I-TỔNG QUAN
Cách
đây mấy năm trước, hăng thuốc Merck hănh diện công bố thuốc chích
Zostavax họ chế để ngừa bệnh shingles, dùng cho người 60 tuổi trở lên.
Nay Medicare vừa cho các vị 65 trở lên dùng thuốc.
Bệnh giời leo (shingles, c̣n có tên herpes zoster), là một bệnh da hay
xảy ra. Riêng tại Mỹ, Trung tâm Kiểm soát và Pḥng ngừa Tật bệnh (CDC)
ước lượng mỗi năm có khoảng 600.000 đến 1 triệu trường hợp bệnh
shingles. Bệnh đặc biệt chỉ tấn công một vùng da của cơ thể chi phối
bởi một dây thần kinh cảm giác.
Trong suốt cuộc đời, shingles sẽ đến thăm 10-20% chúng ta. Trẻ không
tha, già không thương, nó đến thăm cả trẻ lẫn già, song càng lớn tuổi,
ta càng dễ bị nó. Trẻ em dưới 2 tháng nếu nổi trái rạ, sau dễ bị
shingles hơn các trẻ khác. V́ hai bệnh trái rạ và shingles gây do cùng
một loại siêu vi trùng (virus).
Siêu vi trùng này tai quái lắm.
Ở người nổi trái rạ (hay “thủy đậu”, tên Mỹ: “chickenpox”,
“varicella”), khi bệnh khỏi, các siêu vi trùng gây bệnh không chịu ra
khỏi cơ thể người bệnh. Chúng theo những thần kinh dẫn truyền cảm giác
dưới da (cutaneous nerves), đi ngược vào các hạch thần kinh nằm phía
sau cột sống. Chúng ẩn thân, chờ thời tại các hậu cứ này. Một lúc nào
đó, lại rủ nhau dạo chơi, đi dọc theo thần kinh dẫn truyền cảm giác ra
ngoài da, gây một h́nh thức bệnh khác gọi là “shingles”, tạo những bọc
nho nhỏ mọng nước, rất đau ở một bên đầu, một bên thân, một bên tay
hay chân. Đặt tên Việt cho shingles là bệnh “giời leo” dễ hiểu hơn
chăng?
Như vậy, shingles gây do các siêu vi trùng trái rạ, từ các hạch thần
kinh trong cơ thể người trước từng nổi trái rạ, ra ngoài da dạo chơi
(có khi 2-3 lần trong suốt cuộc đời người bệnh). Thế nên, siêu vi
trùng gây bệnh được đặt tên “varicella zoster virus”, vừa gây bệnh
trái rạ (varicella), vừa gây bệnh “giời leo” (shingles hay herpes
zoster). Bệnh hiếm khi lây trực tiếp từ người bệnh sang người khác.
Các vị có tuổi hay bị shingles hơn người trẻ, do cơ chế kháng cự
(immunologic function) của cơ thể ta giảm dần theo tuổi tác, không đủ
sức cản trở, ngăn cấm những siêu vi trùng trái rạ từ các hạch thần
kinh, ra dạo chơi ngoài da. So với người trẻ, các vị có tuổi cũng hay
đau lâu hơn, sau khi các vết shingles trên da đă lành.
II-TRIỆU CHỨNG
Shingles thường diễn tiến qua 2 giai đoạn:
1. Giai đoạn trước khi nổi mụn (preeruptive phase):
4-5 ngày trước khi trên da xuất hiện những mụn gây do shingles, bạn
thấy đau, ngứa, hoặc có cảm giác như phỏng ở chỗ sắp xuất hiện những
mụn shingles.
Có khi bạn đau dữ lắm, khiến bác sĩ ngỡ bạn bị những bệnh nguy hiểm
như viêm màng phổi (pleurisy), chết cơ tim cấp tính (myocardial
infarction, nôm na là heart attack), nhức đầu một bên migraine
(migraine headache), hoặc các bệnh nguy hiểm trong bụng. Cho đến lúc
những vết shingles xuất hiện, bác sĩ mới thở phào nhẹ nhơm, xoa tay:
“À, shingles rồi!”
