PHẦN 4:

 

 

 

 

- Thế nào là người với trời là một? Trọng Ni đáp :

- Có người là tự Trời. Có Trời cũng là tự Trời. Tính là cái tự trời mà người chẳng thể tự có. Thánh nhân yên ổn, thể lẽ đi mà trọn đời. Giới chú giảng sách Nam Hoa Kinh cho rằng trong đoạn này Trang Tử bàn về lẽ thuận thời : như là chớ chịu trời làm tổn, chớ chịu người giúp ích Vậy nên tôn mình mà gây lớn, yêu mình mà gây thương không còn nữa. Bằng không thì thấy lợi mà quên đời thật, tự khoe để chuốc lấy hèn, còn sao có thể chơi với đạo đức để khỏi mối lo ở đời.

 

 Sang chương Nhượng Vương, sách Trang Tử Nam Hoa Kinh có đoạn sau đây, ghi lại truyện Khổng Tử bị khốn ở giữa Trần và Thái ²³ như sau:

Thầy Khổng cùng khốn ở giữa khoảng Trần và Thái, bẩy ngày không nấu ăn. Canh rau suông ... vẻ mặt rất mệt. Vậy mà đàn hát ở trong nhà. Nhan Hồi nhặt rau, Tử Lộ, Tử Cống nói với nhau: - Thầy ta hai lần bị đuổi ở Lỗ; tước dấu ỏ Vệ, bị chặt cây ở Tống; cùng ở Thương, Chu; vậy mà mắc vây ở Trần, Thái ... Giết thầy nữa chẳng ai làm tội. Tịch thu nhà thầy chả ai ngăn cấm. Vậy mà còn đàn với hát, chưa từng dứt tiếng. Người quân tử mà lại vô sỉ đến thế sao? Nhan Hồi không có câu gì để đáp lại, vào thưa với thầy Khổng. Thầy Khổng đẩy cây đàn, ngậm ngùi mà than :

 

- Do (Tử Lộ) và Tứ (Tử Cống) là hạng nhỏ nhen. Bảo chúng vào đây, ta nói với chúng. Tử Lộ, Tử Cống vào. Tử Lộ thưa: - Như thế này, đã có thể gọi là cùng rồi ... Thầy Khổng nói: - Nói như thế là nghĩa gì. Người quân tử, thông với đạo thì gọi là thông; cùng với đạo thì gọi là cùng. Nay Khưu ôm đạo nhân nghĩa, mà mắc cái vạ của thời loạn, nào làm chi mà cùng. Cho nên xét trong lòng mà không cùng về đạo, thì lâm vào hoạn nạn cũng không bỏ mất đức. Trời rét đã đến, tuyết đã sa, ta lúc ấy mới biết thông trắc là xanh tốt. Cái ách ở Trần Thái có lẽ là may cho Khâu chăng? Thầy Khổng điềm nhiên, lại với đàn mà gẩy và hát. Tử Lộ hăng hái cầm mác mà múa ...

- Tôi không biết trời là cao, đất là thấp... Bậc đắc đạo đời xua, cùng cũng vui, thông cũng vui. Cái để vui không phải là cùng hay thông. Sẵn đạo đức đấy thì cùng thông là rét nắng, gió mưa đắp đổi. Cho nên Hứa Do sung sướng ở Dĩnh Dương, mà Cung Bá đắc ý ở Khâu Thư ... Chương Đạo Chích sách Trang Tử Nam Hoa Kinh ghi truyện Đạo Chích khích bác Khổng Tử cũng nhắc tới chuỗi hoạn nạn của Khổng Tử: hai lần bị đuổi ở Lỗ; tước dấu ở Vệ; bi vây ở Trần Thái. Đó là lần thứ sáu Trang Tử Nam Hoa Kinh nói tới cảnh cùng khốn này của Khổng Tữ, trong cuộc chu du thiên hạ để truyền đạo. Sách ghi chép tóm tắt như sau : Thầy Khổng làm bạn với Liễu Hạ Quý. Em Liễu Hạ Quý là Đạo Chích. Đạo Chích có quân theo chín ngàn người. Dọc ngang thiên hạ, Lấn phá chư hầu, cướp của giết người. Muôn dân khổ vì gã. Khổng Tử bảo Liễu Hạ Huệ: - Phàm làm cha tất bảo được con, làm anh tất bảo được em. Nay tiên sinh có tài trong đời, em là Đạo Chích làm hại thiên hạ. Vậy mà không dậy nổi. Khâu này xin vì tiên sinh mà sang thuyết hắn. Liễu Hạ Huệ nói : [...] Chích là kẻ lòng như suối tuôn, ý như gió cuốn, khỏe đủ chống địch, lém đủ để sửa điều trái ... Chiều lòng nó thì nó mừng, trái ý nó thì nó giận. Tiên sinh chớ có sang. Thầy Khổng không nghe, sai Nhan Hồi đánh xe, Tử Cống kèm bên phải, sang ra mắt Đạo Chích. Đạo Chích lúc ấy đương dưỡng quân ở phía nam rẫy Thái Sơn, thái sống gan người mà ăn.

