

Ruột
dư (vermiform appendix) h́nh như con sâu, thân hẹp, dài khoảng 3
inches (7.5 cm), bám vào đầu ruột già nằm phía bụng dưới bên phải.
Giá nó đặc th́ không sao, nhưng khổ nỗi ḷng nó lại rỗng, ăn thông
với ḷng của ruột già qua một lỗ nhỏ. Cớ sự chính ở chỗ đó, do nếu
có ǵ (như một miếng phân nhỏ chẳng hạn) trên bước đường phiêu du từ
ruột non sang ruột già, lỡ lọt vào ḷng nó, là ta có chuyện. Hoặc
một hạch bạch huyết trong ḷng nó to lên (lymphoid follicle
hyperplasia), cũng khiến ḷng nó tắc nghẽn, nó sưng lên. Người có
giun kim, giun đũa, hoặc sán Taenia trong ruột, có thể bất chợt sưng
ruột dư do giun, sán ḅ vào ḷng ruột dư nằm chơi. Có một lần tôi mổ
ruột dư gặp một hột ỗi nằm trong ḷng ruột dư làm ruột dư viêm.
Sưng ruột dư là một trong những nguyên nhân hay làm chúng ta đau
bụng cấp tính rồi bác sĩ phải đem ta đi mổ. Trẻ, già, nam, nữ, nó
chẳng tha ai, song nó hay xảy ra nhất cho người trẻ trong hạn tuổi
thanh xuân, mười mấy hai mươi mấy.Sưng ruột dư hiếm khi đến thăm các
trẻ em dưới 1 tuổi. Hàng năm ở Mỹ, có 250.000 trường hợp sưng ruột
dư xảy ra.
Khi ruột dư mới sưng trong ṿng 24 tiếng đầu, chưa kịp bể ra, x́ mủ
vào trong bụng, ta định bệnh được ngay và đem mổ, tốt lắm, song nếu
nó đă bể, mủ đă vào bụng, vấn đề trở thành trầm trọng, nhiêu khê hơn
nhiều. Khổ cái, sự định bệnh thường muộn, do chỉ 55% các trường hợp
sưng ruột dư (hơn một nửa một chút) cho những triệu chứng điển h́nh
khiến chúng ta mau chóng nhận diện được căn bệnh. Trong rất nhiều
trường hợp, nó giả h́nh che mắt, gây những triệu chứng giống những
bệnh khác, nhất là ở trẻ em dưới 3 tuổi, người trên 60.
I- Triệu chứng
Lời kể bệnh của bạn rất quan trọng, giúp bác sĩ định bệnh mau chóng,
nhất là khi diễn tiến của các triệu chứng được bạn mô tả rơ ràng,
mạch lạc. Bạn kể bệnh mơ hồ, chúng ta có thể dắt tay nhau đi lạc
đường.
Triệu chứng đầu tiên của sưng ruột dư luôn luôn là đau bụng. Đau mơ
hồ vùng bụng trên ngay phía giữa, hoặc đau quanh rốn (ở đây, chúng
ta lại thấy công dụng của cái rốn, phân chia bụng thành trên, dưới,
bên phải, bên trái, ngoài việc để chúng ta buồn tay bôi dầu cù là).
Bạn thấy mắc đi cầu hoặc thấy muốn đánh hơi (passing flatus), song
có làm vậy, đau nó vẫn không bớt. Bôi dầu cù là cũng chẳng ăn thua.
(Mà dầu cù là, dầu xanh nào có chữa bệnh ǵ đâu, chỉ làm khổ cái mũi
bác sĩ).Bạn đau không nhiều, kiểu đau quặn thôi (crampy pain), và
cái đau nhè nhẹ này kéo dài khoảng 4 đến 6 tiếng. Nếu bạn là người
dễ tính, ít hay than phiền, hoặc đang mải ngủ, có khi bạn cũng chẳng
cảm thấy cái đau lúc đầu của sưng ruột dư.
Nhưng khi ruột dư càng lúc càng sưng, cái đau trở thành rơ rệt, liên
tục, và cũng nặng hơn, ḅ dần về phía vùng bụng dưới bên phải. Khi
cử động và ho, bạn thấy đau thêm. Bạn ăn chẳng ngon miệng tí nào. (Triệu
chứng ăn không ngon rất quan trọng, do thế, nếu bạn vẫn ăn ngon như
thường, th́ chắc không phải sưng ruột dư rồi.) Bạn có thể cảm thấy
buồn nôn hoặc thực sự ói ra thức ăn, song có ói, th́ cũng không ói
dữ lắm, như khi bị trúng độc thức ăn (food poisoning). Thường, bạn
không bị tiêu chảy khi sưng ruột dư.
