Đặc San Xuân

Tranh: Họa sĩ Phi-Ròm

PHƯƠNG NGỮ NINH HÒA

Nguyễn Văn Thành

MỘT SỐ TỪ BIẾN ÂM

Bài Bổ Túc Số 1: PHỈNH



T

heo chân chúa Nguyễn di chuyển về Nam mở rộng bờ cõi, dân chúng đã mang theo ngôn ngữ và từ ngữ riêng của họ cùng phối hợp và trộn lẫn với nhau trong suốt một thời gian dài, rồi đồng hóa, tạo dựng từ mới và biến ra cách phát âm đặc biệt cho tiếng nói địa phương của người Ninh Hòa mà tác giả gọi là Phương Ngữ Ninh Hòa.

Nếu không đi đến Ninh Hòa, tiếp xúc với người Ninh Hòa và lắng tai nghe thường xuyên tiếng nói của người Ninh Hòa thì chắc chắn không hiểu người Ninh Hòa nói gì. Ngay cả những người Ninh Hòa khi giao tiếp với nhau chưa chắc đã hiểu nhau vì sự phát âm khác biệt giữa những người Ninh Hòa. Như một thí dụ điển hình:

Thôi rồi    →    Thâu rầu    →    Thơi rời

Trong đó “ôi” là âm chính còn “âu” và “ơi” là 2 âm biến đổi.

Hiện tượng biến âm (hay cải âm) rất đặc thù và phổ thông trong tiếng nói địa phương riêng biệt cho người Ninh Hòa. Ở đây, tác giả muốn bàn về những từ bắt đầu bằng vần “kh” mà một số âm tiết được người Ninh Hòa phát âm thành “ph” rất thông dụng. Bảng sau đây tóm lược một số vần biến đổi so với âm chính của tiếng Đàng Trong (chúa Nguyễn), Đàng Ngoài (chúa Trịnh).

Âm Chính
(Âm tiết)

Phát Âm
(Âm Biến Đổi)

Thí dụ

Khóa

Phá

Chìa/ổ phá, phá học (khóa học)

Khoe

Phe

Phe phang (khoe khoang)

Khỏe

Phẻ

Sức phẻ, phẻ mạnh (khỏe)

Khoét

Phét

Phét lỗ (khoét lỗ)

Khoái

Phái

Phái chí (khoái chí)

Khuất

Phứt

Phứt gió (khuất gió), Đi cho phứt, Phứt mặt phứt mày

Khuây

Phây

Phây phả (khuây khỏa), phây phây

Khuya

Phia

Phia phắt (khuya khoắt)

Khuy

Phi

Phi áo (khuy áo)

Khoanh

Phanh

Phanh tay (khoanh tay), Phanh nem (khoanh nem)

Khoảnh

Phỉnh

Phỉnh đất (khoảnh đất”

Khóe

Phé

Mánh phé (mánh khóe)

Khoai

Phai

Phai mì (khoai mì)

Khoan

Phan

Phan Phan (khoan khoan)

Tuy nhiên, một số khá lớn âm tiết có phụ âm đầu “kh” không biến đổi, chẳng hạn “khi” không biến âm thành “phi”, “khanh” không biến thành “phanh”, “khâu” không biến âm thành “phâu”, “khinh” không biến thành “phinh”, “khoèo” không biến âm thành “phèo”, “khe khẽ” không biến âm thành “phe phẽ”, “khách khứa” không biến âm thành “phách phứa”, “khúc khuỷu” không biến âm thành “phúc phỉu” được, v.v…

Đặc biệt từ "khoảnh" biến âm đến 2 lần, lần thứ nhất thành "Phảnh", biến âm lần thứ 2 thành "Phỉnh" theo cách lý luận trong bảng trên. Biến âm lại tạo ra từ mới khi phát âm lại đồng âm với từ chuẩn. Chẳng hạn:

Khoảnh    →    phảnh   →   phỉnh

(khoảnh đất → phảnh đất → phỉnh đất)

đồng âm với từ “phỉnh” (gạt, lừa) làm cho người nghe nhất là những người không phải là người Ninh Hòa vừa ngạc nhiên vừa khó hiểu người Ninh Hòa nói gì.

Như ta biết qua tự điển Việt Nam động từ: PHỈNH có nghĩa là lừa, dối, gạt… Thế nhưng với tiếng nói của người Ninh Hòa, chữ PHỈNH được biến âm từ âm chính KHOẢNH có nghĩa là một khoảnh vườn, một khu đất, một thửa ruộng, hay nôm na hơn là một mớ, một phần có một diện tích nào đó….