 

 Thầy Khổng xuống xe, ra mắt viên thông báo mà rằng: - Người nước Lỗ là Khổng Khâu, nghe nghĩa cao của tướng quân, kính hai lậy quan thông báo. Viên thông báo vào thưa. Đạo Chích nghe tin cả giận, mắt sáng như so, tóc chỉ ngược lên mũ mà rằng : - Đó chẳng phải là Khổng Khâu, một tên gian xảo nước Lỗ đó sao? Bảo nó hộ ta: mi là kẻ đặt lời bịa chuyện, xưng càn đến vua Văn vua Vũ. Nói nhiều bàn nhảm. Không càymà ăn, không dệt mà mặc. Khua môi múa mép. Tự tiện gây ra trái phải. để làm mê các vua trong đời, Khiến kẻ đi học không trở lại gốc. Làm ra hiếu đễ mà mơ ước được cái giầu sang của kẻ phong hầu. Tội nó rất to rất nặng. Mau chạy trở về. Nếu không ta sẽ moi gan ngươi thêm vào cho món ăn trưa. Thầy Khổng Khâu lại thưa :

- Khâu này được hân hạnh biết ông Quý ... Xin cho vào trông vết giầy dưới trướng. Đạo Chính nói : - Bảo nó vào đây. Thầy Khổng rảo bước tiến vào, lậy Đạo Chích hai lậy. Đạo Chích cả giận, tuốt gươm, gườm mắt, tiếng như hùm sữa nói rằng : - Khâu lại đây! Điều mi nói, thuận ý ta thì sống, trái lòng ta thì chết. Thầy Khổng đáp : - Tôi nghe nói rằng : trong thiên hạ có ba thứ đức : sinh ra mà cao lớn tốt đẹp không hai; Nhỏ lớn sang hèn nhìn thấy đều phải thích. Ấy là đức bậc trên. Trí suốt trời, đất, hiểu được mọi vật ấy là đức bậc giữa. Mạnh khỏe, bạo dạn, họp lính, cầm quân ấy là đức bậc dưới. Ai có được một trong ba tướng ấy cũng đáng xưng mình là cô. Nay tướng quân có cả ba tướng ấy ... Vậy mà tên gọi là Đạo Chích. Tướng quân nếu có ý nghe, Khâu này xin sang sứ các nước chư hầu : Ngô, Việt, Tề ,Lỗ, Tống, Vệ, Tần, Sở, bắt họ vì tướng quân xây thành vài trăm dặm, lập ấp vài vạn nhà, tôn tướng quân làm vua chư hầu. Đổi mới cho thiên hạ, thôi quân nghỉ lính, thu nuôi anh em, cúng tế tổ tiên. Dó là việc của bậc thánh và cũng là lòng mong mỏi của thiên hạ. Đạo Chích nổi giận mà rằng : - Khâu lại đây. Phàm hạng có thể đem lợi mà nhử, đem lời mà can đều là hạng ngu dốt. Nay cao lớn, tốt đẹp khiến người nhìn thấy mà thích, ấy là cái đức của cha mẹ ta để lại. Khâu chẳng tán ta chẳng dư biết sao? Nay đem thành lớn ra nhử ta há chẳng coi ta là ngu dốt sao? Có lâu dài sao được! Thành nào lớn bằng thiên hạ. Nghiêu Thuấn có trọn thiên hạ mà con cháu không có mảnh đất cắm dùi. Thang Vũ lên ngôi con trời, mà sau tuyệt diệt. Chẳng vì cái lợi quá lớn sao?

