Trang
B́a
Ban
Biên Tập
Lá
Thư
Xuân
Ban
Biên Tập
Khai
Bút Đầu Năm
Du
Sơn Lăng
Tử
Kịch
Táo
Quân
Lê
Anh Dũng
H́nh
Ảnh Xuân
Sử
Xương Hải
Tiếng
Hát Ninh Ḥa
Thu
Phương
- Tuyết
Hoa
Thu
Thủy
-
Minh
Nguyệt
Thiệp
Chúc
Tết
Đồng
Hương
Ninh
Ḥa
Nấu
Bánh
Phương
Lệ
Nhớ
Tết
Phương
Lệ
Ôn Lại
Cho
Để
Thèm
Phương
Lệ
Thịt
Ḅ
Bóp
Thấu
Hải
Lộc
Thịt
Đầu
Heo
Nhồi
Bao
Tử
Hải
Lộc
Cách
Làm
Dưa
Món
Củ
Kiệu
Châu
Thị Thanh
Mận
Cách Làm
Gị Thủ
Hà
Thị Thu
Thủy
Me Ngâm
Nước Đường
Hà
Thị Thu
Thủy
Rồi Chuyện
Ǵ Sẽ Xảy
Ra
Lương
Lệ
Huyền
Chiêu
Chinese
Philosophy
In
Music
Nguyễn
Thị
Kim
Loan
Thơ:
Vinh
Hồ
Nguyễn
Thị
Kim
Loan
Vịnh
Con Chó
Vinh
Hồ
Vài
Câu
Chuyện
Vui
Nguyên
Phương
Mừng
Chó
Lên
Ngôi
Tú
Trinh
Nụ
Cười
Thuốc
Thánh
Thuốc
Tiên
Tú
Trinh
Nụ
Cười -
Chuyện
Phiếm
Đầu
Năm
Con
Chó
Trần
Thế
Vinh
Chuyện
T́nh
Thời
NET...
Nguyễn
Văn
Xê
Chuyện Văn
Chương
Dương
Tấn
Long
Danh
Ngôn-Ngạn
Ngữ...
Hà
Thị Thu
Thủy
T́m
Hiểu Giấc Mơ
Đoàn
Thủy Tiên
Năm
Tuất
Lượm
Lặt
Về
Chó
Nguyễn
Văn Xê
Cúm
Ở
Người Và
Cúm
Gia
Cầm
BS Nguyễn
Vĩ
Liệt
Bóng
Rổ
Ninh
Ḥa
Huỳnh
Minh
Tâm
Mộc
Tồn
Niên
Kỷ
Hoàng
Tiểu
Ca
Sơ
Lược Báo
Chí
Tiền
Phong
Tại
Việt
Nam
Việt
Hải
Thăng
Long
Đất
Đại
Can
Long
Đại
Long
Mạch
Vinh
Hồ
Khánh
Ḥa
Có
Một
Năm
Tuất
Vẻ
Vang
Quách
Tùng
Phong
Nha
Trang
Một
Thuở
Mai
Vàng
Quách
Tùng
Phong
Năm Tuất
Nói
Chuyện
Chó
Nguyễn
VănThành
Tổng Kết
Nền
Kinh
Tế
Việt
Nam
Trong
30 Năm
Qua
Từ
Năm
1975 - 2005
Nguyễn
VănThành
Năm Tuất
Nói
Về
Chó
Nguyễn
Thục
Tết Nguyên
Đán - 2006
Linh
Vũ
Một Ṿng
Ninh Ḥa OnLine
Việt
Hải
Ninh-ḤaDOTcom
-
Món
Nợ
T́nh
Quê
Hương
Lê
Lai
Tản Mạn
Đầu Năm
Phạm
Tín
An
Ninh
Ninh-ḤaDOTcom
Và Tôi
Thu
Phương
Webmaster
Ninh-HoaDOTcom
Phan
Thanh
Tâm
Vài
Nhận
Xét
Về
Ninh-ḤaDOTcom
Phạm
Thám
Về Quê
Ăn Tết
Nguyễn
Thanh
Ty
Xuân
Phương
Linh
Đón
Xuân
Trần
Thùy
Trang
Ngày
Xuân
-
Xuân
Về
Phương
Bội
Uyên
Xuân
Muộn
Nguyễn
Thị
Thanh
B́nh
Trời
Ra
Giêng
Điềm
Ca
Xuân
Bính
Tuất
Trần
Ngọc
Chánh
