Những vị trí của sạn (sỏi) thận
Sạn thường nhỏ thôi, dưới 1 cm, song thỉnh thoảng cũng có ḥn thực
lớn, đến 3 hay 5 cm, bằng trái chanh. Lúc c̣n trên thận, nơi rộng răi,
sạn thường không gây vấn đề, song khi sạn xuống ống dẫn tiểu, chỗ chật
hẹp, nó mới hay gây triệu chứng.
I- NGUYÊN NHÂN
Sạn đường tiểu được tạo do sự lắng đọng của những chất sẵn có tại
đường tiểu, khi nồng độ của chúng lên cao bất thường trong nước tiểu.
Như lúc cơ thể ta thiếu nước dehydration) do thói quen ít uống nước
chẳng hạn, nước tiểu trở thành đậm đặc, các chất có sẵn trong đường
tiểu dễ kết tụ rồi lắng đọng thành sạn. Hoặc khi ta dù không thiếu
nước, nhưng lượng chất tạo ra sạn, v́ một lẽ nào đó, lên cao trong
nước tiểu, sạn cũng dễ thành lập.
Ngược lại, trong đường tiểu cũng có nhiều chất mang nhiệm vụ ngăn sự
tạo sạn. Nếu những người bạn tốt này tự nhiên ít đi trong đường tiểu,
các chất tạo sạn không ai cản trở, dễ tạo ra sạn.
Do hai cơ chế tạo sạn trên, rất nhiều bệnh đưa ta đến với sạn đường
tiểu (các bệnh gout, type I distal renal tubular acidosis,
hyperparathyroidism, sarcoidosis, milk alkali syndrome,
myeloproliferative disorders, paraneoplastic syndromes, ...), và cũng
nhiều yếu tố khiến đường tiểu của ta dễ bị sạn:
1 - Yếu tố di truyền:
Nhiều người mang sạn trong đường tiểu (nhất là loại calcium oxalate)
có người thân trong gia đ́nh cùng bị sạn như họ.
2 - Thực phẩm:
Ăn quá nhiều thực phẩm chứa chất đạm (protein, như thịt, cá) và muối,
hoặc các thực phẩm chứa chất calcium oxalate (spinach, nuts, rhubarb,
instant coffee, tea, chocolate) sẽ dễ bị sạn calcium. Người dùng quá
nhiều các chất antacids (như Maalox, Mylanta, ...), sữa, sinh tố C
hoặc sinh tố D cũng vậy.
Người dùng quá nhiều thịt, cá (protein-rich foods) và thức ăn, thức
uống chứa chất purine (đồ biển, rượu vang, cream sauces) dễ bị sạn
uric acid. Ăn ǵ, uống ǵ cũng nên vừa phải thôi.
3 - Thuốc dùng:
Nhiều thuốc dùng (acetazolamide, diuretics, indinavir,
antineoplastics) có thể khiến ta dễ bị sạn đường tiểu.
I I- TRIỆU CHỨNG
Nửa đêm, đang ngủ ngon th́nh ĺnh bạn bị cơn đau đánh thức dậy.
- Đau: Tính chất đau dữ dội, mănh liệt, cảm giác bị co thắt bên
trong, lăn lộn, không nằm ở tư thế nào để giảm đau được, nôn và buồn
nôn. Vị trí: Vùng hố sườn lưng một bên hay hai bên cả vùng hạ sườn.
Tức nói không được khi vỗ vào hố lưng, có thể sờ thấy thận nếu to,
chạm thận-bập bềnh thận dương tính. Hướng lan: Từ hố thắt lưng lan
xuống dưới hoặc ra phía trước đến hố chậu rồi bộ phận sinh dục ngoài
và mặt trong đùi.
Cái đau ở một bên lưng dưới và bụng, hơi khó mà định nó thực sự phát
xuất từ đâu. Nó mau chóng trở thành dữ dội, rồi từng chập, từng chập,
lan xuống cả vùng háng và bộ phận sinh dục. Kiểu đau quặn, liên miên,
lúc nhiều lúc ít. Đau quá, đến toát mồ hôi, bạn cố t́m một vị trí nằm
cho thoải mái, nhưng nằm nghiêng hay nằm ngửa, cũng không thấy bớt
đau. Đồng thời, bạn cảm thấy buồn nôn, có lúc c̣n mửa.