Trong giai đoạn “đau mà chưa thấy kẻ thù”, bị cắn đến chẩy nước mắt,
nếu bạn tả kỹ vùng đang đau, may ra bác sĩ sẽ nghĩ đến shingles.
Từ tủy sống (spinal cord) nằm phía sau cột xương sống (spine), tỏa ra
một hệ thống thần kinh cảm giác đi khắp cơ thể, song song với hệ thống
thần kinh vận động. Hệ thần kinh vận động điều khiển sự hoạt động của
các bắp thịt và nhiều cơ quan. C̣n hệ thần kinh cảm giác có nhiệm vụ
dẫn truyền cảm giác từ các cơ quan về tủy sống (rồi từ tủy sống, sẽ có
những thần kinh khác tiếp nối, dẫn truyền cảm giác lên óc). Hai hệ
thống thần kinh cảm giác và vận động làm việc phối hợp, nhịp nhàng.
Các thần kinh cảm giác của da chia nhau chi phối việc dẫn truyền cảm
giác từ da về tủy sống. Khi siêu vi trùng shingles ra dạo chơi ngoài
da, chúng đi từng đàn theo sợi thần kinh cảm giác (vừa đi vừa gặm sợi
thần kinh nên gây đau), do đó, sẽ chỉ gây bệnh ở vùng da do thần kinh
cảm giác đó chi phối. Bệnh xảy ra ở một bên người: một bên đầu, một
bên mặt, một bên thân người, hoặc một tay hay chân, rất hiếm khi ở cả
hai bên người.
Cùng với cái đau trong giai đoạn “bị cắn nhưng chưa thấy ông giời đâu
cả”, có khi bạn cũng nóng sốt, nhức đầu, uể oải, nổi hạch ở gần vùng
đau. Khi các triệu chứng nóng sốt, nhức đầu, uể oải, nổi hạch giảm
dần, những bọc mọng nước nho nhỏ của shingles bắt đầu xuất hiện.
Giai đoạn “đau mà chưa thấy kẻ thù, bị cắn nhưng chưa thấy ông giời
đâu cả” có thể không xảy ra, nhất là ở trẻ con.
2. Giai đoạn nổi mụn (eruptive phase):
4-5 ngày sau khi bạn bắt đầu cảm thấy đau, “giời” bỗng xuất hiện.
Vùng đau trở nên đỏ, sưng. Trên một nền đỏ, sưng như vậy, nổi những
bọc mọng nước, to nhỏ khác nhau. Nước trong các mụn này, đầu tiên
trong, nhưng đục dần trong ṿng 3-4 ngày. Các bọc nước quây quần, tụ
tập với nhau thành từng nhóm, tiếp tục xuất hiện cho đến 7 ngày sau.
Rồi chúng bể vỡ, đóng vẩy, lành dần. Các vẩy rụng đi trong ṿng 2-3
tuần khi căn bệnh rút lui.
Nếu chỉ có vậy, vài tuần sau, câu chuyện bạn bị shingles đă thuộc về
quá khứ. Ở nhiều người, nhất là các vị có tuổi, hoặc các vị yếu sẵn v́
bệnh tật, shingles ác hiểm hơn, tạo không ít khổ đau cho họ. Những chỗ
da sưng, đỏ v́ shingles rộng lớn hơn, với nhiều bọc mọng nước hơn, dễ
bể thành những bọc máu. Da chỗ có shingles chết đi (skin necrosis), và
có thể nhiễm trùng, mưng mủ. Da có lành, cũng đầy thẹo.
Bệnh “giời leo” shingles hay cắn ḿnh ta: ở một bên lưng chạy ṿng ra
phía trước ngực hoặc bụng (theo đường dây thần kinh cảm giác, phát
xuất từ tủy sống phía sau cột sống, chạy ṿng ra phía trước), y như
bệnh trái rạ cho nhiều vết trái rạ ở ḿnh hơn ở tay chân. Nhưng, trong
nhiều trường hợp, shingles không thích cắn ở ḿnh, mà cắn một bên đầu
hoặc một bên mặt. Ngại nhất là khi nó cắn vùng trán, và mũi gần mắt.
