hiều
ngày 07/07/2015 toàn thể đại biểu dự kỳ họp thứ 10, Hội Đồng Nhân Dân
tỉnh Khánh Ḥa khóa V đă thông qua nghị quyết về việc điều chỉnh địa
giới hành chánh Thị xă Ninh Ḥa để thành lập huyện mới Tân Định.
Địa giới hành chánh
huyện mới Tân Định: Phía Đông giáp Thị xă Ninh Ḥa và huyện Vạn Ninh;
Phía Tây giáp huyện M’Drak tỉnh Daklak và huyện Khánh Vĩnh; Phía Nam
giáp huyện Khánh Vĩnh; Phía Bắc giáp huyện M’Drak tỉnh Daklak và huyện
Sông Hinh tỉnh Phú Yên.
Huyện Tân Định trong
quá khứ.
Tháng 3 năm Quư
Tỵ(1653), vua nước Chiêm Thành là Bà Tấm xâm lấn Phú Yên, chúa Nguyễn
Phúc Tần sai Cai cơ Hùng Lộc (không rơ họ) làm Thống binh, Xá sai Minh
Vũ (không rơ họ) làm Tham mưu, lănh 3000 quân đi đánh. Quân vượt đèo Hổ
Dương núi Thạch Bi, đánh thẳng vào thành, nhân đêm phóng lửa đánh gấp,
cả phá được. Bà Tấm trốn chạy. Lấy được đất đến sông Phan Rang. Bà Tấm
sai con là Xác Bà Ân mang thư xin hàng. Hùng Lộc đem việc báo lên. Chúa
y cho, khiến lấy sông Phan Rang làm giới hạn, từ phía đông sông đến địa
đầu Phú Yên chia làm hai phủ là Thái Khang(nay là Ninh Ḥa) và Diên
Ninh(nay là Diên Khánh). Phủ Thái Khang có hai huyện: Quảng Phước và Tân
Định; phủ Diên Ninh có ba huyện: Phước Điền, Vĩnh Xương và Hoa Châu. Đặt
dinh Thái Khang(nay là Khánh Ḥa) cho Hùng Lộc trấn giữ (1)
Như vậy đơn vị hành
chánh huyện Tân Định được khai sinh từ năm 1653. Những ghi chép về huyện
Tân Định trong sử sách rất mờ nhạt.
Huyện Tân Định thời
vua Gia Long đến thời vua Tự Đức
Tháng 11 năm Canh
Ngọ(1810) vua Gia Long “hạ lệnh cho từ Quảng B́nh trở về Nam đến B́nh
Ḥa( nay là Khánh Ḥa- TG) làm địa bạ. Chiếu rằng: “Chính sự tốt trước
hết là từ cương giới. Triều trước kinh lư việc dân, ruộng đất có sổ,
cương giới rơ ràng. Từ khi biến cách về sau(nội chiến giữa Tây Sơn và
nhà Nguyễn-TG), sổ sách tản mát, đầu thời trung hưng chưa kịp sửa chữa.
Gián hoặc có người xin trưng và tranh kiện, th́ phần nhiều mờ mịt, không
do đâu mà quyết định. Vậy hạ lệnh cho các dinh trấn báo khắp cho xă dân,
đều cứ theo số ruộng đất công tư, thực trưng và bỏ hoang, ghi rơ mẫu
sào, đẳng hạng ,xứ sở, bốn bên, hạn trong ba tháng làm xong sổ dâng lên.
Quan sở tại phải nghiêm cấm nha lại, không được tạ sự quấy nhiễu”
(2)
Qua các địa bạ của các
xă, thôn trong huyện Tân Định khai báo năm 1811 c̣n lưu giữ ở Trung tâm
Lưu trữ Quốc gia được nhà nghiên cứu Nguyễn Đ́nh Đầu hệ thống và cho
xuất bản tác phẩm “Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn- Khánh Ḥa” vào năm
1995. Từ đó chúng ta mới biết vào năm 1811 huyện Tân Định có 3 tổng:
tổng Hạ, tổng Thượng, tổng Trung (3)
Tổng Hạ gồm có 10 xă, 8 thôn, 1 xứ :
- An Phú
xă - Mỹ Thuận thôn
- An Phước
thôn - Ng̣i Láng thôn
- An Thạnh Đông xă
- Phú Lộc xă
- An Thạnh Tây
xă - Phước Thạnh xă
- Bàu Than xứ
- Tân Lập thôn
- Hội An
xă - Thanh Châu xă
- Hội B́nh xă
- Thuận An xă
- Mỹ An Đông
xă - Vạn An xă
- Mỹ An Tây
thôn - Vạn Phước thôn
- Mỹ Chánh thôn
Đường thiên lư đi
qua các xă, thôn, xứ của tổng Hạ huyện Tân Định: An Thạnh Tây x. (1959
tầm), Bàu Than xứ (305 tầm), Mỹ An Tây t.(210 tầm), Phú Lộc x.(1850
tầm), Thuận An x.(104 tầm 2 thước 5 tấc), Vạn An x.(55 tầm),Vạn Phước
t.(500 tầm).