-Tiểu tiện: Nước tiểu bạn có máu. Tiểu máu, sau cơn đau quặn
thận, máu toàn băi, thường tái phát khi bệnh nhân rung chuyển nhiều và
mạnh, đỡ dần khi nghỉ ngơi. Ngoài máu, có thể tiểu ra mủ (dấu hiệu cần
nghĩ đến sỏi thận), tiểu buốt hay gắt (nếu viêm đài – bể thận).
Có người bị sạn đường tiểu không lên những cơn đau dữ dội như cơn đau
của bạn (thường kéo dài khoảng 20 đến 60 phút), song hay đau ngầm ngầm
ở một bên lưng dưới, hoặc mơ hồ đau bụng, đau chỗ bộ phận sinh dục. Có
vị không đau, nhưng sạn lặng lẽ gây tắc đường tiểu và làm hư thận.
Khi được thăm khám, bạn thấy đau một bên lúc bác sĩ sờ nắn bụng bạn.
Lúc bác sĩ đấm nhẹ vào một bên lưng dưới của bạn (cùng bên với vùng
bụng sờ thấy đau), bạn cũng cảm thấy đau nữa.
Ngoài việc khám bụng, bác sĩ cũng để ư xem bạn có thiếu nước (miệng,
lưỡi trông khô, áp huyết xuống thấp, ...), và sốt không. Nếu bạn quả
thiếu nước trong cơ thể (dehydration), bạn cần được truyền nước trong
bệnh viện (một chai "nước biển" truyền trong pḥng mạch chẳng ăn thua
ǵ).
-Sốt: Sốt cao, rét run nếu có viêm đài – bể thận.
Nếu bạn có sốt, t́nh thế nguy ngập hơn, v́ sạn khiến đường tiểu tắc
nghẽn và thận bạn đă nhiễm trùng rồi, biết đâu các vi trùng c̣n vào
luôn cả máu gây nhiễm trùng máu. Trường hợp này, bạn cần được chữa
bằng thuốc trụ sinh truyền tĩnh mạch và ta cần khai thông đường tiểu
gấp gấp (urinary decompression), kẻo nước tiểu ứ trên thận, khiến
nhiễm trùng thận đâm khó chữa và trở thành nguy hiểm.
III- TRẮC NGHIỆM VÀ CHỤP PHIM
1- Phân tích nước tiểu:
Sạn đường tiểu hay gây chảy máu, nhiều khi mắt ta không nh́n thấy,
nhưng khám phá được bằng phương pháp phân tích nước tiểu (urinalysis,
xem nước tiểu dưới kính hiển vi).
Song không phải trường hợp sạn nào cũng gây chảy máu, trong 10% các
trường hợp sạn đường tiểu, khi phân tích nước tiểu, chúng ta không
thấy có máu. Có khi phân tích nước tiểu cho thấy những tinh thể
(crystals) bất thường trong nước tiểu, may ra giúp bác sĩ nghĩ đến
loại sạn nào đang làm phiền bạn.
2-Thử chức năng thận:
Bạn cũng cần thử máu, để xem chức năng của thận bạn có c̣n tốt, đồng
thời ta đo luôn các chất calcium, uric acid, phosphate trong máu, xem
chúng có lên cao.
Có người c̣n cần thử cả nước tiểu lấy trong 24 tiếng, xem khối lượng
nước tiểu trong 24 tiếng nhiều hay ít (urinary volume), xem các chất
calcium, oxalate, citrate, uric acid, cystine có tăng cao trong nước
tiểu. Với nước tiểu lấy như vậy, ta có thể làm luôn trắc nghiệm
"nitroprusside" nếu nghi sạn thuộc loại cystine.
3- Chụp phim bụng, CT Scan bụng:
Một số sạn đường tiểu có thể thấy được trên phim chụp bụng thường.