 

Xưa kia, thời vua Thần Nông, dân không biết vận áo xiêm, chỉ biết mẹ mà không biết cha. Cùng ở với hưu nai, cày mà ăn, dệt mà mặc, không có lòng hại nhau ... Đó là lúc đức cả đang thịnh. Thế nhưng vua Hoàng Đế không gây nổi đức, cùng Xuy Vưu đánh nhau ở nội Trác Lộc, máu chẩy hàng trăm dặm. Nghiêu Thuấn lên ngôi, lập ra các quan ... Thang đuổi vua, Vũ diết trụ. Từ đó mạnh hiếp yếu, Tù Thang Vũ tới giờ , đều là bọn làm loạn cả. nay mi tu đạo của Văn Vũ; coi giữ lối biện thuyết để dậy đời sau, nói lời kiểu cách, làm nết giả dối để mê hoặc các vua trong thiên hạ. Mà là mi cầu giầu sang. Hạng trộm cướp còn ai hơn mi nữa.

 

Cớ sao thiên hạ không gọi mi là Đạo Khâu? Mà gọi ta là Đạo Chích? Mi tự cho mình là thánh, là kẻ có tài mà hai lần bị đuổi ở Lỗ, tước dấu ở Vệ; cùng ởTề; bị vây ở Trần, Thái; không có chỗ dung thân trong thiên hạ ...Mi dạy Tử Lộ mà hắn bị chết băm. Thế là mi mắc nạn : trên vì thân không xong, dưới vì người chẳng được việc gì. Đạo của mi há có gì đáng quý? [...] Nay ta bảo mi về thường tình con người : mắt muốn thấy mầu, tai muốn nghe tiếng; miệng muốn xét vị; chí khí muốn thỏa ... Con người ta, thượng thọ thì trăm tuổi; trung thọ thì tám mươi; hạ thọ thì sáu mươi ... Trù ốm đau chết chóc lo nghĩ, trong khoảng đó, được mở miệng mà cười, một tháng chẳng qua ba bốn ngày mà thôi. Trời với đất không cùng... còn cái chết con người ta thì có hẹn. Cầm một món có hẹn mà gửi vào trong khoảng không cùng, thấm thoắt khác gì ngựa Kỳ ngựa Ký ruổi qua khe hở. Kẻ không thỏa được ý chí, không nuôi đưọc thọ mệnh, đều không phải là kẻ hiểu đạo. Lời mà Khâu nói đều là truyện mà ta bỏ. Mau chạy ngay về. Đừng nói chi nữa. Đạo của mi là truyện điên điên khùng khùng, trả xảo, giả dối, không phải cái có thể toàn được đời thật. Có đâu đáng bàn. Thầy Khổng lậy hai lậy, chạy rảo ra cửa. Lên xe cầm cương, tuột tay ba lần. Mắt mờ không trông thấy gì. Sắc mặt như tro nguội. Cúi đầu vịn ngáng xe, thở chẳng ra hơi. Về đến ngoài cửa Đông nước Lỗ, xẩy gặp Liễu Hạ Qúy. Liễu Hạ Qúy hỏi: - Nay vắng mấy ngày không gặp ... Xe ngựa có vẻ mới đi về ... Có lẽ sang ra mắt Chích chăng? Thầy Khổng ngửa mặt lên trời than:

- Vâng! Liễu Hạ Qúy nói: - Chích có lẽ đã làm trái ý thầy như tôi nói trước chăng? Thầy Khổng đáp :

- Vâng! Khâu này thật là hạng không ốm mà tự đem ngải đốt mình. Chạy mau vuốt râu hùm. Xuýt chút nữa tránh không thoát miệng hùm.

 

Khác với năm đoạn Nam Hoa Kinh trích dẫn trên đây, đoạn Nam Hoa Kinh thứ sáu này nhắc tới truyện Khổng Tử bị vây khốn ở giữa Trần và Thái, nhưng không cho biết thêm một chi tiết nào khác, và đằng khác chủ đề của đoạn thứ sáu này là việc đối chiếu thuyết hữu vi qua lời Khổng Khâu với thuyết vô vi qua lời Đạo Chích. Đoạn thứ bẩy, cũng chỉ nhắc tới truyện Khổng Tử bị vây khốn ờ giữa Trần và Thái, và ý chính cũng là đối chiếu hai học thuyết hữu vi và vô vi, qua lời đối thoại giữa Ngư Phủ và Khổng Tử. Đoạn này tóm tắt như sau ²⁴:

Khổng Tử cùng môn đệ chơi ở Truy Duy, ngồi nghỉ chân trên Đàn Hạnh. Học trò đọc sách, thầy gẩy đàn mà hát. Bỗng có một ông già đánh cá, xuống thuyền mà lại, râu mày đua trắng, xõa tóc, vung vạt áo, theo bãi mà lên. Khúc dứt, lão vẫy tay. Tử Cống, Tử Lộ chạy ra. Khách chỉ thầy Khổng mà rằng:

- Người kia là ai vậy?

