trường phong bi tiết 感 惟 崩 號 Cảm duy băng hào 興 言 泣 血 Hưng ngôn khấp huyết 尋 念 平 昔 Tầm niệm bình tích 觸 事 未 遠 Xúc sự vị viễn 書 疏 猶 存 Thư sơ do tồn 遺 孤 滿 眼 Di cô mãn nhãn 如 何 一 往 Như hà nhất vãng 終 天 不 返 Chung thiên bất phản 寂 寂 高 堂 Tịch tịch cao đường 何 時 復 踐 Hà thì phục tiễn 藐 藐 孤 女 Miểu miểu cô nữ 曷 依 曷 恃 Hạt y hạt thị 煢 煢 遊 魂 Quỳnh quỳnh du hồn 誰 主 誰 祀 Thuỳ chủ thuỳ tư 奈 何 程 妹 Nại hà Trình muội 於 此 永 巳 Ư thử vĩnh tỵ 死 如 有 知 Tử như hữ tri 相 見 蒿 里 Tương kiến hao lý 嗚 呼 哀 哉 Ô hô ai tai. dịch là   Đời Tấn, năm Nghĩa Hy thứ ba, tháng năm, ngày Giáp Thìn. Nhân ngày giỗ lần thứ hai, em gái là Trình Thị, ta Uyên Minh sửa lễ thiếu lao, cúi đầu tưới rượu. Ô hô ai tai. Rét qua nực tới Ngày tháng cách trở Xà nhà bụi phủ Sân cỏ hoang vu Trong nhà vắng ngắt Sùi sụt con côi Đầy bàn cỗ cúng Người thác đâu rồi Ai không anh em Thường cùng một mẹ Nhưng em cùng ta  Khác xa thế tình Mẹ em tạ thế Thủa mình thơ dại Ta mới mười hai Em chớm chín tuổi Từ thủa để chóm Tới kỳ chải tóc Thương người em nhỏ Có đức có hạnh Khiêm nhường ít lời Vui nghe điều lành Đoan chính thuận hòa Vẹn toàn chữ hiếu Trong chốn phòng khuê Đáng bực gương mẫu Từng nghe làm lành Tất gặp sự lành Ông Xanh bất công Chẳng chút đền đáp Thủa ở Giang Lăng Từng bị trời phạt Anh em lìa đàn Sở Việt cách biệt Riêng ta cùng em Trăm đường thua thiệt Ảm đạm mây cao Trăng đông lạnh lẽo Mây che sớm mai Gió lùa thê thảm Xúc động khôn cầm Mắt trào lệ máu. Ôn lại truyện cũ Xa xưa chẳng quên Thư em giữ đủ Trước mắt con nhỏ Một khi ra đi Sao chẳng có về Nhà trên quạnh quẽ Bao giờ trở lại Nheo nhóc con côi Nương ai nhờ ai Lởn vởn cô hồn Ai cúng ai thờ Sao đây cô Trình Vĩnh biệt từ nay Người chết bằng hay Gặp nhau tuyền đài Ô hô ai tai.   Đối chiếu với những bài thơ Nguyễn Khuyến khóc ngưòi thân, người đọc thấy nhiều điểm tương đồng với bài văn tế em gái của Đào Tiềm. Xét trên cấu trúc bài Khóc Dương Khuê của Nguyễn Khuyến và bài văn tế em gái của Đào Tiềm, người đọc thấy là trong cả hai bài, người chết gợi cho người sống nhiều kỷ niệm sâu đậm, và sự ra đi của ngưới chết làm người sống thấy cô đơn, bàng hoàng xót thương. và nhất là thấy rõ cái phi lý của sự sống chết. Đào Tiềm không chúc người em gái sớm về Tịnh Thồ, nhưng hẹn gặp lại cô em gái ờ cõi bên kia cuộc sống. Hy vọng đó cũng là hy vọng của Nguyễn Khuyến mong gặp lại bà vợ chết chôn nơi quê người. Đào Tiềm khóc người em gái bằng hai dòng nước mắt cũng như Nguyễn Khuyến khóc bà thiếp họ Phạm bằng dòng nước mắt chan hòa như mưa ngâu tháng bẩy. Phải chăng Dương Khuê đã già và Nguyễn Khuyến cũng đã già khiến khi Dương Khuê nằm xuống Nguyễn Khuyến không còn nước mắt khóc Dương Khuê. Nhưng bà thiếp họ Phạm còn trẻ lại chưa có con khiến Nguyễn Khuyến nước mắt chan hòa khi nghe tin bà vắn số, và Đào Tiềm khóc cô em gái trào máu mắt vì cô em mất khi còn trẻ, để lại đàn con côi không nơi nương tựa? [11] Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 284-285. [12] Trang Tử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 133-134 [13] TrangTử Nam Hoa Kinh, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 131. [14] Chưa tim được bản chữ nho. [15] Mai Mộng Liên, Nguyễn Du Toàn Tập, sách đã dẫn tr. 185 : [16] Gabriel Marcel, Etre et Avoir, vol.1: Journal Métaphysique (1928-1933),Gallimard, Paris 1927 p. 171-172 [17] Gabriel Marcel, En Chemin vers quel éveil, Gallimard, Paris 1971, p.160 [18] Trang Tử Nam Hoa Kinh, chương Đại Tông Sư, bản dịch của Nhượng Tống, sách đã dẫn, tr. 128. [19] Le Mythe de Sisyphe, Gallimard, Paris 1942, p. 16 [20] Le Mythe de Sisyphe, sách đã dẫn, p. 27. [21] Gabriel Marcel, Journal métaphysique (1938-1943). Parus dans Présence et Immortalité, coll. Homo Sapien, Flamarion, Paris 1959, p.140. [22] Cuốn Thi Văn Nguyễn Khuyến, nhà xuất bản Văn Học, Hà Nội 1971, tr. 425 ghi chú là chưa rõ tác giả khóc bà nào. Cuốn Thi Hào Nguyễn Khuyến Đời và Thơ do Nguyễn Huệ Chi chủ biên, viện Văn Học Xuất bản năm 1994, trang 478, không cho biết xuất xứ và lý do, ghi là có lẽ tác giả khóc bà vợ thứ hai, tức là bà Nguyễn Thị Thục; Cuốn Nguyễn Khuyến, Tác Phẩm & Dư Luận, Tuấn Thành và Anh Vũ tuyển chọn, Nhà Xuất bản Văn Hoc, Hà Nội ,2002, tr. 206, cũng không cho biết xuất xứ cùng lý do, ghi là có lẽ tác giả khóc bà thứ hai. [23] Chưa tìm được bản chữ nho [24] Réné Davignon, Le Mal Chez Gabriel Marcel, sách đã dẫn, p.133           Chủ đề: Tư Duy Trong Thơ Nguyễn Khuyến LÊ PHỤNG

 

 

 

       

 

     

 

       

 

 

 

 

Trang XUÂN 2012- Văn Học Nghệ Thuật Và Quê Hương