Song bây giờ các bác sĩ hay làm CT scan bụng (non-contrast helical CT
Scan) để khám phá sạn đường tiểu, v́ CT scan có độ chính xác gần như
100%. Ngoài ra, nếu không phải sạn thận, CT scan cũng giúp chúng ta
khám phá một t́nh trạng khác cũng có thể gây những triệu chứng giống
sạn thận, như ung thư thận chẳng hạn.
Những ngày chưa có CT scan, để t́m hiểu vấn đề, các bác sĩ thường chụp
phim thận với chất cản quang (intravenous pyelography, gọi tắt IVP:
chất cản quang được chích vào cơ thể bạn, phim được chụp trong lúc
chất cản quang đang thải qua thận, xuống ống dẫn tiểu rồi vào bọng
đái). IVP có thể xác định sạn to hay nhỏ, h́nh dạng, vị trí của sạn,
và xem thận bạn c̣n làm việc tốt không, đường tiểu có chỗ nào tắc
nghẽn v́ sạn chăng. Nhưng IVP gây hại nhiều hơn CT scan, như dị ứng
(allergy) với thuốc cản quang, hơn nữa, mức độ chính xác cũng kém hơn
CT scan, nên IVP nay không c̣n được dùng nhiều như trước.
4- Phương pháp siêu âm (ultrasound):
Siêu âm thường hay được dùng để khám phá sạn đường tiểu ở phụ nữ mang
thai, v́ siêu âm vô hại cho thai nhi trong bụng người mẹ. Tuy nhiên,
mức độ chính xác của siêu âm không bằng CT scan và IVP.
IV- CHỮA TRỊ SẠN ĐƯỜNG TIẾT NIỆU
Việc chữa trị sạn đường tiểu gồm việc chữa cấp tính, giải quyết vấn đề
ngay, và sự chữa trị về lâu về dài, ngăn ngừa những ḥn sạn mới đừng
xuất hiện và phá bạn nữa.
Sự chữa trị cấp tính tùy vào triệu chứng đau nhiều hay ít của bạn, độ
lớn và vị trí của sạn, cũng như những biến chứng nếu có. Đa số những
trường hợp sạn đường tiểu có thể chữa bên ngoài, người bệnh không phải
vào nhà thương.
1. Giúp bạn bớt đau:
Đầu tiên bác sĩ chữa bạn bớt đau cái đă.
Đau th́ khổ lắm.
Thuốc giảm đau có chất nha phiến (chích, như các thuốc Demerol,
Morphine, hay uống, như các thuốc Tylenol số 3, Vicodin, ...) hoặc
thuốc "chống viêm không có chất steroid" như các thuốc Motrin,
Naprosyn, ..., có thể giúp bạn bớt đau. Tuy nhiên, chúng ta nên cẩn
thận khi dùng các thuốc "chống viêm không có chất steroid" trong
trường hợp bạn buồn nôn, ói mửa, thiếu nước trong người, hoặc khi thận
của bạn không được hoàn toàn tốt.
Thường th́ cơn đau sẽ giảm dần trong ṿng 24-48 tiếng. Song với thuốc
giảm đau, mà bạn vẫn không bớt đau nhiều, chúng ta sẽ nhờ bác sĩ
chuyên khoa tiết niệu (urologist) đâm kim vào thận rút bớt nước tiểu
ra (percutaneous nephrostomy) hoặc đặt một dụng cụ vào ống dẫn tiểu
của bạn (urinary stent), giúp nước tiểu thoát qua được chỗ bị nghẹt do
sạn. Chúng ta cũng cần nhờ đến bác sĩ chuyên khoa tiết niệu t́m cách
lấy sạn ra sớm trường hợp bạn nóng sốt do nhiễm trùng, suy thận cấp
tính v́ sạn, không có nước tiểu (những trường hợp này bạn cần vào nhà
thương).
2. Lấy sạn ra:
Nếu ḥn sạn của bạn chỉ nhỏ khoảng 5 mm
trở xuống, bạn không có biến chứng nóng sốt, phim Cat scan bụng, hoặc
phim chụp thận với chất cản quang cho thấy sạn không làm tắc ống dẫn
tiểu, bạn bớt đau dần, bạn không cần phải vào nằm bệnh viện. Đa số
(98%) các sạn nhỏ từ 5 mm trở xuống sẽ xuống được bọng đái và ra ngoài
theo nước tiểu.