V́ nó có thể ḅ cả vào mắt, cắn nát các màng bao phủ mắt, gây mù.
Người ta nhận thấy khi một bên mũi hay chót mũi có những vết thương
gây do shingles, shingles thường tạo những tổn thương nặng nhất cho
mắt.
Tại mặt, có dây thần kinh mặt (thần kinh số VII) gồm hai nhánh: nhánh
cảm giác dẫn truyền cảm giác từ mặt về óc, nhánh vận động điều khiển
các bắp thịt mặt. Có khi, siêu vi trùng shingles, tấn công nhánh cảm
giác gây mất vị giác ở hai phần ba phía trước lưỡi, thừa thắng xông
lên, tấn công luôn cả nhánh vận động của dây thần kinh mặt, làm liệt
các bắp thịt một bên mặt (Ramsay Hunt’s syndrome). Người bệnh mắt khép
không kín, khi cười, nụ cười không tṛn. Trong đa số các trường hợp,
sau vài tuần hay vài tháng, mặt sẽ trở lại b́nh thường.
Shingles, nếu cắn vùng bụng dưới và hang (sacral zoster), ngoài cái
đau, c̣n có thể gây khó hoặc bí tiểu.
III- BIẾN CHỨNG
Bệnh có thể gây ra nhiều biến chứng, ở đây chỉ xin đề cập đến vài biến
chứng dễ hiểu và hay xảy ra.
1. Đau lâu (postherpetic neuralgia):
Biến chứng đau lâu khiến nhiều người khổ sở nhất. Cao tuổi, dễ bị
shingles, lúc căn bệnh bỏ đi rồi, các mụn shingles đă lành mặt, người
có tuổi cũng hay đau lâu, nhiều tuần, tháng, năm sau đó.
Người trẻ dưới 30 tuổi ít khi đau lâu do shingles. Ở tuổi 40, một phần
ba số người bệnh đau hơn 1 tháng sau khi shingles đến viếng. Lên đến
tuổi 70, 74% (ba phần tư) số người bệnh vẫn c̣n đau sau 1 tháng. Bệnh
shingles trên mặt dễ gây đau lâu, và đau hơn là bệnh shingles ở những
chỗ khác. Cơ chế gây đau lâu do shingles chưa được biết rơ.
Có vị hàng tháng, hàng năm sau vẫn đau dữ lắm, ngay tại vùng trước bị
shingles. Đau dữ dội (severe), đau không ngớt (intractable), đau phát
mệt (exhausting). Đau mất cả ngủ, ngủ được vài tiếng, lại bị những cơn
đau như dao đâm, điện xẹt đánh thức dậy. Có người tuyệt vọng, đi đến
tự tử, nếu không được an ủi và khuyến khích.
Lắm khi bác sĩ phải dùng đến thuốc giảm đau có chứa chất nha phiến
(Tylenol số 2, số 3, Vicodin, Percocet, Percodan,...) giúp người bệnh
bớt đau. Các thuốc thuộc nhóm chống sầu buồn (antidepressants, như
Elavil, Pamelor, Tofranil, Norpramin), và nhóm chống kinh giật
(anticonvulsants, như Dilantin, Tegretol, Neurontin), dùng với lượng
thấp, có thể phụ giúp giảm đau. Kem thoa Zostrix chứa chất capsicin,
giúp đa số người bệnh bớt đau khổ rất nhiều, sau 4 tuần thoa thuốc đều
(thoa 3-5 lần mỗi ngày, mua không cần toa bác sĩ). Miếng dán chứa chất
lidocaine (lidocaine patches) cũng giúp bớt đau tạm thời được 4 đến 12
tiếng.
Thỉnh thoảng, có trường hợp người bệnh đau quá, mất ăn mất ngủ, thuốc
uống, thuốc thoa đều không kết quả, phải nhờ đến bác sĩ giải phẫu thần
kinh (neurosurgeon) mổ, để tách xẻ những sợi thần kinh gây đau.
Người đau lâu v́ shingles, rất cần những nâng đỡ về tinh thần
(emotional support), ít ra cũng vài tháng.
