Kỳ 1:
"... Đôi tay
nâng lấy cơi trầu,
Trước mời quư khách, sau hầu đôi bên.
Em là con gái Bắc Ninh
Kẻ tấn người tần,
Gửi lên tỉnh Bắc cho gần yến oanh..."
(Em
là con gái Bắc Ninh)
H́nh
ảnh duyên dáng của người con gái bắc đeo yếm thắm lụa đào cổ viền, vận áo
the năm thân, bao thắt lưng xanh, váy sồi rủ h́nh lưỡi trai, chân đi dép
cong, đầu chít khăn vuông mỏ quạ, đội nón ba tầm, chân bước thung thăng,
nụ cười lúng liếng, ánh mắt đong đưa đưa t́nh…đă gắn liền với tôi từ thuở
ấu thơ… Tuy tôi sinh trưởng trong Nam tại một nơi phồn hoa đô thị nhưng
nửa ḍng máu chảy trong người tôi mang đậm nét trữ t́nh lăng mạn của quê
hương quan họ. Tôi là con gái Bắc Ninh. Quê
Nội mà tôi chưa một lần đặt chân về thăm là một miền quê đẹp như thần
thoại, nằm nép ḿnh bên ḍng sông Cầu thơ mộng, đă khơi bao nguồn cảm hứng
cho các thi sĩ từ ngàn xưa đến nay. Đất Bắc Ninh xưa gọi là đạo Bắc Giang,
rồi đổi ra trấn Kinh Bắc, một miền phong phú về mặt dân ca, cũng là một
vùng nổi tiếng về phong quang cẩm tú, về điền địa ph́ nhiêu, về sắc đẹp
duyên dáng và t́nh tứ của những nàng thiếu nữ, về sự thông minh hay chữ và
thành đạt của các danh thần, văn sĩ. Theo lời ba tôi kể th́, dân ca Quan
họ Bắc Ninh không những là niềm tự hào, là vốn
riêng của người dân Kinh Bắc, mà c̣n là niềm kiêu hănh, là nét đẹp văn hoá
rất riêng của người dân Việt Nam.
Người
ta yêu dân ca Quan họ Bắc Ninh không chỉ v́ yêu làn điệu trữ t́nh, ngọt
ngào và những luyến láy thể hiện được tâm tư, t́nh cảm rất đỗi thiết tha
của tâm hồn, mà c̣n yêu cả những câu chữ, lời ca bộc lộ nội tâm rất mực
đằm thắm, thủy chung, dào dạt nghĩa t́nh, văn chương tao nhă, đắm say hồn
người….Tôi thường thắc mắc hỏi ba tôi tại sao người ta gọi là quan họ ? Ba
tôi bảo theo như lời giải thích truyền từ đời này sang đời khác th́ từ « quan
họ » xuất phát từ hai từ « quan viên »
và « phường họ ». Quan họ là tiếng hát “giữa
hai họ nhà quan kết bạn với nhau”. Gần đây, tiến sĩ sử học Trần Đ́nh
Luyện-Giám đốc Sở Văn hóa-thông tin tỉnh Bắc Ninh giải thích: “
Quan họ tức là: Nói cái nỗi mà ta yêu nhau, yêu
nhau nhưng chẳng lấy được nhau…”. Có lẽ, theo ông, v́ nếu ngày
xưa, những liền anh, liền chị hát quan họ mà lấy nhau, th́ không thể có
được những câu hát da diết nhớ thương, t́nh tứ, sâu thẳm đến tận tim gan
con người truyền lại cho hôm nay. Tôi c̣n nhớ khi tôi gặp chú thím tôi từ
Bắc Ninh sang Pháp chơi, tôi đă được dịp nghe chú thím tôi hát những bài
quan họ thật đa t́nh, đầy cảm xúc.
Ngồi tựa song
đào
Hỏi người tri kỷ ra vào vấn vương
Gió lạnh đêm trường
Nửa chăn, nửa chiếu, nửa giường, đợi ai.
(Ngồi tựa
song đào)
Theo
thím tôi kể th́ cứ mỗi độ xuân về, người dân Kinh Bắc lại mở hội đón năm
mới. Các liền anh, liền chị trên vùng đất Quan họ lại tụ họp cùng nhau,
trao cho nhau những lời ca, câu hát sâu nặng nghĩa t́nh. Nhưng đến hẹn lại
lên, từ 13 đến 15 tháng giêng hàng năm, từng đoàn khách thập phương lại đổ
về đất Bắc Ninh để thưởng thức những làn điệu dân ca Quan họ và cùng nhau
đắm ḿnh trong lời ca tiếng hát tràn đầy sắc xuân của vùng quê Kinh Bắc.