Xuân
Bên
Mẹ
Nguyên
Chất
Em
Đi
Hồ
Công
Biển
Lệ
Hữu
Công
Chào
Xuân
1995
Phạm
Vi
Dân
Bốn
Mùa
Yêu
Anh
Đặng
Trùng
Dương
Chiều
Tháng
Chạp
Cuối
Năm
Quan
Dương
Hương
Sắc
Hoa
Xuân
Nam
Kha
T́nh
Xuân
Hoàng
Bích
Hà
Mùa
Xuân
Bên
Mẹ
Tường
Hoài
Đêm
T́nh
Mông
Muội
Trần
Phượng
Hoàng
Cánh
Đồng
Mùa
Xuân
Vinh
Hồ
Dạo
Phố
Mùa
Xuân
Vinh
Hồ
Một
Thoáng
Bâng
Khuâng
Đức
Huệ
Con
Mái
Nổ
Vơ
Hương
Hương
Sắc
Hoa
Xuân
Nam
Kha
Nhớ
Ninh
Ḥa
Phó
Nghi
Khánh
Tuyết
Và
Mai
Nguyễn
Đăng
Khoa
Đời
Chi
Lai
Đoản
Khúc Xuân
Lê
Lai
Mùa
Xuân
Chờ
Em
Nguyễn
Phan
Lê
Duyên
Nợ
Dương
Tấn
Long
Nắng
Xuân
Phan
Long
Ngày
Xuân...Nỗi
Nhớ
Hải
Lộc
Biển
Tím
Hải
Ly
Lời
Chúc
Đầu
Năm
Ngọc
Mai
Tuổi
Ngọc
Diệp
Thế Mỹ
Xuân
Mơ
Trần Thị
Nết
Thêm
Một
Tuổi
Phạm
Tín
An
Ninh
Xuân
Xứ
Người
Đặng
Thị
Ngọc
Nữ
Mùa
Xuân
Nhớ
Em
Thu
Phương
Em
Chợt
Gọi
Mùa
Xuân
Tôn
Thất
Phú
Sĩ
Mưa
Trương
Thanh
Sơn
Về
Quê
Nguyên
Tảng
Xuận
Này
Nhật
Thanh
Xuân
Gợi
Nhớ
Thu
Thảo
Cây
Mai
Gầy
Thiên
Thi
Xuân
Nhớ
Hoài
Thu
Mưa
Xuân
Phan
Đông
Thức
Mùa
Xuân Như
Cũng
Đoàn
Thủy
Tiên
Xuân
Buồn
Tủi
Nguyễn
Thị
Tri
Mênh
Mông
Nghĩa
T́nh
Phạm
Trị
Giêng
!
Ngö
Quang
Trung
Xuân
Nhớ
Quê
Nhà
Du
Sơn
Lăng
Tử
Cuối
Năm
Nhớ
Bạn
Nguyễn
Thanh
Ty
Tết
Bolsa
Anh
Vũ
Lời
Đêm
Ba
Mươi
Nguyễn
Văn
Xanh
Hoa
Đào
Trong
Những
Áng
Thi
Ca
Lê
Kim
Anh
Lời Của
Lá
Lương
Lệ
Huyền
Chiêu
Tiếng Ai
Gọi Đ̣
Lương
Lệ
Huyền
Chiêu
Nhân
Ngày
Xuân,
Để
Hồn
Trôi
Theo
Về
Những
Năm
Tháng
Cũ
Phạm
Vi
Dân
Tự Do
Lê
Anh
Dũng
Làm Sao
Kể Một Chuyện
T́nh Chân Thật
Lê
Thế
Đăng
Mùa Xuân
Nh́n Về Diễn
Tŕnh Vơ
Học Đă Qua
Việt
Hải
Đại Dịch
Huỳnh
Trịnh
Tuyết
Hoa
Mùa Xuân.....Tưởng
Nhớ
Trần Việt
Hoài
Đào
Vũ
Anh
Hùng
Xuân
Trong
Nỗi
Nhớ
Đào
Vũ
Anh
Hùng
Xuân Trong
Mắt Nàng
Phạm
Hoài
Hương
Mùa
Xuân
Trong
Tâm
Tưởng
Ái
Khanh
Ngày Xuân
Trở Lại
Nguyễn
Đăng
Khoa
Bâng Quơ
Tháng Chạp
Dương
Tấn
Long
Tâm
Trạng
Ngày
Xuân
Hải
Lộc -
Lê Thị
Lộc
Hoa
Mai
Ngày
Tết
Phạm
Ngọc Mai
Tuổi
Măng
Non
Diệp
Thế Mỹ
Tết
Quê
Nhà
!