2-Chết da, nhiễm trùng, và gây thẹo:
Như chúng ta dă biết, ở một số người không may, nhất là các vị lớn
tuổi, shingles có thể rất nặng. Siêu vi shingles làm chết chỗ da nó
gặm, khiến các vi trùng (bacteria) sinh sống quanh đó, nhảy vào ăn có,
thừa thắng xông lên, tạo những vết loét có mủ, cần đến sự chữa trị
bằng trụ sinh. Khi lành, chỗ da làm độc do vi trùng làm thẹo xấu. Có
thẹo rất lớn. Nếu ở cổ, thẹo có thể làm da mất tính mềm mại, co dăn,
khiến cổ khó xoay trở, cần đến bác sĩ giải phẫu lóc bớt thẹo.
“Da làm độc v́ vi trùng? Lo ǵ, bác sĩ, lúc nào nhà tôi chẳng có sẵn
“Ampi”. Bị ǵ tôi cũng đem nó ra dùng”. Thưa bạn, đa số các vi trùng,
nhất là các vi trùng ngoài da đă cười khinh Ampicillin từ lâu. Phải
dùng các trụ sinh như Erythromycin, Dicloxacillin, Keflex, Duracef...
mới trị được bọn chúng. Nhưng trước khi dùng trụ sinh, bác sĩ sẽ cẩn
thận lấy chút mủ ở nơi làm độc đem cấy trùng, xem đích thị vi trùng
nào là đứa thừa nước đục thả câu gây loạn. Để nếu sau vài ngày, trụ
sinh đang dùng không kiểm soát được t́nh thế, ta sẽ đổi trụ sinh khác
cho thích ứng.
3-Biến chứng ở mắt:
Biến chứng ở mắt xảy ra khoảng 2% người bị shingles, khi bệnh xảy ra ở
mặt, tấn công những vùng da quanh mắt. Biến chứng này quan trọng, có
thể đưa đến mất thị giác, cần được phát hiện ra và chữa trị gấp để thị
giác của mắt khỏi bị kém đi hoặc bị mù. Nếu bạn tự nhiên thấy có những
mụn lạ gây đau mọc một bên mặt ở những vùng quanh mắt, bạn nên đi khám
bệnh để bác sĩ khám và chữa trị ngay. 4-Yếu bắp thịt (muscle
weakness):
Biến chứng nay xảy ra khoảng 5-12% số người bị shingles yếu các bắp
thịt vùng có vết shingles. Do các siêu vi trùng shingles, từ sợi thần
kinh cảm giác, chồm sang các dây thần kinh vận động gần đấy, làm tổn
thương luôn các thần kinh này. Các dây thần kinh vận động này điều
khiển sự hoạt động của các bắp thịt vùng đau, nên khi chúng thương
tổn, các bắp thịt đó tất nhiên sẽ yếu. Như trường hợp liệt nhánh vận
động của dây thần kinh mặt ta đă biết ở một đoạn trên.
Cũng may, sự yếu liệt ấy thường tạm thời, và trong 75% (ba phần tư)
các trường hợp, các bắp thịt yếu liệt sẽ hồi phục lại như trước. Quí
vị cao niên, trong khoảng tuổi 60-80, hay có biến chứng này. Shingles
tấn công trên mặt hay gây biến chứng yếu bắp thịt hơn ở các vùng khác
của cơ thể, một bên mặt vừa đau vừa có thể trông xệ hơn bên lành, và
nụ cười bị méo đôi môi.
5. Viêm óc (encephalitits):
Sưng óc là một biến chứng rất nặng, nếu xảy ra, sẽ xảy ra trong ṿng 2
tuần kể từ lúc có các vết shingles xuất hiện trên da.
Những trường hợp dễ đưa đến sưng óc khi bị shingles: shingles tấn công
trên mặt, vùng chi phối bởi dây thần kinh số V (trigeminal nerve),
người yếu sẵn (đang mang bệnh AIDS, bệnh ung thư, đang dùng thuốc làm
giảm sức đề kháng của cơ thể).