Bạn nên uống ít nhất 2 lít nước mỗi ngày và dùng giấy lọc (filter
paper) hoặc một dụng cụ lọc (very fine strainer) để lọc nước tiểu t́m
sạn mỗi lần đi tiểu. Nếu bạn không thấy đau lại, ta thử chờ vài tuần
xem sao, sạn có thể sẽ di chuyển dần xuống bọng đái rồi ra ngoài theo
nước tiểu. Sau vài tuần, nếu nó vẫn không chịu ra, hoặc trong thời
gian chờ đợi như vậy, nó lại khiến bạn đau nữa, ta nhờ bác sĩ chuyên
khoa tiết niệu cho nó đi chơi chỗ khác.
Bác sĩ tiết niệu sẽ dùng một trong những cách sau để lấy sạn ra cho
bạn:
- Bắn sạn (lithotripsy):
Sạn được bắn vỡ thành những mảnh nhỏ để có thể trôi ra ngoài theo nước
tiểu. Riêng chuyện bắn sạn, cũng đă có nhiều cách: bắn bằng sóng chấn
động (shock wave), bằng siêu âm, bằng tia laser, bắn từ ngoài, bắn
ngay tại đường tiểu bên trong.
Bắn sạn xong, bạn sẽ ra về trong ngày, được khuyên uống thực nhiều
nước, và trở lại tái khám một tháng sau, để chụp phim lại xem các mảnh
sạn nhỏ đă ra hết chưa (25-50% số người được chữa bằng phương pháp bắn
sạn cần được bắn lần nữa).
- Soi ống dẫn tiểu (ureteroscopy):
Qua đường bọng đái phía dưới, bác sĩ soi ống dẫn tiểu, và sạn được bóp
vỡ, lấy ra qua ống soi.
- Soi thận cùng ống dẫn tiểu (percutaneous nephroureterolithotomy):
Qua mạn sườn vùng thận, bác sĩ đưa thẳng ống soi vào thận để lấy những
sạn nằm trong thận hay ống dẫn tiểu phía trên.
3- Mổ lấy sạn:
Ngày nay, nhờ những cách lấy sạn tân tiến
kể trên, phương pháp mổ thận hoặc ống dẫn tiểu để lấy sạn ít được dùng
đến như trước.
4- Chữa sạn về lâu về dài:
Sạn đường tiểu hay tái phát. Làm thế nào
để sạn đừng trở lại và làm khổ ta nữa?
So với việc chữa sạn cấp tính, việc này phức tạp hơn và cần nhiều kiên
tâm, v́ sạn có nhiều loại, cần những cách chữa và pḥng ngừa khác
nhau. Cách tốt nhất là khi bạn đă lấy được sạn tiểu ra, đem đến cho
bác sĩ gửi pḥng thí nghiệm nhờ họ xem đây là sạn loại nào.
Song sạn thuộc loại nào đi nữa, ta cũng cần uống nhiều nước, để cơ thể
khỏi thiếu nước, và tiểu ra ít nhất 2 lít nước mỗi ngày. Một lời
khuyên tốt: nếu có sạn đường tiểu, đi đâu, gặp nguồn nước uống, bạn
đừng quên dừng chân để uống. Và chớ nên để nước tiểu có màu vàng đậm,
dấu chứng báo hiệu ta không đủ nước trong người.
Sạn thận có thể để lại hậu quả trầm trọng, làm hư thận bạn. Sau cơn
đau cấp tính, và dù may mắn đă tiểu ra ḥn sạn, bạn cũng cần trở lại
tái khám đều, để bác sĩ theo dơi, thỉnh thoảng thử nước tiểu và chụp
phim xem sạn có tái phát hay không. Rủi sạn trở lại, việc biết sạn
loại nào lại càng quan trọng, hầu chúng ta t́m được cách ngừa sạn về
lâu về dài.