Trần
Thị Nghệ
Mùa
Xuân
Gợi
Nhớ
Hồng
Vũ
Lan Nhi
Mấy
Đ̣n
Bánh
Tét
Phùng
Thị
Phượng
Hoa Đào Nhật
Tân
Tạ
Xuân
Thạc
Dĩ Văng Trong
Tôi
Trần
Mỹ
Thanh
Hoa
Xuân
Hoài
Thu
Hẹn
Một
Mùa
Xuân
Nguyễn
Thị
Thu
Xuân
Muộn
Phan
Đông
Thức
Viên Sỏi
NhàQuê
- Trần
B́nh
Trọng
Ḥn Đá
San Hô
Nguyễn
Thanh
Ty
Tết Xưa
Và Hoa Vạn
Thọ
Nguyễn
Thanh
Ty
Bên
Này
Biển
Muộn
Vinh
Hồ
Dư Âm
Ngày Cũ
Nguyễn
Thanh
Ty
QUÁCH GIAO
Bút hiệu: Quách Tùng Phong
Khánh Ḥa có một năm Tuất vẻ vang, đó là năm Bính Tuất (1886).
Thời Tự Đức (1847-1883) là thời mà nước Việt Nam xảy ra nhiều biến cố nhất. Năm 1859, Gia Định mất, rồi sáu tỉnh miền Nam mất theo. Tháng 5 năm 1885, Pháp chiếm thành Huế, vua Hàm Nghi chạy ra Quảng Trị xuống chiếu Cần Vương. Tại B́nh Định, các thí sinh đang thi hương đều bỏ trường. Trong đó có hai ông Nguyễn Khanh và Lê Nghị ở Khánh Ḥa. Đồng thời triều đ́nh cử ông Phạm Bá Loan là con quan H́nh bộ Thượng thư Nguyễn Bá Nghi vào Khánh Ḥa hợp cùng Bố Chánh Tôn thất Hoan hiệu triệu Cần vương.. Các ông Trịnh Phong, Lê Nghị, Nguyễn Khanh ở phủ Diên Khánh, Trần Đường, Phạm Chánh, Lê Sum ở phủ Ninh Ḥa hưởng ứng. Khắp 2 phủ, 4 huyện của Khánh Ḥa, nhân dân hăng hái tham gia. Lễ tế cờ cử hành vào đầu thu năm Ất Dậu (khoảng cuối tháng 7 năm 1885) tại cánh đồng dưới chân núi Xuân Sơn (Diên Khánh). Khánh Ḥa được chia làm hai khu chiến đấu: khu Bắc do Trần Đường làm Tổng trấn, khu Nam do Trịnh Phong làm B́nh Tây Đại tướng quân điều khiển. Cai trị toàn tỉnh do Bố chánh Tôn thất Hoan có Lê Nghị làm Tham tán sự vụ phụ tá. Nguyên Khanh làm Tán tương quân vụ lo việc tiếp tế cho hai khu Nam Bắc.
Ở khu Nam Trịnh Phong đóng quân tại ḥn Trại Thủy. Khoảng cuối thu năm Ất Dậu (1885) quân Pháp do De Lorme đổ bộ lên bờ biển Nha Trang đóng quân tại Xóm Cồn. Tối hôm đó quân Pháp bị nghĩa quân ba mặt giáp công phải chạy trốn ra tàu ngoài khơi biển Nha Trang để rồi sáng hôm sau đổ bộ chịu thêm một trận đánh tổn thất nặng mới chiếm được bờ biển Nha Trang.