Tử vong gây do sưng óc v́ shingles: 10-20% (cứ 100 người, đến 10-20
người chết). Đa số những người sống sót sẽ hồi phục hoàn toàn.
IV-CHỮA TRỊ
Shingles là bệnh do siêu vi gây ra, không chữa bằng trụ sinh, song
chữa bằng thuốc chống siêu vi (antiviral drugs).
1. Thuốc Zovirax:
Thuốc Zovirax, dùng sớm trong ṿng 72 tiếng khi mới bắt đầu có những
mụn shingles trên da, sẽ nhanh chóng làm giảm đau, ngăn chặn các mụn
xuất hiện nhiều thêm, đồng thời khiến những mụn đă xuất hiện mau lành.
Ở người lớn, lượng thuốc là 800 mg ngày uống 5 lần, dùng 5 đến 7 ngày.
Khi dùng thuốc, nên uống nhiều nước.
Thuốc Zovirax rất đắt, nên trong những trường hợp shingles nhẹ, có lẽ
ta không phải dùng đến nó. Nhưng với những vị đang yếu sẵn v́ bệnh,
tuổi tác cao, người có sức đề kháng cơ thể suy giảm
(immunosuppressed), có những mụn shingles xuất hiện trên một vùng rộng
lớn, ta nên dùng Zovirax để chữa. Người có những mụn shingles ở trán
và mũi gần mắt, có thể shingles tấn công luôn cả mắt, cũng cần được
chữa với thuốc Zovirax. Trường hợp này, người bệnh cũng nên được gửi
đi xem bác sĩ chuyên khoa mắt (ophthalmologist) để xem mắt tổn thương
chưa, có cần được chữa thêm với thuốc nhỏ mắt chứa chất diệt siêu vi
trùng shingles hay không.
Thuốc Zovirax chữa đau cấp thời gây do shingles, song có ngăn ngừa
được cái đau kéo dài sau này, khi shingles đă bỏ đi hay không, việc
này c̣n đang trong ṿng nghiên cứu.
Gần đây, hai thuốc mới Famvir, Valtrex cũng hữu hiệu không kém
Zovirax, lại tiện hơn, chỉ uống 3 lần một ngày. Có điều, chúng đắt hơn
Zovirax.
2. Thuốc steroid:
Ở Mỹ, thuốc steroid hay được dùng là Prednisone, do Prednisone ít độc
hơn các thuốc steroid khác, lại dễ dùng.
Thuốc steroid cũng có tác dụng làm giảm đau trong giai đoạn shingles
cấp tính. May ra, thuốc c̣n ngừa được cái đau kéo dài sau này, tuy
điều này chưa ai dám cả quyết. Có lẽ nên dùng thuốc steroid cho các vị
trên 50 tuổi, v́ các vị ấy hay đau lâu hơn người trẻ. Quyết định dùng
thuốc steroid, ta nên dùng sớm, khi các mụn shingles mới xuất hiện, và
dùng lâu đủ trong 3 tuần.
Ngoài ra, các thuốc chống đau cũng cần được dùng để chữa đau khi bị
shingles. Một số trường hợp, bác sĩ chích thuốc tê vào những vùng đau,
hoặc vào những hạch thần kinh (stellate ganglion block), có khi vào cả
màng epidural của cột sống (epidural block) để giúp người bệnh bớt
đau.
V- PH̉NG BỆNH
Bệnh shingles hay xảy ra, lại kinh thế, liệu có ngừa được không? Một
tài liệu cho biết, những người chưa từng nổi trái rạ, tức chưa bao giờ
nhiễm siêu vi “varicella zoster”, nếu chích ngừa trái rạ, sau sẽ ít bị
shingles hơn người trước đă nổi trái rạ. Thành thử, đây là một cách
tốt để ngừa trái rạ, và cả shingles sau này. Nay chúng ta có thêm
thuốc Zostavax dùng cho các vị 60 tuổi trở lên, có thể ngừa shingles,
hoặc bệnh nếu vẫn xảy ra, cũng nhẹ hơn. Thuốc đắt, nhưng may, Medicare
vừa cho các vị 65 tuổi trở lên dùng thuốc.