Tử Lộ thưa:

- Ấy là bậc quân tử ở nước Lỗ. Khách hỏi họ gì?

Tử Lộ thưa:

- Họ Khổng.

- Họ Khổng làm ngề gì?

Tử Lộ chưa đáp, Tử Cống thưa :

- Ông Họ Khổng tính vốn trung tín, theo nhân nghĩa, sửa lễ nhạc; lựa nhân luân, trên hết lòng với các vua, dưới cảm hóa bọn thường dân, mong làm lợi thiên hạ. Ấy là nghề ông Khổng.

Lại hỏi:

- Là ông vua có đất nước chăng?

Tử Cống đáp:

- Không

- Thế là quan giúp việc cho các vua chăng?

Tử Cống đáp:

- Không Khách bèn cười mà đi, nói rằng:

- Nhân thì đành nhân, Chỉ sợ không thoát nôi thân Lòng vất vả! Xác chật vật. Để làm nguy cho đời thật. Than ôi! chia lìa với đạo xa thay. Tử Cống về thưa với thầy Khổng. Thầy Khổng đẩy cây đàn đứng dậy mà rằng:

- Có lẽ là thánh nhân chăng? Liền xuống đi tìm. Tới bờ chầm. Lão ngư phủ đang cầm sào kéo thuyền, chợt đoái thấy thầy Khổng, bèn quay mặt lại đứng thẳng người lên. lùi lại mấy bước, lậy hai lậy rồi mới lại tiến lên. Khách hỏi:

- Người muốn cầu xin gì? Thầy Khổng đáp: - Ban nẫy, tiên sinh nói dở chừng đã đi. Khâu này ngu dốt, chưa hiểu nghĩa ra sao. Trộm đợi ở cuối gió, may có được nghe tiếng ho khạc, để giúp nốt cho Khâu. Khách nói:

- Than ôi! ngươi ham học lắm thay! Thầy Khổng lậy hai lậy mà rằng: - Khâu tu học từ nhỏ, tới nay đã sáu mươi chín tuổi ... Dám đâu dám trống lòng Khách nói: - [...] Nay ngươi: trên không có thế làm vua, dưới không có chân làm quan, vậy mà có ý sửa lễ nhạc, lựa nhân luân, để giáo hóa muôn dân. Chẳng cũng là lắm truyện quá sao? Vả chăng con người có tám nết xấu, công việc có bốn mối lo, không thể không xét được. Không phải việc mình mà làm thì gọi là hóng. Chẳng ai nhìn mình mà leo lên gọi là nịnh. Đón ý mớm lời là siểm Thích nói cái xấu của người gọi là gièm. Tách bạn lìa thân gọi là phá. Tâng bóc hão huyền gọi là ác. không lựa phải trái, miễn đoạt được điều mình muốn gọi là hiểm. Tám nết xấu ấy, ngoài thì quấy rối người, trong thìlàm hại mình. Quân tử không thèm kết bạn. Vua minh không dùng làm tôi. Còn bốn mối lo là : thích làm việc lớn, thay đổi lẽ thường dề cầu công danh, thế gọi là nhiễu. Cậy khôn, chuyên việc, xâm phạm người, tự dụng mình thế gọi là tham. Thấy lỗi chẳng đổi gọi là bướng. Người đồng với mình thì được, không đồng với mình thì dầu hay cũng không là hay, thế gọi là thiên. Ấy là bốn mối lo. Có bỏ được tám nết xấu, đừng làm bốn mối lo thì mới có thể dậy được. Thầy Khổng rầu rầu mà thở dài, lậy hai lậy rồi đứng dậy mà rằng :

- Khâu này hai lần bị đuổi ở Lỗ; tước dấu ở Vệ; chặt cây ở Tống; vây hãm ở Trần Thái ... Đứng không biết lầm lỡ điều gì mà mắc bốn chuyện không hay ấy, là sao vậy?

 

XEM PHẦN 5

 

 

---

 

 

23. Trang Tử Nam Hoa Kinh, chương Nhượng Vương, sách đã dẫn, tr. 454-455.

24. Trang Tử Nam Hoa Kinh, sách đã dẫn, tr. 480-486.