Từ đó hai bên có những trận đánh lẻ tẻ cho đến cuối tháng 10 năm Ất Dậu th́ xảy ra trận đánh trên ḥn Trại Thủy do viên đội Lê Kim Giám đào ngũ hàng giặc hướng dẫn quân Pháp nhân đêm tối lẻn lên đánh úp nghĩa quân. Rút xuống núi được an toàn nghĩa quân kéo về thành Diên Khánh chống cự với giặc Pháp. Nhờ ở thành luỹ kiên cố và tinh thần anh dũng của nghĩa quân nên giặc Pháp tuy vây chặc lấy thành mà không chiếm được thành. Sau đó viên Bố chánh Tôn thất Hoan và thuộc hạ lẽn ra thành xuống Nha Trang hàng giặc và đem tất cả cơ mật trong thành tŕnh cho giặc và bày mưu đắp ụ dùng đại bác bắn vào các kho đạn, kho lương, dinh thự trong thành.. Biết không thể nào chống giữ, Trịnh Phong bèn âm thầm rút quân ra quân khu phía Bắc cùng Trần Đường chống giặc. Đó là vào khoảng trung tuần tháng giêng năm Bính Tuất (tháng 2/1886) Kể từ giờ phút này lịch sử Cần vương có những trận đánh oai hùng chống giặc Pháp xâm lăng.
Khi nghe tin Trịnh Phong rời bỏ thành Diên Khánh, Trần Đường cùng Phạm Chánh và Lê Sum cùng nhau đem thuộc hạ đi đón Trịnh Phong tại dốc Hà Thanh, tục gọi là đèo Bánh Ít ở Ninh Ḥa. Sau khi hiệp thương, Trịnh Phong đem quân xuống đóng ở Ḥn Khói.
Ḥn Khói tên chữ là Yên Cương, sau đổi là Vân Phong, lại có tên nữa là Quế Sơn tức Ḥn Quế, Pháp đọc là Ḥn Cohé. Đó là một ngọn đồi nằm trên một dăi đất rộng chạy dài ra biển. Đồi cao trên 150 thước, nằm sát vủng Vân Phong. Ba mặt Đông, Nam, Bắc là biển, trước mặt là đất bằng và ruộng muối. Trịnh Phong đóng dinh trại trên đồi, đào hầm cắm chông chung quanh và cho quân đóng giữ các hướng ở xa.
Sau khi củng cố xong việc cai trị ở vùng Nam Khánh Ḥa, De Lorme kéo quân ra đánh mặt Bắc. Thủy binh vào vịnh Vân Phong, sau đợt bắn đại bác là trận đổ bộ và chúng gặp sự chống cự bằng chiến thuật du kích của nghĩa quân để nhận sự thất bại nặng nề và phải tháo chạy về Nha Trang. Đồng thời bọn Pháp cũng thất bại ở B́nh Định và Phú Yên nên chúng tạm đ́nh quân và chạy vào Sài G̣n cầu cứu. Trần Bá Lộc là một tên tay sai đắc lực cho Pháp, hắn hết sức gian hiểm và độc ác được quan thầy tăng cường cho việc đánh dẹp nghĩa quân cùng với giặc Pháp.
Cuối xuân năm Bính Tuất (1886) Trần Bá Lộc cùng với Aymonier và De Lorme kéo đại binh ra đánh B́nh Thuận. Hắn dùng lối khủng bố dân chúng phối hợp với hỏa lực mạnh nên đành thắng được nghĩa quân. Không đầy một tháng chúng chiếm được B́nh Thuận và kéo quân ra Khánh Ḥa vào đầu hạ năm Bính Tuất (tháng 4/1886) Chúng đóng quân tại thành Diên Khánh và lo việc mộ binh.
Vào khoảng mạnh Hạ năm Bính Tuất (tháng 5- 6 năm 1886) Trần Bá Lộc kéo quân ra đánh mặt Bắc. Quân địch chia làm ba đạo: Một đạo do De Lorme tấn công Ḥn Khói, một đạo do Aymonier chỉ huy đánh Dốc Thị. Cả hai đạo binh đều đi đường thủy. C̣n một đạo đi đường bộ do Trần Bá Lộc chỉ huy.
De Lorme cho binh đổ bộ lên Ḥn Khói thấy dinh trại của nghĩa quân bỏ trống bèn chia quân làm hai, một rút xuống thuyền đợi lệnh một tiến thẳng về hướng Tây. Đến Thủy Đầm (dưới chân đèo Bánh Ít) th́ bị phục binh của nghĩa quân vây đánh, bỏ chạy tán loạn, số c̣n sống sót rút xuống tàu chạy về Nha Trang.