Thoạt nghe ra là rất lạ, vì nếu như ta tra tự điển thì không tìm thấy nghĩa PHỈNH biến âm này. Sau đây, tác giả đơn thuần đề cử một vài câu chuyện để độc giả hiểu thêm và phân biệt ý nghĩa của những từ PHỈNH khi nghe người Ninh Hòa nói.

Câu chuyện thứ nhất:

*Anh Sáu Đòn lái xe qua nhà anh Bốn Chè vào một buổi sáng sớm trời lạnh. Anh thích lấy le nên tìm nhẫn gắn hột “xòn” đeo để “trẻ”, mặt mày diện bảnh trai, áo quần soi gương thấy đàng hòn và tóc tai chải láng cón. Anh lay quay quên cả áo lạnh, và cả chùm chìa phá trên cái đi-văn làm ba anh la cho anh một cấp:

- Nè, mày đi đâu dị ? Bộ mày đi mèo sao mà đi sớm bửng dị, lạnh cho mày chết tổ mày luôn. Cái đồ dịch dật, con mày bịnh mấy bữa rầu mà mày đành đạn bỏ đi dị hửng !

- Ba nè, con có một cú áp-phe niếu đến trễ coi như lúa đời mà ba.

- Con đới đế lắm mới đi. Ba lo cháu giùm con hé.

- Thơi con đi ! Ba ở nhà mạnh phẻ.

Khi đến nhà anh Bốn Chè, chợt có tiếng ở phía sau:

-Anh sáu quơi ! anh quành xe lại rồi de đít ra quài một chút. Anh đậu xe thấy dị quá chừng chừng!

Sau một chầu cà phê, thuốc lá hả hê, điểm tâm sáng bằng món bánh ướt nóng hổi chấm mắm ruột được dầm với ớt Xiêm cay xé họng. Hai anh bắt đầu ngồi khư lại 3 cái câu chuyện cũ que, nói thiên tinh đủ điều rồi những câu chuyện đầu làng cuối thôn.

- Anh Sáu Đòn: Anh Bảy nè, hum woa tui xuống tận miết miệt dưới nhà Ông Đinh Chữ có cái nhà mới cất. Quơi! Tui thấy con gái ông Đinh lúc này sao ngộ dữ dằn! Nó coi bộ lớn bọng, nghe nói có thằng nào gần hòn Hèo sắp ưng nó rầu. Nó cắt tóc hợp thời trang quá cỡ thợ mộc. Quơi! Tui dòm miết không ra nó.

- Anh Bảy chè: mày quê mùa quá Tư hè, thời buổi này không những tóc tai, quần áo, tụi trẻ nó bận tao cũng hết biết. Mày biết hông? hầu hum trời tới tao chạy xe Hon-da dìa nhà bà Nậu sấp nhỏ. Tời quơi! Mấy đứa con gái chở nhau cũng trên mấy chiếc Honda, thiệt sự tao hổng muốn ngó, nhưng rầu cặp mắt tao cũng phải liếc ngang, vì sao mày biết hông? Con nhỏ ngồi phía trước chở con ngồi phía sau, nó mặc cái quần gì mà thiếu vải cả cái lưng mày hè, để lòi một PHỈNH mông, tao đố ai thấy mà hổng dòm. Tao dòm thét bắt bịnh…

- Dị hửng !

- À, anh nói một PHỈNH tui mới nhớ, còn nhà ông Đinh Chữ nó cũng xẻn tóc một PHỈNH bên này, rồi một PHỈNH bên kia, coi hợp thời thiệt đó, nhưng sao tui vẫn tiếc mái tóc dài đến lưng của nó lúc trước thiệt ngộ, nghĩ mà tiếc hùi hụi, tiếc quá chừng quá đẩu anh hè.

-…

Câu chuyện thứ hai:

Tôi và em tôi ngày nào cũng ra trước cổng nhà đón bà Ngoại tôi đi bán bánh tráng ở chợ Ninh Hòa về mỗi buổi chiều.

Bà thường ngồi trên thềm xi-măng trước sân nhà tôi nghỉ chân và kể chuyện này chuyện nọ cho các cháu nghe. Ba vừa kể chuyện vừa nhai trầu trong miệng, thỉnh thoảng bà nhổ ra trên đất một PHỈNH trầu đỏ chét. Ngoại tôi thích ăn trầu, mỗi buổi sáng thức dậy bà ngồi trên giường “đâm trầu trong ống quáy” xong rồi bỏ vào miệng nhai và bà có ống nhổ trầu thường để ở cạnh chân giường. Bà Ngoại thường cho tôi và em tôi tiền để mua bánh ăn. Bà rất thương yêu con cháu. Bà nói rất nhiều, cười cũng nhiều. Bà vừa kể chuyện vừa cười, vui lắm. Bà còn dạy tôi hát nữa và cho tới bây giờ tôi vẫn còn nhớ những bài hát đó.