Đấy là những triệu chứng điển h́nh của sưng ruột dư, nhưng ôi, đời
thường dành nhiều thử thách cho các bác sĩ, v́ chỉ 55% các trường
hợp sưng ruột dư cho những triệu chứng điển h́nh như vậy. Trẻ em,
những vị có tuổi, và phụ nữ mang thai, sưng ruột dư, hay có những
triệu chứng chả điển h́nh tí nào. Chẳng hạn, trẻ em 11 tháng đến 35
tháng, khi sưng ruột dư, thường hay tiêu chảy, và nhiều trẻ dưới 1
tuổi vẫn đ̣i ăn như thường. Những vị lớn tuổi, già yếu, hay có những
triệu chứng mơ hồ, không theo những diễn tiến như kể trên. Phụ nữ
mang thai, sưng ruột dư, có khi thay v́ đau vùng bụng bên phải phía
dưới, lại đau bụng vùng bên phải phía trên, do tử cung mang thai đẩy
ngược ruột dư ra khỏi vị trí b́nh thường của nó, lên cao hơn.
Ngay với những người trẻ, khỏe mạnh, không mang thai, sưng ruột dư,
nhiều trường hợp, cũng có những triệu chứng không điển h́nh của căn
bệnh.
II- Thăm khám
Khi thăm khám cho bạn, những ǵ bác sĩ nhận thấy nơi bạn sẽ tùy vào
hai yếu tố: bạn đă có triệu chứng bao lâu, và vị trí của cái ruột dư
trong bụng bạn (nó nằm đúng chỗ của nó, hoặc nằm thấp sâu phía dưới,
nằm cao phía trên, nằm nấp sau ruột già xa phía đằng sau lưng, hoặc
cắc cớ nằm ở bụng dưới bên trái thay v́ bên phải).
Khi ruột dư bị sưng như vậy, lúc bác sĩ sờ nắn bụng bạn, đúng vào
chỗ nằm của cái ruột dư, bạn sẽ cảm thấy đau, và bụng bạn chỗ ấy
gồng cứng hơn những chỗ khác. Đau khi bị sờ nắn (tenderness) là dấu
chứng quan trọng, v́ nếu không có dấu chứng này, ta không thể định
được bệnh sưng ruột dư. Dấu chứng này có thể chưa xuất hiện trong
giai đoạn đầu của căn bệnh, khi bạn mới cảm thấy đau mơ hồ vùng bụng
trên hoặc quanh rốn. Khi cái ruột dư của bạn chơi ngang, nằm nấp sau
ruột già (retrocecal appendix) măi tận về phía lưng, hoặc nằm thấp
sâu dưới vùng chậu (pelvic appendix), bụng bạn có thể chẳng đau tí
nào khi sờ nắn, nhưng bạn đau khi bác sĩ đấm đấm phía sau lưng bạn
hoặc khi bác sĩ dùng ngón tay khám trực tràng (rectal examination)
và khám vùng chậu của bạn (pelvic examination).
Quan sát bạn trong tư thế nằm, bác sĩ có thể thấy bạn co chân phải
lên, cố không cử động nhiều bên phải v́ đau. Nhiệt độ của bạn b́nh
thường hoặc hơi tăng một chút (99 đến 100.5 độ F, hoặc 37.2-38 độ
C). Nếu bạn sốt cao trên 103 độ F (39.4 độ C), chết rồi, chắc cái
ruột dư bạn bị lủng rồi (perforation), mủ đă x́ vào trong bụng, đồng
thời dính vào các cơ quan chung quanh, đưa đến nhiễm trùng vùng
quanh ruột dư, hoặc nặng hơn nữa, nhiễm trùng toàn bụng. Ruột dư ít
khi bị lủng khi mới sưng trong ṿng 24 giờ đầu, ta định được bệnh và
đem đi mổ ngay, nhưng dễ bị lủng sau 48 tiếng đồng hồ.
III- Các thử nghiệm và phim chụp
Định bệnh sưng ruột dư chính dựa vào lời kể bệnh có duyên, mạch lạc,
rơ ràng của bạn, thêm vào đấy là bàn tay thăm khám của bác sĩ. Các
thử nghiệm không giúp vào sự định bệnh cho lắm, song giúp ta loại bỏ
nhiều bệnh khác có thể gây những triệu chứng tương tự, như sạn đường
tiểu, nhiễm trùng đường tiểu, thai ngoài tử cung, v.v..
Hai thử nghiệm căn bản cho bất cứ ai đau bụng dưới là “complete
blood count” (viết tắt CBC, xin tạm dịch “đếm máu toàn diện”) và
phân tích nước tiểu (urinalysis). Nếu người đau bụng thuộc phái nữ,
ta cần làm thêm trắc nghiệm thử thai (pregnancy test), xem người phụ
nữ có đang mang bầu hay không.