T
oán do Aymonier đổ bộ lên Vạn Giă bị nghĩa binh chận đánh và dùng chiến thuật trá bại để nhử địch vào chỗ phục binh. Bị nghĩa quân đánh bất ngờ địch hoảng chạy tán loạn sa xuống các hầm chông đă đào sẵn từ lâu ở hai bên vệ đường. Toán giặc này đa số chết và bị thương nhiều hơn toán trước. Những tên sống sót cùng với chỉ huy chạy trốn về Nha Trang bằng thuyền. Địch ở Vạn Giă cũng như ở Ḥn Khói bị thảm bại chẳng những tại bọn chỉ huy không thông thạo địa thế, mà c̣n v́ lính ở Sài G̣n đưa ra vốn chứa sẵn ḷng kinh sợ quân du kích, c̣n đám tân binh th́ chưa được huấn luyện kỷ càng.Toán trên bộ do Trần Bá Lộc chỉ huy đụng trận tại đèo Ruột Tượng. Hai tướng Phạm Chánh và Trần văn Lực dùng phục binh trên đèo, lăn đá giết giặc và chặn lối đi lối về của địch. Trần Bá Lộc dù đă từng chiến đấu cùng nghĩa quân trong Nam nhưng không ngờ nghĩa quân Khánh Ḥa lại có biệt tài về du kích chiến nên đành lănh lấy thất bại rút quân về thành Diên Khánh. Và làm phúc tŕnh vào Sài G̣n xin viện binh.
Vào quí hạ năm Bính Tuất (tháng 6 năm 1886), viện binh Pháp đi đường thủy ra đến Nha Trang. Trần Bá Lộc chỉ để lại một số quân sĩ đủ pḥng vệ mặt Nam c̣n bao nhiêu th́ cho xuống tàu chở ra vũng Trâu Nằm đổ bộ lên Tu Bông rồi kéo lần vô Vạn Giă. Lần này chúng tiến quân chậm và cẩn thận. Đến Vạn Giă chúng đóng quân và bắt đầu cuộc khủng bố nhân dân trong vùng.
Trịnh Phong và Trần Đường một mặt lo di tản dân cư hai huyện Quảng Phước và Tân Định, lấy Ḥn Hèo làm mật khu, tổng hành dinh đóng tại Tiên Du. Giặc tiến đánh đồn Dốc Thị tuy thất bại song cuối cùng cũng chiếm được huyện Vạn Giă. Ban ngày chúng đem quân đi lùng sục nghĩa quân nhưng không có kết quả, ban đêm chúng bị nghĩa quân lẻn vào ném hỏa hổ giết chết địch không ít. Liền ba ngày đêm chúng gặp toàn thất bại nên chúng bèn đốt nhà, đốt rừng rồi rút về Ninh Ḥa. Trên đường rút lui chúng đốt phá thôn xóm hai bên đường. Đến phủ lỵ chúng chiếm hết nhà công, nhà tư để đóng quân và áp dụng chính sách khủng bố dân chúng trong vùng. Cũng như ở Vạn Giă chúng vẫn bị nghĩa quân khuấy phá ban đêm và phục kích ban ngày.
Từ Ninh Ḥa chúng đem quân đánh Dốc Thị và đèo Ruột Tượng song hoàn toàn thất bại. Không đánh được về mặt quân sự chúng bèn đánh về mặt kinh tế, chúng chặn tất cả mọi ngă đường vào ra Phước Hà sơn (nơi đóng quân của nghĩa quân.) Cuối cùng chúng vẫn không đạt được mục đích bao vây kinh tế. Bá Lộc bèn nghĩ ra một diệu kế là "dụ hổ ra khỏi núi ".
Hắn bỏ lỵ sở Ninh Ḥa kéo quân đến đóng ở Đồng Cháy nằm khoảng giữa đèo Dốc Thị và Ḥn Hèo. Đồng Cháy là một cánh đồng xanh ngát, cỏ gai, lau lách mọc đầy rất thích hợp cho việc đột kích. Trịnh Phong chia quân làm ba đạo: một ở lại giữ trại, một ẩn quân tại chân núi Phước Hà chờ tiếp vịên, một do chính Trịnh Phong dẫn quân xông vào trại địch. Không ngờ trúng mưu kế của địch nên khi vào đến trại địch th́ trại trống không và bọn giặc dùng hỏa công để bao vây nghĩa quân. Trịnh Phong trấn an chiến hữu và cùng nhau lăn vào lửa t́m đường thoát thân. Nhờ có toán tiếp viện từ chân núi Phước hà quyết tâm cứu viện nên đến mờ sáng hôm sau th́ phá được ṿng vây và rút quân về Ḥn Hèo. Đây là trận đánh lớn nhất và binh nghĩa quân thiệt hại nhiều nhất. Sau trận này nghĩa quân tạm rút vào mật khu nghỉ ngơi dưỡng sức.