Tôi rất thương Ngoại có lẽ vì mồ côi Mẹ lúc nhỏ cho nên tôi thích gần gũi với Ngoại lắm. Tôi nhớ Mẹ tôi nhiều và thường chảy nước mắt khóc nên có lúc bà PHỈNH tôi rằng MẸ tôi đi làm ăn xa chưa dìa. Có lần tôi mặc quần bị rách ngang đầu gối nhưng chưa vá lạ. Ngoại nhìn thấy tôi rồi nói ”Quần rách một PHỈNH” sao con không nói cho Ngoại dá lại. Lúc đó ngoại đã ngoài 80 tuổi.

Tôi thường xuống nhà ngoại chơi vì nhà tôi gần nhà ngoại lắm. Trên gò nhà Ngoại có con mương nước chảy và có rất nhiều cá như cá trầu, cá trê, cá sặc, lươn mà nhiều nhất là cá lòng tong. Tôi thì không bao giờ biết câu cá nhưng thường hay tới bờ mương ngồi nhìn người ta câu cá.

Vào những buổi trưa hè tôi thích chạy vào xóm Đồng phía trong nhà Ngoại tôi chơi vì tôi có nhiều bạn học ở đó. Các đồng lúa bị lụt, nước nhiều ngập tràn lên đường đi cho nên chân và quần tôi dính đầy bùn. Khi bạn tôi nhìn thấy thét lên “Trời quơi quần mày dính đầy bùn hết, và tôi nhìn phía sau quần quả thật PHỈNH nào PHỈNH nấy thật bự ”.

Tôi rất thích cảnh đẹp thiên nhiên, những cánh đồng lúa chín vàng rực, thơm ngát. Có tiếng chim hót ríu rít, ve sầu não nuột vang vọng khắp cảnh quê.

Câu chuyện thứ ba:

Anh Hai Thời đang chuẩn bị đến nhà ông Sáu Đặng để ăn giỗ, vừa bước ra cửa, ông gặp thằng Tư Đen, người làm của nhà Sáu Đặng, thằng Tư mặt mày hớt hãi :

-Quơi! Ông quơi! con nghe nói con bé Năm nhà ông Đặng bỏ nhà đi đâu mất hai hum rồi, hổng ai biết nó đi đâu.

-Dị hửng ! Quạ, mày có nói PHỈNH tao không dị Tư? Tao mới thấy nó hầu tấu hum qua bên nhà bà Sáu Lẹ nói chiện với mấy đứa con gái bà Sáu mà.

-Chẳng dị hửng? Sao nó hổng dìa nhà ngủ?

-Thằng này, mày tìm nó hỏi sao lại hỏi tao hè ? Tao nghĩ trời phia rầu nên nó hổng dìa. Ụa, rầu tao biết rầu, mày nhớ nó đi tìm nó đúng dị hông? hổng được đâu mày quơi! con Sáu Đặng ổng phải tìm “môn đăng hộ đấu” chứ mày làm sao dới tới được.

-Con thú thiệt với ông, con với nó có chiện rầu (chuyện rồi).

-Mày nói có chiện là chiện gì dị Tư?

-Con thiệt lòng với nó, ông Hai con hổng có PHỈNH gạt nó đâu, con thương nó thiệt tình.

-Nhưng mày nói mày có chiện với nó là chiện gì dị ? Mau nói nghe coi?

-Dạ, con sợ nó có một “PHỈNH” ở bụng, nên nó mắc cỡ bỏ nhà đi.

-Quỷ sứ! Cái thằng này hết biết, mau đi với tao qua nhà Sáu Đặng, mày biết tay với ổng…

Đó là một trong những âm tiết được biến âm trong tiếng nói địa phương của người Ninh Hòa. Phương ngữ Ninh Hòa là một kho tàng văn hóa dân gian vô tận và phát triển không ngừng trong đó sự biến âm thì rất là phong phú, đa dạng và không sao kể hết. Sự biến âm tạo thành âm mới, từ mới PHỈNH (khoảnh) đồng âm với từ chuẩn như PHỈNH (gạt, lừa, dối) như trên đã dẫn chứng và đề cập rõ ràng bằng 3 câu chuyện.

Phương Ngữ Ninh Hòa góp một phần quan trọng cho sự phong phú trong ngôn ngữ tiếng Việt vậy.

Nguyễn Văn Thành

9/1/ 2011