Thử nghiệm máu “complete blood count” (CBC) cho thấy các trị số của
bạch cầu (white blood cells), hồng cầu (red blood cells) và các tiểu
cầu (platelets), những loại tế bào chính trong máu. Khi sưng ruột dư,
thường “complete blood count” cho thấy các bạch cầu tăng cao trong
máu, khoảng 12.000 đến 15.000 bạch cầu trong mỗi phân khối máu (b́nh
thường, ta có 5.000-10.000 WBC/mm3). Nhưng đến 10% số người sưng
ruột dư có số lượng bạch cầu trong máu hoàn toàn b́nh thường, nên ta
không thể chỉ dựa vào “complete blood count” để định bệnh hoặc loại
trừ sưng ruột dư.
Trong mẫu nước tiểu được phân tích (urinalysis), nếu ta thấy có
nhiều máu (hematuria) hoặc nhiều tế bào bạch cầu quá (pyuria), chắc
bạn không sưng ruột dư đâu, chỉ bị sạn đường tiểu hoặc nhiễm trùng
đường tiểu thôi, xin mừng cho bạn. Bạn là phái nữ, thử nghiệm thử
thai cho thấy bạn có bầu, chết, ta nên nghĩ đến bệnh thai ngoài tử
cung (ectopic pregnancy) là vừa, nếu thực bạn không sưng ruột dư.
Một lần nữa, đời lại vẫn chưa dễ như ta tưởng.Xin lỗi, bạn kể bệnh
lơ mơ, khám đi khám lại, định bệnh vẫn lờ mờ, các thử nghiệm “đếm
máu toàn diện” (complete blood count), phân tích nước tiểu không
giúp ǵ hơn. Và bạn vẫn c̣n đau nhiều, chẳng lẽ lại cứ đem bạn đi mổ
bừa, mở bụng bạn ra xem có đúng bạn sưng ruột dư hay không, nếu
không th́ đóng lại cũng chẳng sao? Có lẽ ta phải nhờ đến các phương
pháp siêu âm (ultrasound) hoặc Cat scan vậy.
Siêu âm rất chính xác (specific) trong việc xác định bạn không bị
sưng ruột dư, nếu siêu âm cho thấy rơ cái ruột dư của bạn hoàn toàn
b́nh thường, chả sưng to tí nào cả, ta có thể chắc ăn là bạn không
bị sưng ruột dư. Nhưng độ nhạy (sensitivity) của nó chỉ khoảng 86%,
tức nó không khám phá được 14% các trường hợp thực sự sưng ruột dư.
Gần đây, người ta thấy phương pháp chụp Cat scan có độ nhạy hơn hẳn
siêu âm, đến 96%, chỉ sót có 4% các trường hợp thực sự sưng ruột dư.
Nếu bạn đau không phải v́ sưng ruột dư, Cat scan cũng khám phá những
bệnh khác trong bụng khiến bạn đau hay hơn siêu âm.
IV- Chữa trị
Trong trường hợp rơ ràng, không c̣n nghi ngờ ǵ nữa (bạn kể bệnh có
duyên, mạch lạc, tả đúng diễn tiến của các triệu chứng, bác sĩ khám
thấy đúng là sưng ruột dư), ta nhờ bác sĩ giải phẫu mổ ngay đi thôi,
bạn nhé, lấy cái ruột dư đang làm phiền bạn ra, và rồi bạn sẽ thơ
thới rời nhà thương, về lại nhà trong ṿng vài ngày. Sưng ruột dư,
ai cũng có thể bị, đây là việc Trời kêu ai nấy dạ, bạn chẳng nên
buồn bă, ruột dư nó... thừa, cắt đi cũng chả sao.Và nếu mổ đúng lúc,
khi ruột dư chưa bể vỡ, vết mổ sẽ nhỏ thôi, chỉ chừng 3 cm.
Trường hợp ta c̣n phân vân chưa rơ, bạn chịu khó... vào nhà thương
nằm, để bác sĩ theo dơi. Cứ độ vài giờ, bác sĩ lại đến thăm bạn, xem
các triệu chứng của bạn tiến triển thế nào, và khi khám cho bạn, có
thêm những dấu chứng ǵ mới.Cứ 4 tiếng, ta làm lại thử nghiệm “đếm
máu toàn diện” (complete blood count), xem lượng bạch cầu trong máu
vẫn vậy, hoặc nó từ từ tăng lên. Nếu càng lúc càng có thêm bằng
chứng bạn đúng bị sưng ruột dư, ta sẽ mổ cắt nó đi, trước khi nó bể
vỡ, x́ mủ vào trong bụng bạn. C̣n may mắn, bạn bớt đau dần, không
sưng ruột dư, thường 24 tiếng sau, bác sĩ sẽ để bạn hân hoan ra về.
Ôi, cái ruột dư, v́ nó trước bao người đă mất mạng, hoặc nếu sống
sót, cũng bao biến chứng. Nay tỉ lệ tử vong do sưng ruột dư đă giảm
thiểu nhiều (không đến 1 người mất mạng trong 100 trường hợp sưng
ruột dư). Nhờ vào tŕnh độ y học cao hơn, nên bệnh được định ra sớm
hơn, kỹ thuật giải phẫu, gây mê cũng tân tiến hơn trước.