Trần Bá Lộc lợi dụng cơ hội, lấy thêm quân ở Nha Trang, chia làm hai đạo binh, một do hắn chỉ huy đánh Trịnh Phong, một do De Lorme và Aymonier kéo ra đánh Trần Đường bị Trần Đường phục binh ở vùng Mỹ Ngọc tục gọi là Núi Dàn địa h́nh phức tạp: phía Tây núi non trùng điệp, phía Đông và Nam g̣ đống ngổn ngang, cây cối sầm uất. Khi giặc sa vào vùng phục kích nghĩa quân ùa ra đánh xáp lá cà. Không kịp trở tay giặc lớp chết lớp bỏ chạy tán loạn. Trận tiếp theo là trận mai phục ở Láng Chu và Xuân Sơn. Hai bên đánh nhau bằng đoản đao, lưỡi lê báng súng, đánh nhau từ sáng sớm đến xế chiều, không phút nào ngơi nghỉ. Thây chết đầy láng, đầy đồng. Đêm xuống sương mù và khói đá tuôn đầy thung lũng. Hai bên đều kiệt sức phải rút lui. Cả hai tổn thất nặng nề phải tạm nghỉ một thời gian để củng cố lực lượng.
Tại Ninh Ḥa, Trần Bá Lộc hay tin quân của hắn bị tổn thất mà không có kết quả nên hắn bèn kéo quân ra Vạn Giă hợp cùng binh của hai tên quan Pháp tấn công Trần Đường. Chúng dùng thuốc súng đốt tất cả các khoảnh rừng núi có nghĩa quân đóng và chặn hết các con đường tiếp tế lương thực cho nghĩa quân. Cuối cùng Trần Đường và nghĩa quân phải rút về Ḥn Hèo với Trịnh Phong. Tại đây kế hoạch được bàn luận và thi hành:
Trịnh Phong kéo quân về thành Diên Khánh lúc này đang bỏ trống v́ cơ quan chính quyền tỉnh lỵ đă dời xuống Nha Trang. Trịnh Phong chia quân làm hai và tấn công Nha Trang. Một cánh do Lê Nghị, Nguyễn Khanh cùng với Đặng hữu Bân đánh từ mặt biển đánh vô. Một cánh do Trịnh Phong chỉ huy đánh từ trên đánh xuống. Không đề pḥng giặc Pháp bị thiệt hại rất nặng, tên Tôn thất Hoan thoát chết. Nghĩa quân toàn thắng rút về đóng ở Xuân Sơn. Về mặt Bắc th́ Trần Đường đem quân đánh thắng toán giặc đóng ở Ḥn Khói bắt được toàn bộ binh lính đem nhốt ở Ḥn Hèo. Trần Bá Lộc được tin hai nơi bị thất trận nên kéo quân về đóng tại Ninh Ḥa chờ đợi xin viện binh lần thứ hai. Khi nhận được viện binh hắn theo lời chỉ dẫn của hai tên tri phủ Ninh Ḥa và tên tri huyện Quảng Phước đánh thắng trận Ḥn Hèo. Trần Đường cùng nghĩa quân rút về Nam hợp lực cùng Trịnh Phong kháng chiến. Quân đóng tại Xuân Sơn. Dinh trại dựng trên núi.Trịnh Phong quyết tâm đánh một trận mất c̣n với giặc Pháp nên để Lê Nghị cùng Phạm Chánh, Nguyễn Khanh ở lại giữ Xuân Sơn c̣n ḿnh cùng với Trần Đường, Lê Sum, Phạm Mănh kéo hết quân xuống Nha Trang đợi trời tối đánh thẳng vào trại giặc. Trần Bá Lộc rút kinh nghiệm sở trường của nghĩa quân là tốc chiến, du kích chiến nên ban ngày chúng đóng quân trong trại, ban đêm đem quân ra ngoài mai phục. Đến đêm tấn công, thấy trong trại giặc đèn đuốc sáng ḷa, Trịnh Phong hô quân xung phong. Đội kỵ mă cùng với nghĩa quân tràn vào như thác nước, song không gặp một tên giặc nào. Biết trúng kế Trịnh Phong cho lui quân nhưng không kịp v́ quân giặc đă nổ súng từ bên ngoài vào. Đoàn kỵ mă trúng đạn cả người lẫn ngựa. Nghĩa quân mở đường máu rút lui. Về đến Xuân Sơn kiểm lại quân không c̣n đến hai phần ba.