Tổng
Thượng gồm có 14 xă, 18 thôn:
- An Đằng An Thuận
thôn - Ḥa An xă
- An Lâm
thôn - Hội Sơn thôn
- An Phú Lộc Sơn
thôn - Mỹ Lộc xă
- An Xuân
xă - Ngọc An thôn
- Bàu Đá
thôn - Phú Mỹ xă
- B́nh An
xă -
Phú Quư thôn
- Chiêm Dân Đồng Hương
xă - Phước An thôn
- Diêm Tràng
xă - Quy Phú xă
- Đại An
xă - Sơn Điền Nàng Hai thôn
- Đông An
thôn - Tân An xă
- Đồng Cam
thôn - Thạnh An tứ chánh thôn
- Đồng Tre
thôn - Thạnh Toàn xă
- Đồng Xuân
thôn -
Thuận An xă
- G̣ Găng Đại
thôn - Trường Lộc xă
- G̣ Găng tiểu
thôn - Tứ Chánh thôn
- G̣ Trại
thôn - Vạn Toàn thôn
Các xă Đồng Xuân, xă Ḥa
An và thôn Ngọc An đă mất địa bạ. Tổng Thượng, huyện Tân Định không có
đường Thiên lư đi qua. Riêng xă Chiêm Dân Đồng Hương (nay thuộc xă Ninh
Thượng) có sở đất diện tích 6 thước 2 tấc là thần từ miếu thờ Thiên Y.
Theo lời truyền miệng của người xưa là cho đến thời vua Gia Long xă
Chiêm Dân Đồng Hương vẫn c̣n người Chiêm Thành (Chàm) sinh sống cho nên
mới có tên “ Chiêm Dân”.
Tổng Trung
có 13 xă , 9 thôn
- An Ấp xă ( nay là
Phong Ấp) - Phước An thôn
- An Ḥa xă (Xuân
Ḥa) - Phước An xă (Phước Lư)
- An Phụng xă (Nghi
Phụng) - Phước Lộc xă
- An thành xă (B́nh
Thành) - Quang Hiện thôn (Quang Vinh)
- Đồng Dài
thôn - Tân Thủy thôn
- Hương Thạnh
xă - Thạch Thành xă
- Mỹ Cang thôn (Phụng
Cang) - Thạnh Mỹ xă
- Mỹ Hoa xă (Mỹ
Lợi) - Toàn Thạnh xă (Mỹ Hiệp)
- Phú Đa thôn ( Phú Đa
) - Tuân An thôn (Tuân Thừa)
- Phú Ḥa
thôn - Vĩnh Phước thôn
- Phú Vinh xă
- Xuân An xă ( Điềm Tịnh)
Hai thôn mất địa bạ thôn
Phú Ḥa (An Phú Ḥa Hương) và thôn Tân Thủy. Đường Thiên lư qua hai xă
của tổng Trung: xă Toàn Thạnh (911 tầm) và xă Mỹ Hoa (830 tầm).
Đầu đời Gia Long
chưa đặt chức Tri phủ phủ B́nh Ḥa và chức Tri huyện huyện Tân Định,
công việc hành chánh do Quản đạo đồn B́nh Ḥa quản lư. Năm Minh Mạng thứ
nhất(1820) bỏ chức Quản đạo đồn B́nh Ḥa, đặt Tri huyện huyện Tân Định
kiêm lư công việc huyện Quảng Phước. Năm Minh Mạng thứ 7 (1826), bỏ chức
Tri huyện huyện Tân Định, giao cho Phủ kiêm lư. Năm Minh Mạng thứ 13
(1832) đặt lại chức Tri huyện huyện Tân Định, thuộc Phủ thống hạt
(4)
Huyện lỵ của huyện
Tân Định ở xă Mỹ Thạnh (sau đổi Mỹ Hiệp- TG), dựng năm Minh Mạng thứ 13
(1832)
Dưới thời vua Gia
Long, tổng Hạ huyện Tân Định không tiếp giáp với đầm Nha Phu, do các xă,
thôn ven biển nằm dưới sự quản lư của đơn vị hành chánh thuộc Hà Bạc,
huyện Quảng Phước. “Buổi quốc sơ mở mang bờ cơi, dựng lập phủ huyện, hễ
những nơi gần núi, ven biển th́ lập làm Thuộc” (5). Đến tháng
5 năm Đinh Hợi (1827) “ Đổi các Thuộc từ Thừa Thiên trở vào Nam đến B́nh
Ḥa làm Tổng, cho thuộc các huyện sở hạt. Trước đây Thuộc vẫn là Thuộc,
không lệ vào huyện, đến bây giờ mới sai xét theo địa thế, nơi nào gần
tiện th́ đổi lệ vào” (6). Như vậy những xă thôn ven biển của
Thuộc Hà Bạc trước đây giáp với huyện Tân Định từ đây được sáp nhập vào
huyện Tân Định.
Vào cuối thời vua Tự
Đức huyện Tân Định lănh 3 tổng 74 xă thôn và chỉ ghi vắn tắt như vậy mà
thôi, không thấy ghi tên các xă, thôn. (7)
Huyện Tân Định thời vua Đồng Khánh
Theo như quyển Đồng
Khánh dư địa chí tỉnh Khánh Ḥa bằng chữ Hán được soạn vào đầu thời vua
Đồng Khánh (1886-1888)ghi chép về huyện Tân Định:, “ Ninh Ḥa phủ
thống hạt, huyện lỵ tại Hiệp Trung tổng, Mỹ Thạnh xă địa phận, tứ diện
trúc ly, thông trường tam thập trượng…Huyện hạt tam tổng, đinh cai nhất
thiên tam bách bát thập nhị nhân” (thuộc phủ thống hạt, huyện
lỵ ở tại địa phận xă Mỹ Thạnh, tổng Hiệp Trung, bốn mặt rào tre, chu vi
30 trượng…Trong huyện có 3 tổng dân đinh cộng là 1382 người).
Quyển Đồng Khánh
dư địa chí là quyển địa chí duy nhất dưới triều Nguyễn có ghi rơ tên
tổng, xă, thôn trong tỉnh Khánh Ḥa. Huyện Tân Định gồm 3 tổng, 74 xă,
thôn, ấp, hộ.