Trong những ngày trẩy hội này, những chàng trai cô gái say mê đồng cảm với
nhau qua những bài hát trao duyên đó. Có những mối t́nh Quan họ đă nảy
sinh, một thứ t́nh yêu thơ mộng nhưng không kém phần đắm đuối nồng nàn…V́
biết rằng, theo truyền thống của quan họ, các liền anh liền chị phải ḷng
nhau « yêu nhau nhưng không lấy được nhau », cho nên họ đă gói ghém t́nh
cảm yêu thương của ḿnh gửi cho người bạn ḷng qua từng lời hát để nói lên
sự nhớ nhung khắc khoải đợi chờ
Ai làm đến
nỗi dở dang
Ai làm đến
nỗi nhớ thương thế này.
C̣n đương
cuộc rượu sánh bày
Nỡ nào Quan
họ dứt dây sao đành...
(Đương vui mà
về)
rồi đến khi hội tàn, giă bạn từ ly trong
tiếc nuối, bịn rịn, vấn vương
Người về để
nhớ cho nhau
Người ơi để
áo gối đầu lấy hơi
Người về đằng
ấy xa xôi
Xin người
nghỉ lại với tôi bên này...
(Bỏ bạn sao
đành)
để chỉ c̣n lại trong kư ức một nỗi lưu
luyến thiết tha về một hương
vị cay nồng, ấm ngọt, hồng rực môi,
má của miếng trầu cánh phượng, một
ánh nh́n lúng liếng trao nhau của
trai gái trong mối t́nh quê, về
những đêm bồng bềnh trên thuyền say sưa câu hát giao duyên…
... V́ ai nhớ
trộm, thương thầm
Để cho con
nhện giăng mùng v́ ai
Xưa câu: “Đá
nát vàng phai”
Nay duyên
Quan họ một hai vẫn chờ...
(Nghĩa bạn,
t́nh quê)
Từ
thuở ấu thơ, tôi đă yêu thích dân ca quan họ. Tôi vẫn thường rung động mỗi
khi nghe ba tôi hát hay thổi sáo bài “ Người ơi, người ở đừng về”. Tuổi
đời chồng chất, tôi lại thấy càng thấm thía hơn những ngôn từ thi ca đặc
sắc độc đáo dùng trong lời hát quan họ. Những ngôn từ này khi th́ mộc mạc
thắm đượm hồn quê khi th́ bóng bẩy trau chuốt, nhưng từng chữ đều chứa đầy
cảm xúc, nghĩa t́nh và giàu về h́nh tượng, thi ảnh…Tỉ dụ như bài “ Nhện
giăng mùng”. Chúng ta ai cũng biết con nhện th́ chỉ biết giăng tơ. H́nh
ảnh “nhện giăng tơ” thường dùng trong thi ca để ám chỉ sự vương vấn trong
t́nh yêu. C̣n “ nhện giăng mùng” th́ theo tôi ư lại phong phú hơn. “Mùng”
ở đây có thể nói lên sự giăng mắc mịt mùng.
“Nhện
giăng mùng” khiến ta nghĩ tới sự quạnh vắng, cô đơn, thương nhớ... giăng
mắc bịt bùng vây tỏa khi phải chia xa cùng người. Mong manh, nhưng suốt cả
năm canh cũng chẳng vượt nổi sự vây bủa, bịt bùng ấy…
Người về để
nhện giăng mùng
Năm canh luống những lạnh lùng cả năm
Tôi cũng rất
hâm mộ cách đối đáp đặc sắc về nghệ thuật
sáng tạo giữa “trai tài”
“gái sắc” trong dân ca quan họ. Cách đối, từ
h́nh ảnh, h́nh tượng và từ ngữ đă cho ta thấy hết nét tinh hoa độc đáo của
quan họ
Bài 1:
Lóng lánh:
Lóng lánh là lóng lánh ơi!
Mắt người lóng lánh như sao trên trời
Tôi nhớ người lắm lắm người ơi!...
Bài 2:
Lúng liếng
Lúng liếng là lúng liếng ơi!
Miệng người lúng liếng có đôi đồng tiền
Tôi với người muốn kết mhân duyên!...
(Xem tiếp Kỳ 2)
..?
˜
{
™
@…
Viết tại Paris,
28/04/2007
Bích
Phượng