Nhận thấy lực lượng địch quá mạnh nên Trịnh Phong chia hai quân, một theo Trần Đường trở ra mặt Bắc c̣n một theo ḿnh rút lên núi cao bồi dưỡng lại lực lượng. Chưa kịp dời binh th́ Trần Bá Lộc đă chia binh làm hai đạo tiến đánh Trịnh Phong và chận đường rút của Trần Đường. Trịnh Phong và Đặng hữu Bân liều chết mở đường máu tẩu thoát tuy thương tích đầy người. Lê Nghị và Nguyễn Khanh bị giặc bắt sống. Trần Đường lui quân về Ninh Ḥa và đem quân đóng ở đèo Cổ Mă. Hai anh em Nguyễn Dị, Nguyễn Lương đi quyên góp lương tiền cho nghĩa quân về đến Diên Khánh th́ bị bắt. Tại Vạn Giă v́ có người ra hàng giặc, đem cơ mật ra khai báo nên giặc đánh thắng mặt trận Cổ Mă. Nghĩa quân hoàn toàn bị tiêu diệt chỉ c̣n các tướng Trần Đường, Lê Sum, Phạm Chánh. Ở mặt phía Nam, Trịnh Phong sau khi điều trị vết thương tuy chưa lành song khi giặc tràn đến bao vây, Trịnh Phong anh dũng chiến đấu, chạy thoát được một khoảng đường xa th́ lại bịgiặc đuổi kịp bắn găy chân và bị bắt sống. Ở mặt ngoài giặc dùng thủ đoạn khủng bố ra công bố " Trong 10 ngày nếu các lảnh tụ Cần vương không ra đầu thú th́ chúng sẽ giết sạch đồng bào trong huyện Quảng Phước ". Để cứu mạng đồng bào 3 vị cùng ra nạp ḿnh cho giặc. Bắt được các lảnh tụ phong trào Cần vương, Trần Bá Lộc truyền giải về Nha Trang xử tội
Các tướng giữ vững tinh thần bất khuất khi nghe lời dụ dỗ của Trần Bá Lộc. Các tướng vơ đều bị xử tử h́nh. Các tướng văn đều bị đày vào Cam Ranh vô thời hạn chỉ riêng có Nguyễn Khanh bị xử tử h́nh mà thôi. Trịnh Phong cùng Nguyễn Khanh bị hành quyết ở cầu sông Cạn. Trần Đường, Lê Sum, Phạm Chánh bị dẫn về Quảng Phước (Vạn Ninh) hành h́nh.
Trước cái chết anh dũng của 6 vị hào kiệt, toàn thể nhân dân Khánh Ḥa đều rơi nước mắt. Đó vào khoảng trọng Đông năm Bính Tuất (tức khoảng tháng 9 năm 1886)
T
uy phong trào khởi nghĩa Cần vương tại Khánh Ḥa có trước năm Bính Tuất (đầu Thu năm Ất Dậu) song trong năm Bính Tuất (1886) đă xảy ra nhiều trận đánh oai hùng khiến cho ngày hôm nay mỗi lần nhắc đến phong trào Cần vương Khánh Ḥa người dân trong tỉnh Khánh Ḥa đều nhớ đến năm Bính Tuất (1886). Chúng ta tưởng nhớ đến công ơn của tiền nhân đă đổ máu trên mảnh đất thân yêu này và hănh diện là chúng ta có một năm Tuất oai hùng trên đất Khánh Ḥa thân yêu.
Quách Tùng Phong
Địa chỉ liên lạc:
Quách Giao
12 đường Bến Chợ
Nha Trang, Việt Nam
Đ.T: 058 810129
